قر مادەنيەت جانە سپورت

مينيسترىلىگى نازارىنا

ناۋرىز ايىندا بۋراباي اۋدانىنداعى، بۋراباي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، مەكتەپ مۇعالىمى سەرىكجان ىسقاقوۆ تەلەفون شالدى. اماندىقتان سوڭ اڭگىمەمىزدىڭ اۋانى قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ بۋراباي كەنتىندەگى مۇراجايىنا اۋىستى.

- «رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىن ءبىز تۇسىنبەي جاتىر ەكەنبىز، قولدا باردا التىننىڭ قادىرى كەم دەيدى قازاق. كوزى تىرىسىندە ماراپات تا، ماداق تا، ءبارى دە بولدى ساكەن سەرىدە. مىنا مۇراجايدى ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ اتىنان اشايىق دەسەك، ەشكىمنەن «اشايىق» دەپ حوش كورگەن ءۇن شىقپاي تۇر. ساكەن سەرىنىڭ مۇراجايىن اشىپ جىبەرسەك، جاراسىمدى بولار ەدى، - دەدى بۇكپەسىز شىنىن ايتىپ.

- ءيا، اشۋ كەرەك، اشۋعا مۇمكىندىك بولسا، - دەدىك ءبىز. – ەل بولىپ، جۇرت بولىپ قولداساق نەگە اشپاسقا؟!.

- دۇرىس ايتاسىز، - دەيدى سەرىكجان اڭگىمەسىن ساباقتاپ. – بۋراباي كەنتى سەرىلەردىڭ مەكەنى، تەكتىلەردىڭ تابانى تيگەن جەرۇيىق ەكەنىن سىرتتان كەلگەندەر ەمەس، اۋەلى ءوزىمىز ۇقساق قانەكي؟!.. كەلىپ، ءوز كوزىڭىزبەن كورىڭىز، ارداقتىمىز ساكەن جۇنىسوۆكە قيماعان عيمارات قولدى بولىپ بارا جاتىر.

نەسى تونالدى؟ كوزبەن كورىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىڭىز. سوندا عانا انىقتايسىز. انا ءبىر جىلى وسى عيماراتتى مۇراجاي قىلامىن دەپ جۇگىردىم. تالاي ەسىكتى قاقتىم. قۇجاتتارى دۇرىس بولماي شىقتى. ساكەن ءجۇنىسوۆ قاي قازاقتان كەم ەدى؟  ساكەن دەسەك، اقان سەرى ەسكە تۇسەدى، اقان دەسەك، قۇلاگەر ەسكە تۇسەدى.

كوكشەتاۋداعى قولىندا بيلىگى بار ازاماتتاردىڭ ەسىنە سالعان ءلازىم. «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا عيماراتتى جوندەپ، ماڭدايشاسىنا «ساكەن سەرى اتىنداعى مۇراجاي» دەپ، ءىشىن جازۋشىنىڭ قولدانعان دۇنيەسىمەن، شىعارمالارىمەن تولتىرىپ قويساق ءساندى بولماس پا؟!.

بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەن جالعىز مەن عانا ەمەسپىن، اۋداندىق «بۋراباي» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى، جۋرناليست جەڭىس كارىپتەگى دە دابىل قاعىپ، بىرنەشە رەت ماقالا جازدى. ءالى ەش ناتيجە جوق.

        ***

ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ اتالمىش ءۇيى تۋرالى مەن كوپتەن حاباردارمىن. وسىدان وتىز جىلداي بۇرىن  باستالعان «ساقالدى» قۇرىلىس جىرى ءالى بىتكەن جوق. يەسىز جاتقان عيمارات بولعان سوڭ، جىلدان-جىلعا ۇسقىنى كەتىپ، توزىپ، تەرەزەلەرى سىنىپ، بالالاردىڭ ويىن الاڭىنا اينالعانىن بىلەم.

