-اسسالاۋماعالەيكۋم، اعا!

-ۋاعالەيكۋم.

-اباي.كز اقپاراتتىق پورتالىنان حابارلاسىپ تۇرمىز عوي.

-ءيا، ءيا.

-بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك تىلدەن سىناق تاپسىرعان پرەزيدەنتتىكتەن ۇمىتكەرلەرگە قاراعاندا، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ سىناقتى قانداي دارەجەدە تاپسىرىپ ءوتتى. سونى ءوز اۋزىڭىزدان بىلەيىك دەپ ەدىك.

-اسسالاۋماعالەيكۋم، اعا!

-ۋاعالەيكۋم.

-اباي.كز اقپاراتتىق پورتالىنان حابارلاسىپ تۇرمىز عوي.

-ءيا، ءيا.

-بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك تىلدەن سىناق تاپسىرعان پرەزيدەنتتىكتەن ۇمىتكەرلەرگە قاراعاندا، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ سىناقتى قانداي دارەجەدە تاپسىرىپ ءوتتى. سونى ءوز اۋزىڭىزدان بىلەيىك دەپ ەدىك.

-ەڭ بىرىشىدەن، پرەزيدەنت كونستيتۋتسيانىڭ الدىندا دا، ءتىل مارتەبەسىنىڭ الدىندا دا قازاقستاننىڭ باسقا ازاماتتارى سياقتى، پرەزيدەنتتىكتەن ۇمىتكەرلەر سەكىلدى بىردەي ەكەنىن تاعى دا دالەلدەدى. كونستيتۋتسيانى، زاڭدى سىيلايتىنىن ايقىن دالەلدەدى. كەلىپ ەمتيحان تاپسىردى. وزگە تاپسىرعاندار سەكىلدى ءۇش سۇراقتان، ءۇش ءتۇرلى سىناقتىڭ دەڭگەيىنەن ءوتتى. ءبىرىنشى، جازبا جۇمىسى. جازبا جۇمىسىندا ءوزى تاڭداپ العان كونۆەرتتەگى سۇراعى «الەم جانە قازاقستان» بولدى. ال ەندى پرەزيدەنت نازارباەۆ قازاقستاندى الەمگە تانىتىپ، تاڭعالدىرىپ، ونى مەملەكەت قىلىپ قۇرىپ، دارەجەسىن ارتتىرىپ، ەكونوميكاسىن دامىتىپ، الەمگە تانىتىپ مويىنداتىپ وتىرعان ادام ەمەس پە؟! سوندىقتان بىزگە وتە ادەمى جازبا جۇمىسىن وتكىزدى. ەكىنشى سۇراق ول - ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى بولدى. جاقسىنى جاقسى دەۋىمىز كەرەك قوي. ايىزىمىز قاندى. باياعىدا ابايدىڭ 150 جىلدىعىندا بايانداما جاساپ، «اباي - قازاقتىڭ رۋحاني كوسەمى» دەگەن ەدى عوي. ابايدى تەرەڭ وقىعانى، بىلەتىنى كورىنىپ تۇردى. ابايدىڭ ولەڭدەرىنەن جاتقا مىسالدار كەلتىرىپ وتىردى اۋىزشا. ابايدىڭ قارا سوزدەرىندە جاتقا ايتىپ وتىردى. ءۇشىنشى بۇل جالپى ساياساتقا بايلانىستى سۇراق بولدى. كونۆەرتتەگى سۇراعى: «قوعام جانە دەموكراتيانىڭ سىپاتى». قوعام، جالپى مەملەكەت قالىپتاستىرۋداعى، ادام ساناسىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولى تۋرالى وتە تەرەڭ ايتتى ەندى. ايتا الاتىن ادام عوي.

سودان كەيىن كوميسسيا مۇشەلەرى دە كوپ سۇراق قويىپ، كوكەيدە جۇرگەن كەيبىر ماسەلەلەردى دە ورتاعا سالدى. ماسەلەن، مەن ول كىسىگە ءتىل ماسەلەسىندە كەيبىر ۇعىمداردىڭ جازىلۋىنا ءمان بەرۋىمىز كەرەك دەگەندى ايتتىم. ماسەلەن، ورىسشاسى ۆىبور پرەزيدەنتا عوي، قازاقشاسى - قازاقشا دۇرىس ويلايتىن كىسىگە قازاقستان پرەزيدەنتىن سايلاۋ عوي. ال، بىزدە قازىر قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ سايلاۋ دەپ جازىلادى. بۇل ۇعىم تىپتەن مەنشىككە جاقىنداپ كەتەتىن سياقتى. مۇنى ويلانۋ كەرەك سياقتى دەپ ايتتىم. ماسەلەن، 1991 جىلى ەلباسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاۋىندا بۇكىل شتابىن مەن باسقاردىم عوي. سول سايلاۋدى جەر-جەردە دۇرىس جۇرگىزدىك. سوندا ەلباسى سايلانعاننان كەيىن يناگۋراتسياسىن وتكىزدىك. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنداعى گازەتتەرى وقىپ قاراساڭىزدار، «پرەزيدەنت نازارباەۆ حالىق الدىندا انت بەردى»، دەپ جازعانبىز. قازىر انت قابىلدادى دەيدى. وسىعان دا ءمان بەرۋىمىز كەرەكتىگىن ايتتىم. و كىسى كوپتەن ايتىپ ءجۇر، مەن وسى ءسوزىڭىز دۇرىس دەدىم. كەز كەلگەن ءسوزدى قۇلاعىنان سۇيرەپ ۇستاپ الىپ، موينىنان قىلقىندىرىپ، قازاقشالاۋعا اۋەستەنبەۋىمىز كەرەك. دۇنيەجۇزىنىڭ ءبارى ينتەرناتسيونالدىق تەرميندەرمەن ءوزىنىڭ ءتىلىن بايىتىپ وتىر عوي. و كىسى ايتتى: «مەن باياعىدا ايتقان جوقپىن با، كلاستى سىنىپ دەپ، سودان كەيىن جالپى انا ادام تۇسىنبەيتىن كوپتەگەن سوزدەر بار. وتكەندە جىلدىڭ اياعىندا ەركەعالي راحماديەۆكە «ەڭبەك ەرىن» بەرىپ، كەۋدەسىنە تاعى جاتقانىمدا: «بۇرىن كومپوزيتور ەدىم، قازىر سازگەر بولدىم» دەپ ايتتى»، دەيدى. ادام جانى اشيدى عوي شىنىندا دا. الەمدە كومپوزيتور دەمەي مە، سولاي ەمەس پە؟! ءوزى ايتتى: «ۇشاق، بالمۇزداق دەگەن سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ساي اۋدارىلعان جاقسى سوزدەر بار. سولاردى قابىلداۋ بەرۋىمىز كەرەك. ال، جاڭاعىداي سوزدەردى ويلانۋىمىز كەرەك ەكەن»، دەدى. مەن مۇنىڭ ءبارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىردىم. كوردىڭ بە، ءتىلدىڭ وتە ءبىر نيۋانستارىنا دەيىن ول كىسى ءمان بەرىپ وتىردى.

سوسىن كوميسسيا مۇشەسى فاۋزيا ورازباەۆا: «ماسەلەن، بۇرىن ءبىز ديسسەرتاتتسيا قورعاۋشى ەدىك. ەندى قازىر Phd دەگەن شىقتى. ول دۇرىس. ءسىز ونى قولداپ جاتىرسىز. ءبىز دە ونى قولدايمىز. بىراق، Phd دەگەن اتاقتى الۋ ءۇشىن ول ءبىر جەتەكشىسى مىندەتتى تۇردە شەتەلدىك بولۋى كەرەك. سوندا قازاق تىلىنەن، قازاق ادەبيەتىنەن، قازاق تاريحىنان شەتەلدىك جەتەكشىنى ءبىز قايدان تابامىز؟» دەگەندى ايتتى. سەيىت قاسقاباساوۆ تا جاقسى ءبىر ۇسىنىس بەردى. «نۇرەكە، مىناۋ ءبىزدىڭ ەلتاڭبامىزدى قاراڭىزشى. قاراپ وتىرساڭىز، قازاقستان دەگەن ءسوز كوزگە كورىنبەيدى. ەكى جاعىنداعى قاناتتىڭ التىن ءتۇستى بوياۋىمەن بىردەي بويالىپ كەتكەن. كورىنبەيدى. سوندىقتان ونى كوگىلدىرمەن بە ءبولىپ جازسا نەعىلادى؟»، دەپ ەدى، و كىسى ءبارىن تىڭداپ وتىردى.  «سۇراقتارىڭىزدىڭ وزىنەن عيبرات الدىم، ويلاناتىن نارسەلەر ايتىڭىزدار»، دەدى. سوسىن ديحان قامزابەكۇلى: « «نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى» دەگەن نارسە اعىلشىن ءتىلىنىڭ نورماتيۆىنە كەلەتىن شىعار بالكىم. بىراق، قازاقشاعا كەلمەيدى عوي. سوندىقتان، «نۇرسۇلتان ۋنيۆەرسيتەتى»، «نۇرسۇلتان جەتىلگەن مەكتەپتەرى» دەپ اتاساق قالاي بولادى؟»، دەپ ەدى: «جاقسى بولدى عوي، ماعان وتە دۇرىس وي سالدىڭ. اناۋ اعىلشىنشانىڭ كالكىسى، سولاي اۋدارا سالعان عوي»، دەدى. دەمەك، بۇل جەردە ءتىلدىڭ دە ۇلكەن ماسەلەلەرى كوتەرىلدى.