ءۇش قاباتتى كوتتەدجدىڭ ءدال قاسىندا شلاگباۋم بار. كۇزەتشىلەر بۋراباي كۋرورتتى ايماعىنا بارا جاتقان جولاۋشىلاردىڭ كولىگىن توقتاتىپ، رۇقسات قاعازىن سۇرايدى. سول كۇزەتشىلەردەن جازۋشى ۇيىنە كىم يەلىك جاسايدى دەگەنىمىزدە، بىلمەيمىز دەپ جاۋاپ قايتاردى.

- مەن بۇل ءۇيدىڭ جاي-جاپسارىن جاقسى بىلەمىن، - دەيدى بۋراباي كەنتىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى قايىرجان ماماقوۆ – شامامەن 1990 جىلى ىرگەتاسى قۇيىلىپ، قۇرىلىسى جاقسى قارقىنمەن باستالىپ ەدى. انا تۇرعان قاراعاي اعاشى سول كەزدە وتىرعىزىلعان. مىنە، كوردىڭىز بە، بويى اسپانمەن تالاسادى. ساكەن سەرىنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە، سول كەزدەگى وبلىس باسشىلارىنىڭ پارمەنىمەن جۇمىس جاپ-جاقسى ءجۇردى دە، كەيىنگى جىلدارى توقتاپ قالدى.

قاراۋسىز جاتقاندىقتان كىرە بەرىس باسپالداقتى قار باسقان. تايعاناپ، ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز جەتەكتەپ، جوعارى كوتەرىلدىك. تابالدىرىق اتتاي بەرە ەسكى ماتراتس، كورپە، تەسىك شەلەك، اراقتان بوساعان بوتەلكەلەر جاتىر. قاڭعىباس ىشكىشتەر مەن ويىن بالالارىنىڭ مەكەن-تۇراعىنا اينالعان سياقتى. سۋىق كەرنەگەن بولمەلەر ىزعار شاشادى. ءۇش قاباتتى ۇلكەن كوتتەدجدىڭ تەرەزە اينەكتەرى تەگىس سىنعان. ورتاسىنان سىمتەمىرمەن بايلانعان ءۇش بۋما تاقتايلار جيۋلى تۇر. ءۇشىنشى قاباتتاعى توبەگە قاعىلعان تاقتايلاردى جۇلىپ الىپ، اكەتۋگە دايىنداپ قويعان ۇرىلاردىڭ تىرلىگىنە ۇقسايدى.

- ءوزى جوقتىڭ كوزى جوق دەگەن وسى، - دەپ اڭگىمەگە ارالاستى سەرىكجان ىسقاقوۆ. – قالاي اشۋلانبايسىز... سۇمدىق قوي!.. بەس-التى جىل وسىلاي قاراۋسىز تۇرسا، مىنا عيماراتتى دا بۇزىپ اكەتەدى... بۇلدىرۋگە، بۇزۋعا شەبەر عوي ادامدار...

داۋلى ءۇيدىڭ شىن مانىندە يەسى كىم دەگەن ساۋالعا، مىنا دەرەكتى قوسقىمىز كەلەدى. ول كەزدە مەن كوكشەتاۋ وبلىستىق تەلەۆيزياسىندا جۇمىس ىستەيتىنمىن. 1994 جىلى كوكتەم ايىندا ساكەن اعانىڭ 60 جاسقا تولۋىنا وراي دەرەكتى تەلەحابار ءتۇسىرۋ ماقساتىمەن بۋرابايعا جول تارتتىق. ساكەن اعانىڭ قاسىندا تۋعان ءىنىسى، رەجيسسەر ورال ءجۇنىسوۆ، كوكشەتاۋلىق بەلگىلى قالامگەر تولەگەن قاجىباەۆ ت.ب. ءۇش-ءتورت ادام بولدى. اۋەلدە ابىلايحان الاڭىندا، ودان سوڭ وقجەتپەس تاۋى مەن جۇمباقتاس ماڭىندا بولدىق. سوڭىندا ساكەن اعا ءوزى باستاپ، وسى سالىنىپ جاتقان ۇيگە كەلدىك. تابيعاتىنان ورمان-بەرمەن مىنەزدى، اقەدىل جازۋشى اعامىزدىڭ كوڭىلى شالقىپ-تاسىپ بۋراباي كەنتىندەگى سالىنىپ جاتقان ءۇيىن ارالاتتى.