ال ەندى ول كىسى ەركىن تاقىرىپقا كەلگەندە، ون بەس مينۋت ەركىن تاقىرىپتا سويلەۋى كەرەك قوي. ەركىن تاقىرىپقا كەلگەندە شىراعىم، شىنىن ايتايىن ايىزىمىز قاندى. قوعام دەگەن نە؟ قوعام دەگەن ادامنىڭ ومىرىمەن بايلانىستى عوي. وتباسى، بالا تاربيەسىنەن باستاپ، ۇلكەن مەملەكەتتىك ماسەلەلەرگە دەيىن سوسىن جالپى دەموكراتيانىڭ نە ەكەنىن، دەموكراتيانىڭ پرينتسيپتەرىن، قاي قوعامدى ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز؟ نە ىستەۋمىزى كەرەك؟ قانداي قوعام قۇرۋىمىز كەرەك؟ ۇرپاققا قانداي مەملەكەتتى قالدىرۋىمىز كەرەك؟ مىنەكەي، وسىنشا جەرگە جەتتىك. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە وسىنشاما تابىستارعا قول جەتكىزدىك. ەندى ءبىز ورتا جولدا قاراپ قالماۋىمىز كەرەك. بالالاردى وقىتۋ، شەت تىلىندە وقىتۋ وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن سونداي كەڭ تالقىلادى. سۇراق بەرگەن كەزدە فاۋزيا ورازباەۆا ايتتى: «ماسەلەن، شەتەلدى شەت ءتىلىن ءتورتىنشى كلاستان باستاپ وقىتادى. ءبىزدىڭ ءبىرىنشى كلاستان باستاپ وقىتقانىمىز دۇرىس ەمەس سياقتى. الدىمەن بالاعا ءوزىنىڭ انا ءتىلىن ۇيرەتۋ كەرەك قوي»، دەپ ەدى، ول كىسى ايتتى: «مىنانىڭ دا جانى بار ەكەن. باياعىدا مەن مەكتەپتى قازاقشا باستاپ، جەتىنشى كلاستا ورىسشا كەتىپ، سونان كەيىن قايتىپ قازاقشاعا كەلدىم. مەكتەپتى ءبىتىرىپ الىپ، تەمىرتاۋعا كەتتىم. تەمىرتاۋدان كەيىن ۋكراينا، ودان كەيىن قاراعاندى. ول كەزدە قازاق ءتىلى جوق. مەملەكەتتىك ءتىلى - ورىس ءتىلى. شىنىن ايتقاندا ءوز ءتىلىمدى ءوزىم ۇمىتقانداي بولىپ، 1979 جىلى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە حاتشى بولىپ كەلگەن كەزدە انا ءتىلىمدى ۇمىتپاعانمەنەن، قارايىڭقىراپ قالعانىمدى سەزىندىم. ارينە، اۋىز ەكى سويلەدىم، بىراق، مادەني ورتا، زيالىلار اراسىنا بارعاندا قارايىڭقىراپ قالعانىمدى انىعىراق سەزدىم. كەيىننەن جەتىلدىك. مەنىڭ تەز ۇيرەنىپ كەتكەنىم، قازاق تىلىمەن اۋىزداندىم عوي»، دەدى. كوردىڭ بە، قانداي جاقسى.

باردى بار دەۋىمىز كەرەك قوي. باياعىدا الكەي مارعۇلان ۇستازىمىز، اعامىزعا: «ويپىرىم-اي، وسىنى قالاي ايتىپ وتىرسىز؟»، دەگەن دە: «بىلەمىز عوي. بىلگەن سوڭ ايتامىز»، دەيتىن. و كىسى بىلەدى عوي، بىلگەن سوڭ ايتادى عوي. ءوزىمىز سونداي ءبىر راحاتتاندىق. ەركىن سويلەستىك. ۇزاق اڭگىمە بولدى. ءتىلدىڭ تاعدىرى، ءتىلدىڭ بولاشاعى تالقىعا ءتۇستى.

مەن بىلمەيمىن ەندى، اركىم ءوزى بىلەدى عوي. ەشكىمنىڭ اۋزىنا ەشكىم قاقپاق بولعان جوق. انەۋكۇنى بىزدەن ەمتيحاننان وتە الماي قالعان پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر قايساروۆ دەگەن ازامات «مەنى ساياساتتان سۇرادى»، دەپ ءبىزدى، مىنا، كادىمگىدەي لينگيۆيستيكالىق كوميسسيانى سىنايتىن كورىنەدى. ءاي، ول انا تاقىرىبى تاريحقا قاتىستى بولعاننان كەيىن ديحان قامزابەكۇلى تاريحقا قاتىستى سۇراق قويعان. سوندا ءبىز ءتىلدى نە ارقىلى تۇسىنەمىز؟ قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەنىن قالاي دالدەيدى ول. اۋىز ەكى اڭگىمە ارقىلى دالەلدەيدى ەمەس پە! سولاي ەمەس پە؟! كونستيتۋتسيادا جازىلعان عوي: قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن، جاسى قىرىقتان اسقان، قازاقستاندا تۋعان، كەيىنگى ون بەس جىلدا قازاقستاندا تۇراتىن ازامات سايلاۋعا تۇسە الادى عوي. قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن دەگەندە ەندەشە، ءبىز ءتىلدىڭ زاڭدىلىقتارىن: مورفولوگيانى، سينتاكسيستى، گراماتيكانى سۇراۋىمىز كەرەك تە. اڭگىمە وندا ەمەس قوي. اڭگىمە  - پرەزيدەنت دەگەن كىم ول؟ پرەزيدەنت ەلدىڭ باسشىسى. كوشىن باستايتىن ادام. سوندىقتان ول حالىقتىڭ الدىندا ءوزىنىڭ انا تىلىندە ەركىن سويلەي الۋى كەرەك. باسقا ۇلتتىڭ وكىلى بولسا، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋى كەرەك. مەن ەندى ويلايمىن شىراعىم، تەك ادام ءالىن ءبىلۋ كەرەك. پرەزيدەنتتىك دەگە ەرمەك، ويىنشىق ەمەس قوي. پرەزيدەنت دەگەن ءسوزدىڭ ار جاعىندا حالىقتىڭ تاعدىرى تۇر. ماسەلەن، وسىعان ءبىزدىڭ بۇگىن تاعى دا كوزىمىز جەتتى. مەن كەشە وپاي-توپاي، الاساپىران بولىپ جاتقاندا سوۆەت وداعى قيراپ، كۇيرەپ ونىڭ قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەر تاس-تالقان، جەرمەن جەكسەن بولعان كەزدە وسى كىسىنىڭ قاسىندا بولعان اداممىن. ونى سەندەر جاقسى بىلەسىڭدەر عوي. نەسىن جاسىرايىن. سوندا تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، ەلدىڭ تاعدىرىن، كەلەشەگىن ءوزىنىڭ موينىنا ءىلىپ شىققان ادام عوي، ازامات. قۇدايعا ءتاۋبا، سۇرىنگەن جوق قوي. 19 جىلدا قانشاما دۇنيە جاسالدى. كەشە ءيتتىڭ كۇشىگى سياقتى كەز كەلگەن ەلدىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ ءجۇر ەدىك قوي. ءبىزدى ەشكىم كىرگىزبەپ ەدى عوي. ەندى سول دۇنيەنىڭ تورىنە شىققان جوقپىز با؟! كەشە سامميت ءوتىپ، تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى كەلىپ، كەزەككە تۇرىپ قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ قولىن العاندا كوپ ادامدار كوزىنە جاس الدى عوي. قۇدايعا ءتاۋبا، مۇنى دا كوردىك دەستى. سوندىقتان ءار نارسەنىڭ ءجونى بولادى دەپ ويلايمىن دا. بۇگىن تاعى دا كوزىمىز جەتتى. رەفەرەندۋم جاسايىق دەگەندە دە حالىقتىڭ انە-مىنە دەگەنشە تەز ۇيىمداسىپ، بەس ميلليوننان ارتىق ادامنىڭ قول جيناپ، ەلباسىن  2020-نشى جىلعا دەيىن قايتا سايلاۋعا دايىن ەكەنى نەنىڭ بەلگىسى ول؟ بۇل -  ەلباسىنا سەنگەندىكتىڭ بەلگىسى. نازارباەۆ دۇنياعا كەلمەگەندە، ونىڭ بالا كەزىندە بۇعان بالاما جوق دەپ ەشكىم ايتقان جوق قوي. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ نازارباەۆتىڭ قادىر-قاسيەتىن تانىعان سوڭ ايتتى. نازارباەۆتان كەيىن دە شىعادى عوي، قۇدايعا ءتاۋبا! التىن قۇرساق امان بولسا، قازاق تۋادى پەرزەنتتى. بىراق قازىر، مەن ويلايمىن، بويىندا قۋاتى بار دا، اقىل، پاراساتىنىڭ ءبارى ورنىندا تۇرعاندا، كادىمگىدەي دۇنيەنى شولىپ كورىپ وتىرعاندا، حالىقتىڭ تاعدىرىنان ەشقانداي تارتىنباي ءوزىنىڭ موينىنا جۇكتەپ وتىرعان كەزدە ەلدىڭ سەنىمى وتە دۇرىس نازارعا اۋعان ەكەن. مەن بۇگىنگى اڭگىمەدەن تاعى دا وسىنى ءتۇيدىم، شىراعىم. كونتيتۋتسيادا قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن دەگەن ءسوز بولاتىن بولسا، مەن ايتار ەدىم، نازارباەۆ قازاق ءتىلىن ءمىنسىز مەڭگەرگەن ادام. تەك مەڭگەرىپ قانا قويماعان، وسى ءتىلدىڭ دە بولاشاعىن ارقالاعان ادام. كەشەگى حالىققا جولداۋىندا دا ايتىپ وتىر عوي: "2020-نشى جىلى قۇداي قالاسا، مەكتەپ ءبىتىرىپ شىعاتىن بالالاردىڭ ءبارى قازاقشا سويلەيدى", دەپ. قازىردىڭ وزىندە قاراساڭ، وزگە ۇلتتىڭ بالالارىنىڭ ءبارى تالپىنىپ ءتىلدى ءبىلىپ جاتىر. مەن سول جاي باسىپ، جايقالىپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ بالالار دالادا قالىپ قويا ما دەپ قورقامىن.  قالادا وسكەن بالالاردىڭ كوبىنىڭ ساناسىنا جەتپەي قالا ما دەپ قورقام. ەرتەڭ پرەزيدەنت بولاتىن ادام ءبارىبىر قازاق ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك قوي.

قازاقستاننىڭ بولاشاعىن تانىپ، قۇدايعا ءتاۋبا، وسىنداعى تىنىشتىقتى، ىنتىماقتى تانىپ نەدە بولسا، سالعان اقشام دالاعا كەتپەيدى دەپ ينۆەستورلار نەگە كەلىپ جاتىر؟ ولار اقىماق ەمەس قوي. ولار كەلىپ قانا جاتقان جوق، ولار قازاق ءتىلىن ۇيرەنە باستادى. كوزىم كورىپ ءجۇر.

ەمتيحاننىڭ دا ەمتيحانى بار عوي ەندى، مىناۋ ەلباسىنىڭ ەمتيحان تاپسىرۋى ەرەكشە بولدى. ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ كەلىپ، ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مىندەتىن ورىنداپ، ابىرويمەن قايتتى.

-راحمەت، اعا.

«اباي-اقپارات»