ساكەن ءجۇنىسوۆ جايلى تۇسىرىلگەن تەلەحابار اۋەلدە رەسپۋبليكالىق تەلەكانالدان، ودان كەيىن كوكشەتاۋ تەلەديدارىنان كورسەتىلدى. جازۋشىمەن جۇرگىزگەن مەنىڭ سىر-سۇحباتىم كوكشەتاۋ وبلىستىق «كوكشەتاۋ» گازەتىنىڭ ەكى سانىنا جاريالاندى.  كەيىننەن ول سىر-سۇحبات ساكەن سەرى ءجۇنىسوۆتىڭ 65 جاسقا كەلۋىنە، شىعارماشىلىق قىزمەتىنىڭ 45 جىلدىعىنا وراي «ساكەن سەرى – ەل جايىندا، ەل –ساكەن سەرى جايىندا» («GAUHAR» جشس باسپاسى، الماتى، 2000 جىل) دەگەن جيناققا ەندى.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن سول سىر-سۇحباتتان ءۇزىندى الدىم.

«...ت.ءا: ساكە، بۋرابايدان ءۇي سالدىرىپ جاتىر دەپ ەستيمىز. سول ءۇيىڭىز ءبىتىپ جاتسا، الماتىنى قيىپ، وسىندا ءبىرجولاتا قونىس اۋداراسىز با؟

س.ج: الماتى، تەڭدەسى جوق، اسەم قالا. اۋاسىنىڭ كىشكەنە تۇتىندەتەتىن جاعدايى بار، ونى بىلەسىزدەر... كەلەشەكتە استانانى اۋىستىرۋ ءجايلى ايتىپ جاتىر عوي. ۋاقىت كورسەتەر... مەن الماتىعا باۋىر باسىپ ابدەن ۇيرەنگەن اداممىن. ءبىر عاجابى – الماتىدا جۇرسەم ەلگە اسىعامىن دا، ەلگە كەلسەم، الماتىعا اسىعام. شىنىنا كەلگەندە، ەكەۋى دە وتان عوي. جاس الپىستان اسقان سوڭ كىندىك كەسكەن جەرگە ورالعان جاقسى-اق. عابەڭ – عابيت مۇسىرەپوۆ تە ەلىنە كەلگىسى كەلدى ەمەس پە؟ «قىزىلتۋ اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن بەرگەندە، ءۇي سالىپ بەرەمىز دەگەندى ايتتى باسشىلار. مەن سوندا: «سالساڭىزدار، راحمەت! جانە پاتەر ەمەس، ءۇي-مۇراجاي بولعانى ءجون!» - دەدىم. اللانىڭ جازۋىمەن ءبىر كەزدە دۇنيەدەن وزام عوي. سوندا مۇراجاي بولىپ قالادى. ول مۇراجايدا مەنىڭ عانا ەڭبەگىم ەمەس، جالپى كوكشەتاۋ، بۋرابايدى جىرلاعان ماعجان، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ سىندى كلاسسيكتەردەن باستاپ، مۇقاعالي، فاريزاعا دەيىنگى مەنىڭ تۇستاستارىمنىڭ ەڭبەگى كورىنىس تاپسا، ۇلكەن ولجا ەمەس پە؟ سوندىقتان ءۇي-مۇراجايدى اۋداننان سالعاننان گورى، بۋراباي كەنتى دۇرىس. وندا كەلىپ-كەتۋشىلەر كوپ. دەمالۋشىلار ساپىرىلىسىپ جاتادى. كەزىندە كوكشەتاۋدا وبلىستىق ادەبيەت جانە ونەر مۇراجايىن سالدىرۋعا سەبەپشى بولىپ ەدىم. وندا وبلىس باسشىسى ماقتاي رامازانۇلى بولاتىن. مەن ول مۇراجايدى بۋرابايدان سالدىرايىق دەگەم. ولاي بولماي، كوكشەتاۋدان سالىپتى. ال ماعان سالىنىپ جاتقان ۇيگە ءتورت جىل بولدى. وسى ءتورت جىلدىڭ ىشىندە ءتورت باسشى اۋىستى. كىمگە ءوتىنىش ايتارىڭدى بىلمەيسىڭ.

ت.ءا: ونىڭ ۇستىنە زامان وزگەردى، قىمباتشىلىق...

س.ج: بۇل مەنىڭ ءۇيىم ەمەس، مەن ارقىلى جالپى ونەر ادامدارىنا كورسەتىلگەن سىي، قۇرمەت دەپ تۇسىنەم. مۇنداي ءداستۇر ورىس حالقىندا ەجەلدەن بار. ولاردىڭ ۇقىپتىلىعى ايرىقشا، ونەر ادامدارىن قاتتى سىيلايدى، اسپانعا كوتەرەدى. ءبىز كەرەمەت ۇلى بولماعانىمىزبەن، وسى جەردىڭ ماڭدايىنا جازعان ۇلىمىز عوي... انە، ورىس عالىمى ۆەرنادسكيگە دە، جەر اۋدارىلىپ كەلگەندە، سوعىستىڭ ناعىز قايناعان جىلدارىندا، وسى بۋرابايدان كەرەمەت ءۇي سالىپ بەردىك ەمەس پە؟!. ول كەزدەگى قىمباتشىلىق پەن قيىنشىلىق، ءسوز جوق، بۇگىنگى كۇننەن دە باسىم بولماسا، كەم بولماعانى بارىمىزگە ايان. الايدا ءبىز باسقاعا ەمەس، وزىمىزگە كەلگەندە كەجەگەمىز كەيىن تارتار تارتىنشاقپىز.

ت.ءا: لەۆ تولستويدىع «ياسنايا پولياناسى» بار...

س.ج: دۇرىس ايتاسىڭ... ميحايل شولوحوۆقا دا ءبىزدىڭ ورالدان، اڭ اۋلاپ، ەمىن-ەركىن دەمالۋى ءۇشىن شالقاردان دەمالىس ءۇيىن سالىپ بەردىك. مىنە وسىنداي يگى ءىستى، جاقسى ءداستۇردى بۋرابايدا، كوكشەتاۋ (قازاقستاننىڭ باسقا جەرلەرىندە دە بار عوي) جالعاستىرىپ جاتسا، قانداي عانيبەت! انادا مەن وبلىس اكىمى قىزىر ىبىرايۇلىنا ايتقاندا: «ساكە، سالامىز، بولادى!» - دەپ ەدى.

كەزەكتى شىعارمالارىمدى وسىندا جاتىپ جازسام دەپ ارماندايمىن.»حان مەن پرەزيدەنت» دەگەن دۇنيەمنىڭ باسىن وبلىستىق «كوكشەتاۋ» گازەتىنە جاريالاۋعا ۇسىندىم.

ت.ءا: قازىرگى جازىپ جۇرگەن كىتابىڭىز بە؟

س.ج: پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ەكەۋمىز دوس ەدىك. دوس بولعاندا، ءومىرىن تۇگەلدەي بىلەم دەگەنىم ەمەس.

ت.ءا: دەرەكتى شىعارما ما؟!

س.ج: ەسسە دەسە بولادى. ماسەلە، شىعارمانىڭ جانرىندا ەمەس، مازمۇنى مەن ماعىناسىندا. حان دەپ وتىرعانىم – ابىلاي، پرەزيدەنت دەپ وتىرعانىم – نازارباەۆ، اتالمىش تۋىندىمدى جازۋداعى ماقساتىم – ەلدىڭ تاعدىرىن ايتۋ، ياعني ابىلايدىڭ ءىسىن جالعاستىرۋ ماسەلەسى. ونى، ەندى كىتاپتان وقىرسىزدار. وسى شىعارمامدى جازىپ بولعان سوڭ، ابىلاي تۋرالى رومان جازباقشىمىن. جانە وسى جەردە، بۋرابايدا جازسام دەيمىن.

ت.ءا: اللا قالاسا، وقىرمان قولىنا قاشان تيەدى؟

س.ج: ونى ايتۋ قيىن... مەنىڭ ويىم، وسى بۋرابايدا، ابىلاي الاڭىنا جاقىن جەردە تۇراسم. ابىلايدىڭ جۇرگەن جەرىندە بولسام، كۇندە ابىلاي قاسىمدا سەكىلدى. شىعارما دا جەمىستى، جاقسى بولادى عوي دەپ ەسەپتەيمىن...»

***

ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ ءوز اۋزىنان جازىلعان ءسوزدى ءبىز قاز-قالپىندا كەلتىرىپ وتىرمىز.

ءيا، جازۋشىنىڭ وي-ارمانى ىسكە اسپاي جاتقانى وكىنىشتى-اق!..

كوكشەتاۋدا بۇل جاعدايدان جاقسى حاباردار، ساكەن اعانىڭ كوزى تىرىسىندە كوپ ارالاسقان، رۋحاني ءىنىسى، تانىمال جازۋشى تولەگەن قاجىباەۆقا قوڭىراۋ شالدىم.

-ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ ءۇيى تۋرالى ماسەلە قوزعاپ، انا جىلدارى ورالباي ابدىكارىموۆ مەملەكەتتىك حاتشى بولىپ تۇرعاندا حات جازعام، - دەدى ت.قاجىباەۆ. – ارادا ءبىر اي وتكەندە مەنى سول كەزدەگى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى نۇريكامال سەيىتجانوۆا شاقىردى. بارسام، الدىندا مەن جازعان حات ءماتىنى جاتىر.

-وسى ءسىز نەگە تىنىش جۇرمەيسىز؟ – دەدى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى اماندىقتان سوڭ.

-نە بولدى اينالايىن؟ – دەدىم.

-ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ بۋراباي اۋىلىنداعى سالىنىپ جاتقان ءۇيىنىڭ جاعدايىن حابارلاڭىز دەپ مەملەكەتتىك حاتشى وبلىس اكىمىنە مىنا ءبىر حاتتى جولداپتى.

-ول حاتتى مەن جازعام.

-ءبىزدىڭ قولدا نە تۇر؟ بىتپەگەن ءۇيدى كىم سالادى؟ – دەدى نۇريكامال...

ءسوزدىڭ قىسقاسى بۇل حاتىمنان ناتيجە شىقپادى. وسىدان ءبىر اي بۇرىن، وسى كوكشەتاۋدا شىعاتىن «بۇقپا» گازەتىنە «ساكەن ءجۇنىسوۆ ءۇيى تونالىپ جاتىر» دەگەن ماقالا شىقتى. تاعى دا تىم-تىرىس، تىنىشتىق. بۇل نە دەگەن ەنجارلىق؟!. ەشكىمگە ەشنارسە كەرەك ەمەس ەكەنىن ۇقتىم...

«ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس» - دەپ اتاپ كورسەتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا.

كورنەكتى اقىن-جازۋشىلارمىز جازىپ قالدىرعان قۇندى شىعارمالار، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ ءبىر پاراسى عوي.

«اقان سەرى» ديلوگياسىن، «جاپانداعى جالعىز ءۇي» رومانىن، «زاماناي مەن اماناي» پوۆەسىن،  جيىرمادان استام پەسا جازعان كورنەكتى جازۋشى-دراماتۋرگتىڭ ءۇيى تولىعىمەن سالىنىپ ءبىتىپ، «ساكەن ءجۇنىسوۆ اتىنداعى ءۇي-مۇراجايى» دەگەن اتاۋمەن بۋراباي كەنتىندە اشىلىپ، جۇمىس ىستەسە، بۇل جازۋشىعا عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىنە، قازاق رۋحانياتىنا جاسالعان ۇلكەن قامقورلىق ەمەس پە؟!.

البەتتە، مۇنداي جاعدايدا، ءۇي-مۇراجايدىڭ يەسى – مەملەكەت، ياعني، اقمولا وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى بولعانى ءلازىم.

ءبىزدىڭ بۇل ۇسىنىمىزعا، ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ ۇرپاقتارى دا قارسى بولماس دەپ ويلايمىن.

تولىمبەك ءابدىرايىم، جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz