-قازاق تىلىنە رەفورما جاساۋ كەرەك دەپ ءجۇرسىز. قانداي رەفورما؟ ونى قالاي جاساۋعا بولادى؟

- مەن قازاق تىلىنە رەفورما جاساۋ يدەياسىن ەمەس، ونى رەسمي ءىس جۇرگىزۋدە قولدانۋعا دايىنداۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ ءجۇرمىن.

-قازاق تىلىنە رەفورما جاساۋ كەرەك دەپ ءجۇرسىز. قانداي رەفورما؟ ونى قالاي جاساۋعا بولادى؟

- مەن قازاق تىلىنە رەفورما جاساۋ يدەياسىن ەمەس، ونى رەسمي ءىس جۇرگىزۋدە قولدانۋعا دايىنداۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ ءجۇرمىن.

ازىرشە قازاقستاندا تىلگە قاتىستى ماسەلەلەردىڭ ءبارى كۇڭگىرت، تۇماندى بولىپ قالىپ وتىر. رەفورما دەگەندە ءبىزدىڭ ويىمىزعا لاتىن ارپىنە اۋىسۋ تۋرالى وي كەلەدى. مەنىڭشە قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي ءىس جۇرگىزۋ پراكتيكاسىندا تولىققاندى قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتىپ الماي، لاتىنشاعا اۋىسا قويۋ ورنى تولماس وكىنىشكە اكەلىپ سوقتىرادى. ونسىز دا ءورىستىلدى جانە قازاقتىلدى ەكىدايلىققا ۇشىراپ جۇرگەن قازاق ودان ارمەن رۋحاني الشاقتىققا ۇرىنادى. قازىر ولار ءبىرىن ءبىرى ۇنەمى تۇسىنە الماي، شەكىسىپ قالىپ جۇرسە، لاتىنشاعا كوشكەن قازاقتىلدىلەر مەن كيريلليتسادان ايىرىلعىسى كەلمەيتىن ورىستىلدىلەر (ورىستارمەن قوسىلىپ الىپ) ناعىز شەپتەسۋگە كوشەدى. قازاق تىلىندە جاسالىپ جاتقان كونتەنت ولاردى سۇيرەپ اكەتە المايدى. ۇلتتىڭ  رۋحاني ەكى جىككە ءبولىنۋى ودان ارى تەرەڭدەيدى. ونسىز دا كيريلليتسا نەگىزىندەگى قازاقشاعا ەنە الماي جۇرگەن ورىستىلدىلەر لاتىنشا نەگىزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ ماڭايىنا دا بارا المايتىن بولادى. ءازىربايجان مەن وزبەكستانداعىدان بىزدەگى جاعداي وزگەشە. ولاردىڭ ارتىقشىلىعى ءبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىشىندە ءبولىنۋ جوق، بىزدە بار. ەگەر لاتىنشاعا قازىر اۋىسا قويساق، بۇل ءبىزدى رۋحاني جىكتەلۋدىڭ ەڭ تەرەڭىنە باتىراتىن بولادى. ارينە، تۇبىندە ءبىز لاتىنشاعا كوشۋىمىز كەرەك. بىراق وعان دەيىن ءبىز الدىمەن ۇلتتى قازاقشانىڭ اينالاسىنا توپتاستىرىپ الۋىمىز كەرەك.

بيلىكتەگىلەر، اكىمشىلىك رەسۋرستى پايدالانىپ ماسەلەنى شەشىپ ۇيرەنگەندىگىمەن، ءبارىن جۋان جۇدىرىقپەن ايداپ لاتىنشاعا بىراق تىعامىز دەپ ويلايتىن شىعار. بىراق، ادامداردى لاتىن كەڭىستىگىنە اۋىستىرۋ - «نۇر-وتانعا» مۇشەلىككە ەنگىزۋدەن قيىنىراق. تەرەڭدە جاتقان رۋحاني الشاقتىقتى جويۋ ءۇشىن تەرەڭنەن قوزعالعان جانە ۇزاعىنان شالاتىن ارەكەتتەر كەرەك.

- ءسىز ءتىلى عىلىمى تۋرالى ءبىر ەڭبەگىڭىزدى ورىس تىلىندە شىعاردىڭىز. «قازاقشا جازىپ ەدىم، ەشكىم وقىپ پىكىر ايتپادى»، دەپ ءجۇردىڭىز. ورىسشا جازعان ءتىل عىلىمى تۋرالى كىتابىڭىزدى قازاق زيالىلارى تىكسىنە قابىلدادى، ءتىپتى سوققىنىڭ استىنا الدى. نەگە؟

- مەنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل: قازىرگى كۇيى جانە دامۋ فيلوسوفياسى» دەگەن كىتابىم قازاق تىلىندە شىقتى. ورىس تىلىندەگى باسىلىمداردا ءتىل تۋرالى جەكەلەگەن ماقالالارىم باسىلدى. ولاردا ايتىلعان يدەيالاردى قازاقتىلدىلەردىڭ «تىكسىنە قابىلداعانى» راس. سەبەبى، كەز كەلگەن ادەتتەگىدەن تىس وي ءار قاشان دا «تىكسىنە قابىلدانادى». ا.پۋشكيننىڭ ادەبيەت الەمىندە پايدا بولعانى تۋرالى ۆ.بەلينسكي «سوۆرەمەننىە زامەتكي» اتتى ماقالاسىندا «پۋشكين ءوزىنىڭ پايدا بولۋىمەن ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ تەرەڭ ۇيقىسىن بۇزىپ جىبەردى، ەسكى تارلاندار ونى ەرەتيك، ونەردى ءبۇلدىرۋشى رەتىندە قارسى الدى» دەپ جازعان تەدى. مەن ءوزىمنىڭ يدەيالارىمنىڭ قالاي قابىلدانۋى مۇمكىن ەكەنىن الدىن الا دولبارلاعام. سوندىقتان پسيحولوگيالىق تۇردە وعان دايىندىقپەن كەلدىم، سوققى ماڭدايدان تيگەندە تەڭسەلگەن جوقپىن

- كەزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى بولىپ انت قابىلدادىڭىز با؟ قازىر قاي پارتياداسىز؟

- كەزىندە كومپارتيانىڭ قاتارىنا ءوتۋ قاجەتتىگىن تۇشىنعان كەزىم بولعانى راس. بىراق، ەكى رەت تالپىنسام دا، سول ۇيىمنىڭ قاتارىنا ىلىگۋ «باقىتى» ماعان بۇيىرمادى. قازىر قاي پارتيا ليبەرال-دەموكراتيزمدى بەرىك ۇستانسا، سونىڭ قولداۋشىسى بولامىن.

- الەم حالىقتارى تاريحي جاعدايعا قاراي، اگرارلىق، يندۋستريالى، پوستيندۋستريالى دامۋدى ارقيلى باستان وتكەرەدى. مۇنى اسىرەسە، گەللنەر جاقسى جازعان. سۇراق: قازاق حالقى اگرارلى-يندۋستريالى دامۋ كەزەڭىندە تۇرىپ، ونىڭ ءتىلى «يندۋستريالىق نەمەسە پوستيندۋستريالىق ءتىل» بولا الا ما؟ بىزدىڭشە، يندۋستريالىق نەمەسە پوستيندۋستريالىق ءتىل «الەۋمەتتىك سىناقتان» ءوتۋ ارقىلى قالىپتاساتىن سياقتى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز؟ ب.م.

- امەريكالىق ە.توففلەر ءوزىنىڭ كەڭ تارالعان «شوك بۋدۋششەگو» دەگەن ەڭبەگىندە دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تومەندەگىشە ەكىگە ءبولىپ قاراستىرعان: «جەردەگى ادامدار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۋاقىتى بويىنشا جىكتەلەدى. كوپتەگەن جاعدايلاردا ولار بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى اتالارى سياقتى ءومىر سۇرەدى. بۇلار وتكەننىڭ ادامدارى، جەر تۇرعىندارىنىڭ 70 %-ىن قۇرايدى. 25 %-دان استامى دامىعان ونەركاسىپتى ەلدەردە تۇرادى. ولار زاماناۋي ءومىر سۇرەدى. ولار قازىرگى كۇننىڭ ادامدارى». بۇل سارالاۋ بويىنشا قازاقتار نەگىزىنەن دامۋدىڭ اگرارلى باسقىشىندا، «وتكەنمەن» ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ال قازاقستان قوعامىن تۇتاستاي الساق، ول - يندۋستريالى-اگرارلى ەل. دەمەك، قازاق ءتىلىن ءوزىنىڭ ءتول قوعامى تۇرعان باسقىشقا كوتەرۋ كەرەك. قازاقتىڭ ساناسىن اۋىل ابدەن مەڭدەپ العان، ونىڭ يندۋستريامەن، اقپاراتتى قوعاممەن، ليبەراليزممەن ءىسى جوق. كەرىسىنشە، ولارمەن شەپتەسۋگە دايىن. قازاقتىڭ باسىنداعى بار قىرسىعىنىڭ سۋبستانتسيالىق قاينارى وسىدان باستاۋ الادى.

- قالاي اقشا تابۋعا بولادى. ايلىق كىرىستى 200 000 تەڭگەگە جەتكىزۋ ءۇشىن قانداي ىسپەن اينالىسسا دۇرىس دەپ ەسەپتەيسىز؟ قر -دا ادال ەڭبەكپەن اقشا تابۋعا بولا ما، جوق پا؟

- الدىنا تەك اقشانى ماقسات ەتىپ قويعان ادام ەشقاشان اقشاعا جارىمايدى، بايۋدى كوزدەگەن - بايىمايدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى تاريحتا اقتالعان تاجىريبە بار. اقش-نىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ب.كلينتون ونى بىلاي تۇجىرىمداپ بەرگەن بولاتىن: امەريكالىق ارمان ەكى كومپونەنتتەن تۇرادى: ءبىرىنشىسى - الدىڭا ىزگى ماقسات قوي; ەكىنشىسى - سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بار جىگەرىڭدى اياماي، زاڭ اياسىندا ادال ەڭبەك ەت».

-قازاق ءتىلىن قانشالىق دەڭگەيدە بىلەمىن دەپ ويلايسىز؟ قازاقشا سوزدىك قورىڭىز قانشا؟ ءسىز قازاق تىلىندەگى ءاربىر ءسوزدىڭ ىشكى ماعىناسىن قانشالىق تەرەڭ اشا السىز؟ ءوزىڭىزدى قازاق ءتىلىنىڭ جەتىك مامانى دەي الاسىز با؟ ءسىزدىڭ قازاق ءتىلى دەڭگەيىڭىز م.اۋەزوۆپەن سالىستىرعاندا قاي دەڭگەيدە؟

قازاق ءتىلىن ءوز ويىمدى ارەڭ جەتكىزە الاتىنداي دەڭگەيدە بىلەمىن. سوزدىك قورىم "قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندەگىدەن" كەمىرەك.

مەنىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋ جانە قولدانۋ دەڭگەيىمدى م.اۋەزوۆتىكىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. اۋەزوۆ - جازۋشى. ول XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارىمىنداعى قازاق تىلىندەگى ءار ءسوزدىڭ ىشكى ماعىنالىق يىرىمدەرىن تەرەڭ سەزىنەتىن جانە سوعان وراي ورىندى قولدانا بىلەتىن ءسوز شەبەرى. ال مەن XXI عاسىرداعى قازاق ءتىلىن دامىتۋ ماسەلەلەرىمەن، ونى يندۋستريالى ومىرگە ەنگىزۋدىڭ فيلوسوفيالىق اسپەكتىلەرىمەن اينالىساتىن اداممىن. دەگەنمەن، قىمباتتىم، ءسىز ەكەۋمىز اۋەزوۆتىڭ كورە الماعانىن كورۋگە مىندەتتىمىز. ويتكەنى، ءبىز اۋەزوۆتەردىڭ يىعىنا شىعىپ الىپ تۇرمىز.

-ورىسشا وقىعان ماڭگۇرتتەر قازاق ءتىلىن تەك سوزدىك دەڭگەيىندە عانا تۇسىنەتىنى، تەك بەتتىك ۇقساستىقتارمەن عانا ااڭعاراتىنى بەلگىلى. قازاق ءتىلىنىڭ ىشىنە كىرمەگەن، قازاقشا سوزدەردىڭ ىشكى ماعىناسىن رۋحىمەن تۇيسىنە المايتىن قورتىق وقىمىستىلاردىڭ قازاق ءتىلى تۋرالى پىكىرلەرى قانشالىق اقيقاتقا جاقىن؟ ءسىز ىنتا دەگەن سوزبەن نيەت دەگەن ءسوزدىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار ەكەنىن، وسى ەكى ءسوزدىڭ ىشكى ماعىناسىن تالداپ بەرە السىز با؟

- ءوزىڭىز ايتقانداي، «ءتىلدى سوزدىك دەڭگەيىندە عانا تۇسىنەتىن، قازاق ءتىلىنىڭ ماعىناسىن رۋحىمەن تۇسىنە المايتىن، ورىسشا وقىعان قورتىقتار» كوپ ەكەنى راس. ال، تىلدەگى اۋارايىن سولار جاساپ وتىر ما؟ ايتىڭىزشى، «قازاق ءتىلىنىڭ ماعىناسىن رۋحىمەن تۇسىنەتىن» سۇڭعىلالار قايدا ءجۇر؟ مەن سولاردىڭ ءبىرى - ءسىز بولارسىز دەپ ويلايمىن. نەگە بۇكىل ەلدى ءنارلى تىلىڭىزبەن اۋىزدارىڭىزعا قاراتىپ، سوڭدارىڭىزدان ەرتىپ اكەتىپ، قازاق ءتىلىن زاڭعارعا بىراق شىعارمايسىزدار؟

ءوز باسىم كوپشىلىك الدىندا ەمتيحان ۇيىمداستىرۋدى ابەستىك دەپ ساناسام دا، سىزگە ستۋدەنتشە جاۋاپ بەرمەسەم، «مىنەكي، جۇكەشەۆتى تۇقىرتقان جەرىم وسى ەدى» دەپ جار سالاتىن بولارسىز. «ىنتا» ءسوزى قازاق تىلىندە بەلگىلى ءبىر باستاما كوتەرىلۋىن بىلدىرەدى، كوبىنەسە قوعامدىق قىزمەت بابىندا، كوپشىلىكتى ەرتۋگە باعىشتالعان ارەكەتتى بەينەلەيتىن ءسوز (ورىسشاعا اۋدارعاندا - ينيتسياتيۆا). «نيەت» - ادامنىڭ كوكسەگەنىن كورسەتەتىن ءسوز (ورىسشا - نامەرەنيە).

-قازاق تىلىندەگى كەم سوزدەر كوبىنەسە زات ەسىمدەر. ول ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ ورىستىق بوداندىق سەبەبىنەن كوپتەگەن جاڭا نارسەلەرگە ات قويىپ، ونى جالپىلاستىرىپ ۇلگىرمەۋىنەن بولعان. ال قازاق تىلىندە ەتىستىكتەر، شىلاۋلار، سىن ەسىمدەر، ەسىمدىكتەر كەمشىلىگى جوق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى قازاق ءبىر نارسەنى مىڭ قۇبىلتىپ سۋرەتتەي الادى، ءبىر ويدى سان قىرىنان ايتا الادى، ەگەر ول قازاق ءتىلىنىڭ ناعىز تۋما شەشەنى بولسا. ءسىزدىڭ قازاق ءتىلىن كەم دەپ جۇرگەنىڭىز سول زات ەسىمدەر عانا. ال زات ەسىمدى جاساۋ سونشالىق قيىن ەمەس، ءيا باسقادان قابىلدايمىز (گرەك; لاتىن; اراب; پارسى; تۇركى حالىقتارى), ءيا ءوز ءتىلىمىزدىڭ مۇمكىندىگىنەن پايدالانىپ جاڭادان جاسايمىز. نەسى بار، زات ەسىمى وزگە تىلدەن كىرمەگەن حالىق جوق، ءتىپتى مىناۋ قىتايلاردا دا كەيبىر سوزدەر بىزدەن كىرگەن، مىسالى ءىنجۋ دەگەن ءسوز! ولاردا دا سولاي ايتىلادى ەكەن. ەندەشە، ءسىز ورىستاسۋعا ۇلەس قوسۋ نيەتىڭىز بولماسا، ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ بۇل جاعدايىنا تاپ ءبىر ارسىز ادامداردىڭ قارالاۋىنداي مامىلەدە ءتىل قاتپاس ەدىڭىز دەپ ويلايمىن. ءسىز مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى ءوزىڭىزدى باعالاۋعا پايدالاناسىز با؟ اساۋ

- قازاق ءتىلىنىڭ بار ماسەلەسى زات ەسىمدەرگە تىرەلىپ تۇر دەگەن تۇجىرىممەن كەلىسە المايمىن. مەن الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ باستى قيىندىعىن يندۋستريالى قوعامدا ءىس جۇرگىزۋگە قولدانىلاتىن تىركەستەردىڭ، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا رەسمي ستيلدەردىڭ ورنىقپاۋىنان كورەمىن. رەسمي جينالىستاردا، ءوندىرىس ۇدەرىسىندە، تابيعات پەن قوعامدا بولىپ جاتاتىن قۇبىلىستاردى سيپاتتاۋدا، عىلىمي باياندامالار مەن تۇسىندىرۋلەردە، ءتۇرلى بۇيرىقتار مەن جارلىقتاردا، كوماندالاردا  قولدانىلاتىن ەكى نەمەسە بىرنەشە سوزدەردەن تۇراتىن كونسترۋكتسيالارمەن بەرىلەتىن ماعىنانى قازاق تىلىندە جەتكىزۋ قيىندىق كەلتىرىپ وتىر.

ءتىل ستيلدەرىن جەتىلدىرۋ قازاق ءتىلىنiڭ ءىس جۇرگىزۋ، عىلىمي ستيلدەرiن ورنىقتىرۋ، ساياسي-پۋبليتسيستيكالىق جانە كوركەم ادەبيەت ستيلدەرىن ودان ارى جەتiلدiرۋ جۇمىستارىن قامتيدى. ول ءۇشىن الدىمەن رۋحاني، ساياسي-قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ايالاردا ءجيى قولدانىلاتىن فرازەولوگيالىق تىركەستەر مەن كونسترۋكتسيالار ىرىكتەلىنىپ الىنۋى، سونان كەيىن سەمانتيكالىق ءورىس شەڭبەرىندە رەتتەلۋى، ءبىرماندى تۇسىنىلەتىندەي ماعىنالىق جۇكتەمە بەرىلۋى، سونان كەيىن بەكىتىلۋى جانە قابىلدانۋى، ەڭ اقىرىندا قولدانۋ پراكتيكاسىنا بەرىلۋى كەرەك.

رەسمي ءىس جۇرگىزۋ ۇدەرىسىندە قولدانىلاتىن فرازەولوگيالىق تىركەستەر مەن كونسترۋكتسيالاردىڭ جالپى سانى قانشا بولادى دەپ ويلايسىز؟ قازاق لينگۆيستەرىنىڭ كەلتىرۋى بويىنشا قازاق تىلىندە 1 ميلليون فرازەولوگيالىق تىركەس بار. قازاق عالىمدارى بۇل جەردە مال شارۋاشىلىعى مەن اۋىل تۇرمىسى اياسىندا قولدانىلاتىن تىركەستەردى عانا ساناپ وتىر. مۇنىمەن قازاق تىلىندە مەملەكەتتىك شەڭبەردە ءىس جۇرگىزۋگە كوشە سالۋ مۇمكىن ەمەس. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتايىن، اعىلشىن تىلىندەگى فرازەولوگيالىق تىركەستەردىڭ سانى 35 ميلليون. قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋگە كوشۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە قوعامدىق-گۋمانيتارلىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ايالاردا قولدانىلاتىن

پروپۋسكنايا سپوسوبنوست ترانسپورتنوي رازۆيازكي; كليۋچەۆوە ۆەدومستۆو; پويمكا س پوليچنىم; پيلوتنايا پروگرامما; زونا ەروۆيدەنيا; پەرەگرۋزكا كومپيۋتەرا، پوروگوۆىە گوسۋدارستۆا; پەرسونا نون گراتا; مەحانيزم يزدەرجەك ي پروتيۆوۆەسوۆ; پرەزۋمپتسيا نەۆينوۆنوستي; تەستيروۆانيە نا پرەدمەت لەگيتيمنوستي; ماكسيمالنايا ۆزلەتنايا ماسسا; ۆىزوۆ ۆرەمەني; وپرەدەلەنيە سامويدەنتيفيكاتسي; يسحودنىي مومەنت، ناەزد سيلوۆيكوۆ; لاتەنتنايا فازا; ..

سياقتى ءۇش ميلليون (3 000 000) تىركەستىڭ ءبىرماندى تۇسىنىلەتىن، ماعىنالىق جانە فورمالىق ۇتىمدى اۋدارمالارىن تاۋىپ، ورنىنا قويىپ الۋ كەرەك.

سوزدەردى، ۇعىمداردى، تىركەستەردى سەمانتيكالىق جۇيەدە تۇرلەندىرۋ ارقىلى ولاردىڭ ءىس جۇرگىزۋدە قولدانىلاتىن قاجەتتى نۇسقالارىن الۋ وتە اۋقىمدى ارەكەتتى جانە عىلىمي دايەكتىلىكتى تالاپ ەتەدى. بۇل ايتىلعانداردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جۇمىس جۇرگىزۋى كەرەك.

بۇل - قازاق ءتىلىن رەسمي قولدانىسقا ەنگىزۋگە دايىنداۋدىڭ  ءبىر عانا قىرى.

-حايدەگەر ءتىل بولمىستىڭ ءۇيى دەپ اتاعان. دەمەك، قازاق بولمىسىنىڭ ءۇيى - قازاق ءتىلى. ال تەحنيكالاسقان ءتىل ول ولگەن ءتىل، تەرميندەرگە ارقاندالعان ءتىلدى اۋرۋ ءتىل دەپ اتاعان جانە ونى نە ءبىر جىنتىكتى دە، جيناقى تۇجىرىم، پايىمدار ارقىلى جۇيەلى تالداپ تۇسىندىرگەن. ءسىز كەرىسىنشە، حايدەگگەردىڭ وسىسىنا قارسى ءتىل دامىسا تەحنيكالىق بولادى دەگەندەي بىردەڭەنى قوقسىتقانداي بولدىڭىز! ەندەشە ءسىزدىڭ دەڭگەيىڭىزدىڭ ءوزى تىم كۇماندى ەمەس پە، سىزگە تەك ءفورمالدى، قالىپقا تۇسكەن، ءولى، مەحانيكالىق ءتىل عانا ءتىل، ال جاندى، ءتىرى، رۋحاني، ءماندى، ماعىنالى ءتىل ءولى ءتىل بولاتىن كورىنەدى. ەندەشە ءسىزدى ءبىز ورەسى تىم تومەن ورىسشىل يتتەردىڭ سويىلىن سوعۋشى بىرەۋ دەۋگە وسى ارقىلى دا ناقتى دالەلمەن ايتا الامىز دەسەك، ءسىز وعان كەلىسەسىز بە، الدە ءوزىڭىزدى تاپ ءبىر قازاق ءتىلىن شاعىپ بىلەتىن ادام سەكىلدى (مىسالى الجاس سەكىلدى) ناداندارعا تاپتاۋرىن ماڭعازدىقپەن كۇيە جاعۋ كاسىبىن الدە ءبىر قيتۇرقى جاساندى، ءولى لوگيكالارىڭىزبەن اقتاۋعا تىراشتاناسىز با؟ جالپى ءسىز ەڭ قاراپايىمى، قازاقتىڭ قارا دومالاق ءبىر بالاسى، مەن سەكىلدى قازاق تىلىندەگى ءار ءسوزدى ەركىن ويناتىپ ءوز ويىڭىزدى ءدوپ ايتا الاسىز با؟ ءوز ۇلگىڭىزدى كورسەتىڭىزشى، ءسىزدىڭ شەشەندىك دەڭگەيىڭىزدى كورەيىك؟ ال ولاي بولماسا، ءوزىڭىزدىڭ توپاستىعىڭىزدى قازاق تىلىنە تاڭىپ وتىرعان جوقسىز با؟  اساۋ تارپاڭ

- دۇنيە جۇزىندەگى تىلدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ «تەحنيكالاسقانى، تەرميندەرگە ارقاندالعانى» (تارپاڭنىڭ لەكسيكونىمەن ايتقاندا) اعىلشىن ءتىلى بولىپ تابىلادى. بۇل تىلدە ءبىر عانا كوسموس جانە اۆياتسيا سالاسىنا قاتىستى تەرميندەر مەن تىركەستەردىڭ ءوزى 110 000-نان اسىپ كەتكەن ەكەن. بريتاندىقتار وزدەرىنىڭ تىلدەرىنىڭ «ءفورمالدى قالىپقا تۇسكەن، ءولى، مەحانيكالىق، اۋرۋ ءتىل» بولىپ بارا جاتقانىن سەزگەن بولۋى كەرەك، بۇل ەلدىڭ پارلامەنتى تاياۋدا اعىلشىن تىلىنەن باس تارتىپ، «ءار ءسوزدى ەركىن ويناتىپ ءوز ويىڭىزدى ءدوپ ايتا الۋعا» مۇمكىندىك بەرەتىن «جاندى، ءتىرى، رۋحاني، ءماندى، ماعىنالى» قازاق تىلىنە كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپتى. قازاق تىلىمەن قوسا اعىلشىندار قالالارىن تاستاپ، يندۋستريادان باس تارتىپ، دىمقىل ورماندارىنا ورالىپ، «قوي باعىپ، كوتەن جەپ»، ايتىس، تەرمە، جىر ايتۋدىڭ ءبارىن مەڭگەرىپ الۋعا قۇلشىنىپ وتىرعان كورىنەدى.

تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى جيىرما جىل ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ شارىقتاپ دامىپ كەتكەنى، دۇنيە جۇزىنە ايان. تىلدەرى «تەحنيكالانىپ كەتكەن» فرانتسۋزدار، نەمىستەر، ورىستار، قىتايلار دا ءبىلىم بەرۋ جاعىنان دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىنعا شىعۋعا (مينيستر بولعان تۇيمەباەۆتىڭ ەسەبى بوينشا) مۇمكىندىك بەرەتىن قازاق تىلىنە اۋىسۋدى دىتتەپ وتىرسا كەرەك.

پرەزيدەنت سايلاۋى قارساڭىنداعى ءتىل دامىتۋدىڭ جەتىستىگى رەتىندە ءماسىموۆ باستاعان ۇكىمەت تولىق قۇرامىمەن ايتىسقا تۇسپەكشى ەكەن. ءبىرىنشى ورىندى يەلەنەم دەپ، كەۋدە سوعاتىن كورىنەدى. ساراپشىلار «نۇر-وتاننان» بولعاندا، وعان قول جەتكىزۋ تۇككە تۇرمايتىنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. بۇدان ارتىق قانداي «ناقتى دالەل» كەرەك؟ «توپاستىعىن قازاق تىلىنە تاڭىپ جۇرگەن ورىسشىل يتتەردىڭ سويىلىن سوعۋشىلاردىڭ» اۋزىنا قۇم قۇيىلعانى وسى ەمەس پە؟ قۇتتىقتايمىن.

-ءسىزدىڭ اتا بابالارىڭىز قۇنانباي اۋلەتىنىڭ قۇلى بولعان دەگەن ءسوز راس پا؟ سوندىقتاندا شىندىقتى سىزدەن جاقسى بىلەتىن ادام جوق پا؟

- مەنىڭ شەشەم ارتىنا ءسوز قالدىرعان، ءتىلدى كىسى ەدى. ول كىسىدەن ەكى كىتاپ مۇراعا قالدى. سولاردىڭ ءبىرى «تۋعان جەرىم - تارباعاتاي» دەگەن كىتابىندا قۇنانباي مەن مەنىڭ ناعاشى اتام ساسان ءبيدىڭ كەزدەسكەنى تۋرالى مالىمەت كەلتىرىلگەن.

اعا سۇلتان قۇنانباي تارباعاتايدىڭ تەرىستىگىندەگى توعاس اۋىلدارىنا بولىس سايلاۋ كەرەك بولعاندا ول ورىنعا وزىنە باعىنىشتى ءبىر ادامىن ەرتىپ كەلىپتى. حالىق قۇنانبايدىڭ بولىستىققا ءوز ادامىن وتىرعىزىپ كەتپەك بولعانىن كورىپ، «نە ىستەيمىز» دەپ، ساسان بيگە بارىپتى. ساسان بي سوندا قوناقاسىنا ەكى قوشقار سويىپ، ولاردىڭ باسىن ءبىر تاباققا سالىپ، قۇنانبايدىڭ الدىنا قويىڭدار دەپ كەڭەس بەرىپتى. سونىمەن ەكى قوشقار سويىلىپ، ەكى باس قۇنانبايدىڭ الدىنا تارتىلىپتى. ەكى باس ءبىر تاباققا سيماعاندىقتان، ىشەكپەن بايلانىپ تاستالىپتى. الدىنا بايلانعان ەكى باس قاتار بارعاندا قۇنانباي مۇنىڭ سىرىن بىردەن سەزىپ، ءبىر باستى قولىنا الىپ، كەسىپتى دە ەكىنشىسىنە قول تيگىزبەي قايتارىپ بەرىپتى. سودان بولىس سايلاۋى تۋرالى اۋىز اشپاي، قوناقاسى بەرگەندەرگە ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، تەز اتتانىپ كەتىپتى. مۇنىسى ءبىر ورىنعا ەكى ادامدى تالاستىرماي-اق قويايىن، وزدەرىڭ سايلاعان ادام بولىس بولا بەرسىن دەگەندى بىلدىرگەنى ەكەن. وسىلاي ساسان بي شيەلەنىسىپ كەتۋى مۇمكىن داۋدى ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاي شەشىپ بەرىپتى.

ساسان بي - مەنىڭ شەشەمنىڭ ءتورتىنشى اتاسى، تارباعاتاي ءوڭىرىن بيلەپ تۇرعان اتاقتى مىڭباي ءبيدىڭ بالاسى، قىزىل ءبيدىڭ نەمەرەسى. نارىن وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان ساسان بابامىزدىڭ بەيىتىنە ادامدار اعىلىپ كەلىپ، باسىنا تۇنەپ، اۋىر كەسىرلەرىنەن ارىلىپ، شاپاعاتىن الىپ كەتىپ جاتادى. شوقان ءۋاليحانوۆ ساسان بابامىزدى ىزدەپ كەلىپ، سۇقبات قۇرعان. ول تۋرالى ۇلى عالىمنىڭ شىعارمالار جيناعىنىڭ IV تومىندا دەرەك بار.

مەنىڭ اتالارىم قۇلىستايدى قالماقتان قورعاۋعا قاتىسقان، قابانبايمەن ۇزەڭگىلەس قالتاي، قالىباي باتىرلاردان تارالادى. قالماق جەڭىلگەنەن كەيىنگى كەزەڭدە دە الدىنان ىرىسى، اۋزىنان ءسوزى كەتپەگەن تەكتىلەر تۇقىمى. قالتاي باتىردىڭ ەسىمى ۇرانعا اينالعان. جۇكەشتىڭ تارباعاتايدان اعاتىن ۇلاستى وزەنىنىڭ باستاۋ الارىندا، وي جايلاۋدىڭ تۇستىگىندە اتاقتى اتالارىنان قالعان جايلاۋى، ەمىل بويىنداعى اقسۋدا كۇزەۋى مەن كوكتەۋى، بارلىقتىڭ تۇستىگىندەگى مايلى، جايىر دەگەن جەرلەردە قىستاۋى بولعان.

جالپى تەكتىلىك تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ قازاقستاننىڭ تاعدىرىنا تۋرا قاتىسى بار. ويتكەنى، حالىقتىڭ باسىنداعى بار قىرسىق تەكسىزدەردىڭ بيلىككە كەلۋىمەن بايلانىستى. ولار حالىقتى ازدىردى. ن.ماكياۆەللي ايتقانداي، «ازعان حالىقتى ىزگىلىگى بار، تەكتى ادام عانا قۇتقارا الادى». مۇنى وركەنيەت تاريحى پراكتيكاسى ۇنەمى دالەلدەپ كەلەدى. الدىڭعى قاتارلى دامىعان ەلدەردىڭ بيلىگىندە اقسۇيەكتەر مەن اۋلەتتى زيالىلار وتىر، ال ارتتا قالعان ەلدەردى كەدەيلەر مەن قۇلدان شىققاندار باسقارىپ وتىر.

ءورشىل رۋح، اعىنعا قارسى ءجۇزۋ، ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايتىن شىندىقتا ايتا الۋ - تەك اقسۇيەكتەردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ويتكەنى، ولار اتاق، مانساپ، اقشا ءۇشىن ءومىر سۇرمەيدى، ۇرپاعىنىڭ، وتانىنىڭ مۇددەسىنە ساي، ۇلى ىستەرگە ۇمتىلادى.

-Siz Khazakhstanda khazakh tilin damitiwding khanday joldaryn korsete alasiz? Khazakh tilindegi memeleket darejeli ghilmiy basilimdarding jarekh koriwine khalay kharaysiz? Khazakh Fizikasi,Khazakh matematiykasi, Khazakh Himiyasi,Khazakh Biologoyasi, Khazakh jertanimi, Khazakh astrologiyasi,Khazakh Optiykasi.... degendey ar sala ghilimi boyinsha Aylikh jornaldarding shighiwina khanday jolkorsete alasiz? Jokh ،Khazakh elinde tek adebiyet ، Khoghamgha katisti basilimdar bolghanin khalaysizba? Ghilim tehniyka kazir ush juz jildik asire damewdan keyin tortinshi satisina kirdi deydi,bizding khazakhtar khazakh tilimen osi tortinshi dawer ghilim tiline keris keliwi mumkinbe?sizding pikiringiz?

- قازىرگى قازاق تىلىندە عىلىمنىڭ ءار سالاسىن قامتىعان باسىلىمدار جارىق كورەدى، زەرتتەۋلەر ءوز الىنشە ءجۇرىپ جاتىر. تەحنيكا مەن تەحنولوگيا جاعىندا ناراۋ بولعانىمەن، قوعامدىق-گۋمانيتارلىق سالالاردا پروگرەسس جوق ەمەس. ەگەر ءبىز قازاق ءتىلىن وركەنيەتتى تىلدەردىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىنا ساي، مەملەكەتتىڭ رەسمي ءتىلى رەتىندە ورنىقتىرا الساق، وندا ءتىل عىلىمنىڭ بارلىق سالالارىندا اقپارات بەرە الاتىن، زەرتتەۋلەر جۇرگىلەتىن تىلگە اينالادى. تىلگە قاتىستى شارالاردى «مىناۋ بولادى» نەمەسە «مىناۋ بولمايدى» دەپ، اجىراتىپ تاستاۋعا بولمايدى. ال الدىمەن ءتىلدىڭ قوعامدىق-گۋمانيتارلىق سالالاردا ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ولاردا ورنىققان ۇعىمدار مەن تەرميندەردى نەگىز ەتە وتىرىپ، كەلەسى كەزەكتە تەحنيكا مەن تەحنولوگيا سالالارىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ فۋنكتسياسىن ورنىقتىرۋ جونىندەگى ۇسىنىستاردا قيسىن بار. ءىس تەتىگى ءتىلدىڭ وزىندە ەمەس، ونى دامىتۋشىلاردا، دەمەك، قازاق عالىمدارى مەن ۇكىمەتتىڭ قولىندا.

-قاناعات، ءسىزدى الدىعا تارتقاننان گورى ارتقا كەگەجەكتەپ تۇراتىن قازاقى قوعامعا قىجىلى بار كىسى سەزىنەمىن جانە كەيدە سونى قولدايمىن دا. سىزگە ساۋلاعان سۇراقتاردىڭ دەنى ءبىزدىڭ قازاقتىلدى قوعامنىڭ دەڭگەيى مەن مادەنيەتىن بايقاتىپ تۇر. ءسىزدى وقشاۋ ويلارىڭىز ءۇشىن سىيلايمىن, توبىر ويلى قازاققا وي تاستاعىڭىز كەلەدى-اق, سودان كەرىسىنشە تاياق جەپ ءجۇرسىز عوي. شارشاعان جوقسىز با? ءسىزدىڭ «قازاقستان» گازەتىندەگى ساياسي ماقالاڭىزدى كورىپ قالدىم. نەگە ساياساتتى جاعالاپ ءجۇرسىز? الدە قازاقتىلدى ساياساتتانۋشىلارعا كوڭىلىڭىز تولماي ما? كوكسەرەك

- جىلى لەبىزىڭىزگە راحمەت. «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» دەگەن بار. تاياق جەپ جۇرگەنىمە وكىنبەيمىن. ويتكەنى، ءوز ەلىم، ءوز ءتىلىم ءۇشىن جەپ ءجۇرمىن. ەلىم مەنىڭ - ەنەم مەنىڭ. «ەنەسى تەپكەن قۇلىننىڭ ەتى اۋىرمايدى». توبىر ويلى حالقىمدى وركەنيەتتىڭ اگرارلى باسقىشىنداعى باتپاقتان سۋىرىپ العا شىعارعىم كەلەدى. بۇل باعىتتاعى ارەكەتتەرىمنىڭ جەمىسسىز بولمايتىنىنا دا سەنىمىم مول.

ناعىز فيلوسوف امبەباپ ويلاۋعا قابىلەتتى بولۋى، ءبارىن اڭعارۋى، بارىنە ارالاسۋى كەرەك. ساياساتقا قاتىستى ماسەلەلەر دە مەنى ەنجار قالدىرمايدى، ءتىپتى ول تاقىرىپتاعى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا قۇلشىنا كىرىسۋگە ءار قاشان دا ءازىرمىن. ساياساتقا قاتىستى دا ايتىلماي جۇرگەن «وقشاۋ ويلارىم» از ەمەس.

-قانەكە، ءسىزدىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل: قازىرگى كۇيى جانە دامۋ فيلوسوفياسى» ەڭبەگىڭىزدى جۋىردا عانا قولعا ءتۇسىرىپ، شالا قاراپ شىقتىم. ويلارىڭىز بەن ۇسىنىستارىڭىز كوڭىلگە قونىمدى, ىسكە ورايلى ەكەن. وسىنى ىسكە اسىرۋدىڭ جولىن ويلاستىرعان جوقسىز با?

- ويلاستىرىپ جاتىرمىن. مەنىڭ ويىم، يدەيالارىم - ول مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءمانى. ولاردىڭ كادەگە جاراۋى - باقىت، ىسكە اسپاي قالۋى - تاعدىرعا سوققى. سوندىقتان اتالعان كىتاپتاعى يدەيالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى مەنەن ارنايى، بەلسەندى ارەكەتتى تالاپ ەتەدى.

-قۇزىرلى ورىندارعا ۇسىندىڭىز با؟ قازىرگى ءتىل ءبىلىمءى ينستيتۋتىنىڭ ميسسياسى مەن قىزمەتىنە باعا بەرىپ كەتسەڭىز. ونىڭ جۇمىسىن قالاي جانداندىرۋعا بولار ەدى? قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى زاڭعا اينالا باستاعان ماسقارا قاتەسىنەن قالاي قۇتىلامىز? وعان قارسى قانداي شارا مەن قۇرال كەرەك? تەرمين ماسەلەسىن قالاي جانداندىرامىز? تەرمينكوم دەگەن القا كەرەك پە? ونىڭ پايداسى مەن زيانىن اتاپ وتسەڭىز. ەڭبەگڭىزدى ەسكەرگەن عالىمدار مەن ءتيىستى مەكەمەلەر بولدى ما? الداعى ون جىلعا ارنالعان ءتىل جوباسىن قالاي باعالايسىز? فيلوسوف رەتىندە ازات قازاقستاننىڭ فيلوسوفياسىنىڭ دامۋىنا قانداي باعىت پەن جاعداي كەرەك? قازاقتىڭ بۇگىنگى احۋالىن قالاي تالداپ بەرەر ەدىڭىز? بەلگىلى ەتنوگراف نۇربولات ماسانوۆ كەزىندە قازاقتىڭ بولمىسى كوشپەلىلىك جانە بار وركەنيەتى مەن تاريحىن دا سودان ىزدەۋ كەرەك, ءال- فارابي اراپتىق ورتانىڭ تۇلعاسى, اتتيلانىڭ قازاققا قاتىسى جوق, ودان باسقاسى دا جەتەدى دەگەندەي پىكىر ايتقان. ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز? قازىرگى بيلىك قازاقتى كوپۇلتتى قازاقستان دەۋمەن «جاڭارتىلعان ينتەرناتسيوناليزم» يدەياسىنىڭ قۇربانى ەتىپ وتىرعان جوق پا? ءسىز ءوز قابىلەتىڭىزدى اشا الىپ ءجۇرسىز بە? ءبىزدىڭ قوعام ادام قابءىلەتىن اشۋعا, دامىتۋعا قانشالىقتى يكەمدى? قازىرگى قازاق اباي كەزىندەگىدەن نەسىمەن ىلگەرى? كوپ سۇراق قويدىم, بارىنە دە جاۋاپ العىم كەلەدى, ءبارى دە جەك ەمەس, جالپى ءارى ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. سىزگە دەنساۋلىق تىلەيمىن جانە توبىرىڭ ساناسىنا ساڭىلاۋ اشار تۇلعا بولىپ جۇرە بەرىڭىز. ساپار.استانا قالاسى

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- كوپ نارسەنىڭ تولعاندىرۋى كوپ وي كەشۋ ۇدەرىسىنىنىڭ بولعانىن ايعاقتايدى. ويلاعان - قورىتادى، ىزدەگەن - تابادى.

سۇراقتارىڭىز وتە اۋقىمدى بولعاندىقتان، بۇل جولى ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تۋرالى تۇيىندەرىمدى كەلتىرەيىن. اسىقپاڭىز، تۇبىندە ءبارىنىڭ جاۋابىن تابامىز.

ءتىل بىلىمدەرى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنىڭ باعىتتى ويلارى جانە قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى مۇشكىل كۇيى تۋرالى «مەملەكەتتىك ءتىل: قازىرگى كۇيى جانە دامۋ فيلوسوفياسى» اتتى كىتاپتا ايتىلعان. بۇعان قوسارىم، بۇل عىلىمي مەكەمە قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ماڭايىنا دا بارا الماي، وزدەرىنىڭ شەكتەۋلى تۇكپىرىنە تىعىلىپ الىپ، ءىلدالدالاپ كۇن كورىپ جاتىر. ۇكىمەت ونى جاۋىپ تاستاۋدان يمەنەدى دە، قارجىسىز قالدىرمايدى، ال ولار سونى كەمىرىپ، ارقايسىسى وزىنشە، ابستراكتىلى بىردەڭەلەردى تاۋىپ الىپ، زەرتتەگەن بولىپ، كۇيبەڭ تىرلىگىن جالعاستىرىپ كەلەدى. مىسالى، ولار اببرەۆياتۋرالارعا جالعاناتىن جالعاۋ تۋرالى ءبىر ەرەجەنى ەكى ەرەجەگە اينالدىرىپ، قيىنداتىپ قويدى. ال 2010-2020 جىلدارعا ارنالعان ءتىل باعدارلاماسىنىڭ جوباسىن جاساۋعا قاتىسقان جوق.

(الداعى ون جىلعا ارنالعان ءتىل باعدارلاماسىنا قاتىستى پىكىرىمدى كەلەسى سۇراق قويۋشى ساۋلەگە بەرىلگەن جاۋاپتان قاراڭىز).

فيلوسوفتىڭ ءوزى ازات بولماي، ول ازات ويلى فيلوسوفيا تۋدىرا المايدى. تاياۋدا ءبىر اكادەميك-فيلوسوف عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ بيلىكتىڭ بايانداما دايىندايتىن كانتسەليارياسىنا اينالىپ وتىرعانىن نالىپ ايتتى. ول بيلىك بىزگە قۇبىلىستىڭ فيلوسوفيالىق ءمانىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋدى وتىنبەيدى، وزدەرىنىڭ ارەكەتتەرىنىڭ «فيلوسوفيالىق تۇرعىدان دۇرىستىعىن» راستاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى دەپ مۇڭايادى.

-ءتىل كوميتەتىنىڭ قازىرگى قىزمەتىنە قاراعاندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋعا قانشالىقتى قاتىسى بار دەپ ويلايسىز؟ جالپى، سونىڭ كەرەگى بار ما؟ 2010-2020 جىلدارعا ارنالعان ءتىل باعدارلاماسى قانشالىقتى قاۋقارلى؟ ساۋلە.

- ءبىرىنشى ماسەلە ءتىل كوميتەتىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى. كەز كەلگەن ءىستىڭ ناتيجەسى ونى اتقارۋ ىسىنە قوسىلعان ورگاندار مەن مەكەمەلەردىڭ بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى مەيىلىنشە ازايتىپ، گوريزونتال جانە ۆەرتيكال بايلانىستاردى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، ءوزارا قولتىقتان دەمەسىپ جۇمىس ىستەي بىلۋىنە تاۋەلدى. بۇل جەردە ءسوز ءتيىمدى ينستيتۋتسيونالدىق قۇرىلىم كەرەكتىگى جونىندە بولىپ وتىر.

قازىر ءتىلدى دامىتۋعا قاتىستى جۇمىستاردى بىرلەسىپ اتقارۋعا ءتيىستى مەكەمەلەر ءتۇرلى ۆەدومستۆولاردىڭ قاراماعىندا بولعاندىقتان ولاردىڭ ارەكەتتەرىندە ۇيلەسىم بولماي، ءىس العا جىلجىماي وتىر. مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ ماتەريالىن تاراتاتىن مادەنيەت ءبىر مينيسترلىككە، اقپارات ەكىنشىسىنە، ال ءبىلىم جانە عىلىم دەپارتامەنتتەرى ءۇشىنشى مينيسترلىككە قارايدى. ءتىل ماسەلەلەرىن شەشۋگە تۋرا قاتىسى بار ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل بىلىمدەر ينستيتۋتى مەن مەملەكەتتىك مەكەمە ءتىل كوميتەتى دە ەكەۋى ەكى مينيسترلىككە باعىنادى.

تۇپتەپ كەلگەندە، ءتىل تاعدىرىن انىقتاۋ ءمينيستردىڭ دە، تانىمال قايراتكەرلەردەن قۇرالعان كوميسسيانىڭ دا قولىندا ەمەس. ويتكەنى ولار - فورمالى جاعىنان العاندا تىلگە جاناما قاتىستى قۇرىلىمدار. ءتىل تاعدىرى وعان تۋرا قاتىسى بار، سوڭعى ەكى مەكەمەنىڭ قولىندا. ءبارى وسى ەكى مەكەمەنىڭ ينتەللەكتۋالدىق كۇش بىرىكتىرۋىمەن - ءتىل بىلىمدەرى ينستيتۋتىنىڭ ماسەلەنى شەشۋدىڭ عىلىمي جولىن تاۋىپ بەرۋىمەن، مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ جۇمىستىڭ اكىمشىلىك-قاراجاتتىق جاعىنان دۇرىس جوسپارلانىپ، ۇيىمداستىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋىمەن شەشىلۋى كەرەك. بىرلەسە ارەكەت ەتە وتىرىپ، جاۋاپتى جۇمىستاردى اتقارۋدىڭ الدىڭعى لەگىندە ارقاشان اتالعان ەكى مەكەمە ءجۇرۋى كەرەك.

ءتىل ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن ينستيتۋتسيونالدىق قۇرىلىم قايتا قارالۋى كەرەك. قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزەتىن ۇلگىلەردى دايىنداۋ جانە پراكتيكادا پايدالانۋ ءۇشىن ءتىل كوميتەتىنىڭ وزگە مۇددەلى ورگاندارمەن (سالالىق مينيسترلىكتەرمەن) تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ، ماماندارمەن بىرلەسە جۇمىس جۇرگىزۋ مۇمكىندىگى بولۋى كەرەك.

ول ءۇشىن:

1 ءتىل كوميتەتى وزگە مينيسترلىكتەرمەن، مۇددەلى مەكەمەلەرمەن  گوريزونتال بايلانىستارعا شىعۋى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ تىكەلەي باعىنىشتىلىعىنا ءوتۋى كەرەك.

2 ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل بىلىمدەرى ينستيتۋتى جانە ءتىلدى قارجىلانراتىن ءتۇرلى قورلار ءتىل كوميتەتىنىڭ تىكەلەي قاراۋىنا ءوتۋى كەرەك.

2010-2020 جىلدارعا ارنالعان ءتىل باعدارلاماسىنا قاتىستى ايتىلار پىكىر مىناۋ:

كەز كەلگەن كەڭ اۋقىمدى، ماڭىزدى قوعامدىق ماسەلە ەكى اسپكتىدە قاراستىرىلىپ شەشىلۋى كەرەك. ولاردىڭ

ءبىرىنشىسى - ماسەلەنىڭ ادىسنامالىق-تەوريالىق جاعى;

ەكىنشىسى - ۇيىمداستىرۋ جاعى.

باعدارلاما جوباسىندا تىلدەردىڭ قازىرگى كۇيىنە، مەڭگەرىلۋ دەڭگەيىنە سيپاتتاما بەرىلگەن، حالىقارالىق تاجىريبەنى ەسكەرۋ قاجەتتىگى، ءتىل ۇيرەتۋدى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى ءتاۋىر قاراستىرىلعان. ادىسنامالىق ماسەلەلەر دە ەسكەرىلگەن، بىراق جەتكىلىكتى دەڭگەيدە دايەكتەندىرىلمەگەن.

يەرارحيالىق-قاراجاتتىق ماسەلەلەردى عانا قوزعاپ قويۋدىڭ تۇپكىلىكتى نىساناعا جەتكىزە المايتىنى جوبانى جاساۋشىلاردىڭ نازارىنان تاعى تىس قالعان. تەك ىنتا مەن ۇراننىڭ جەتەگىندە، تانىمنىڭ ەموتسيالىق-سەزىمدىك دەڭگەيىندە تىراشتانا بەرۋدەن ەش ناتيجە شىقپايتىنىن ومىرلىك پراكتيكا 20 جىل بويى  العا تارتىپ كەلە جاتسا دا، جوبا اۆتورلارىنىڭ سول تىعىرىققا تاعى تىرەلىپ وتىرعانى كورىنەدى.

كەز كەلگەن قوعامدىق قۇبىلىستىڭ سىرىن زەرتتەۋ جانە دامۋ زاڭدىلىقتارىن ايقىنداۋ زاماناۋي عىلىم جەتىستىكتەرىنە سۇيەنىپ جاسالعاندا عانا ناتيجە بەرەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءتىلدى دامىتۋدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى جاسالماسا، ونىڭ ەشقانداي وزگە ماسەلەلەرى شەشىلمەيدى.

تەوريالىق نەگىز دەگەندە بۇل جەردە ءبىزدىڭ ويىمىزعا الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى ونتولوگيالىق ماسەلەلەرى كەلەدى. ولاردى شەشۋ ۇلتتىق ادەبي ءتىلدىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساۋدان باستالادى. قازاق لينگۆيستەرى ادەبي ءتىل ماسەلەلەرىن كوپ تالقىلاعانىمەن، ءتىل قولدانۋ ۇدەرىسىندە سۇيەنەتىن عىلىمي قۇجات رەتىندە ونىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساۋمەن اينالىسقان جوق. تيىسىنشە، قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىن تولىقتىرۋ، ءتىل ورنىقتىلىعى، رەسمي ستيلدەردى جەتىلدىرۋ، سەمانتيكا، ءتىل مەن بۇقارا اراسىنداعى بايلانىس  ماسەلەلەرى عىلىمي نەگىزدە شەشىمىن تاپقان جوق. دەمەك، قازىرگى قازاق ءتىلىن يندۋستريالى قوعامنىڭ امبەباپ تىلىنە اينالدىرۋعا ادىسنامالىق-تەوريالىق دايىندىق جاسالعان جوق.

قازاق ءتىلىنىڭ تەوريالىق دەڭگەيدە شەشىلۋگە ءتيىستى ەكىنشى ۇلكەن ماسەلەسى - ءتىلدىڭ سىرتقى ومىرمەن بايلانىسى. ول كوپتەگەن ارنالار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ولاردىڭ ىشىندەگى نەگىزگىلەرى ۇشەۋ:

ا) ماسس-مەديا قۇرالدارى ارقىلى بەرىلەتىن اقپاراتتىڭ مازمۇنى;

ءا) ورتا جانە جوعارى مەكتەپتەگى ءبىلىمنىڭ مازمۇنى;

ب) كوركەم ونەردىڭ مازمۇنى مەن يدەيالىق باعىتتارى.

جوبادا ماسس-مەديا قۇرالدارى ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى تاراتۋ جانە ءناسيحاتتاۋ ماسەلەسى ساندىق سيپاتتامالارمەن ءبىر شاما كەلتىرىلگەن. ال جاريالانىپ جاتقان ماتەريالداردىڭ مازمۇندىق-ساپالىق جاعىن جەتىلدىرۋ نازاردان تىس قالعان. قازاق تiلiندە تارالاتىن بۇقارالىق اقپاراتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعى تومەن. ولاردىڭ وقىلمايتىن سەبەبى وسىندا جاتىر.

وندا كوبىنەسە وزەكتىلىگىن جوعالتقان وتكەننىڭ جەتىستىكتەرى، اۋىلدىڭ سۇرعىلت بەينەسى تۋرالى، اگروتروپتى ماتەريالدار جاريالانادى. وقىرماننىڭ ويىنا كۇڭگىرتتىك تۇسىرەتىن، جانىن اۋىرتاتىن، ءۇمىتىن ۇزدىرەتىن، وتانشىلدىق سەزىمىن بۇلدىرلاتاتىن، قازاقستان قوعامىنىڭ كەلەشەگىنە سەنىمسىزدىك تۋدىراتىن، زارلاۋىق سارىن باسىم. جۋرناليست اۋىلدىڭ، اۋىل ءجۋرناليستىڭ سوڭىنان ىلەسە بەرەتىن اينالسوقتىق بەلەڭ العان.

جالپى، ءتىل تەك باق ارقىلى عانا تارالمايدى. ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي ورنىعۋى مەن دامۋىن قامتاماسىز ەتۋدەگى كوركەم ونەردىڭ ءرولى ۇشان تەڭىز. قازىرگى قازاق تىلىندەگى كوركەم ونەر شىعارمالارىنىڭ باسىم بولiگiنiڭ تاقىرىبى شەكتەۋلi, وزەكتi ەمەس، ءتىلى وراشولاق، كوركەمدiك ورىندالۋ دەڭگەيi تومەن، باسەكەگە قابiلەتسiز. «فرانتسۋز ءتىلىن ۇيرەنۋگە ادامدار ول تىلدە وقۋعا تاتيتىن ادەبيەت بولعان سوڭ قۇمار» دەپ ە.سەپير ايتقانداي، كوپشىلىكتىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ىنتالىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە تاتىمدى دۇنيەلەر كوپ بولۋى كەرەك.

قازاق تىلىندە جاسالىپ جاتقان كوركەم ادەبيەتتە ەسكىنى اڭساۋ، داستۇرشىلدىك; تاريحشىلدىق (يستوريتسيزم); اۋىلدى دارىپتەۋ، قازاقتى سۋب-وركەنيەتتىك ايماقتا مادەني-الەۋمەتتىك ورلەۋدەن جىراقتا قالدىرۋعا تىرىسۋ ەلەمەنتتەرى باسىم.

قازاقستان مەكتەپتەرىندە يگەرۋگە ۇسىنىلاتىن ءبىلىم مازمۇنى كەڭەستىك كەزەڭنەن كەلە جاتقان ءبىلىمدى نىسانالاۋ (زنانيەتسەنتريزم) پاراديگماسىنا قۇرىلعان. بۇل پاراديگما بويىنشا ءبىلىم العان قوعام (رەسەي، قىتاي، يران، سولتۇستىك كورەيا ت.ب. ەلدەر) تەحنيكا جانە تەحنولوگيا سالالارىندا كەيبىر ەفەمەرلى جەتىستىكتەرگە جەتكەنىمەن، حالقىنىڭ باسىم بولىگى ساياسي-قۇقىقتىق جاعىنان ساۋاتسىز، مادەنيەتى تومەن بولىپ قالا بەرەدى.

قازاقستاندىق وقۋلىقتاردىڭ مازمۇنى اگروتروپتىلىعىمەن، عىلىمي دايەكتىلىگىنىڭ كەمشىندىگىمەن، پاتريوتتىق رۋحىنىڭ سولعىندىعىمەن، وقۋشىنى وزىنەن يتەرەتىن پسيحولوگيالىق جاعىمسىز ىقپالىمەن، ستيلدىك وراشولاقتىعىمەن، تۇنىپ تۇرعان قاتەلەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇلار وقۋشىنىڭ بىلىمگە ىنتاسىن تەجەيدى، ونى امبيۆالەنتتiك، جاعىمسىز سترەسس كۇيىنە تۇسىرەدى.

تاريح وقۋلىقتارىندا نەگاتيۆتى قۇبىلىستاردى - جەڭiلىستى، توقىراۋدى، مادەنيەتسىزدىكتى، كەدەيلىكتى، الەۋمەتتىك اۋرۋلاردى، دەسپوتيزمدى، ءتوتاليمتاريزمدى، رەپرەسسيالاردى زارلاي سيپاتتاۋ باسىم.

قوعامنىڭ رۋحاني تىنىسى قازاق تىلىندە ورىندالىپ، تارالىپ جاتقان رۋحاني ونىمدەردىڭ - باق ماتەريالدارىنىڭ، ءبىلىمنىڭ، كوركەم ونەردىڭ ساپاسىمەن جانە رۋحىمەن ايقىندالۋى كەرەك. ءتىل ۇيرەنۋگە سۇرانىس وسىلاي تۋادى (كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، جوعارىدان كۇشتەپ ۇيىمداستىرۋمەن ەمەس).

تiل - قوعامدىق قۇبىلىس، سوندىقتان ونى قوعامنان بولە قاراستىرۋعا بولمايدى. تiلدiڭ عىلىمي-تەوريالىق ماسەلەلەرى - ونىڭ iشكi قۇرىلىمى، سىرتقى ومiرمەن بايلانىسى ارنايى قۇرىلعان اكادەميالىق ورتالىقتاردا باعدارلاما دەڭگەيىندە زەرتتەلۋi كەرەك.

وسى ايتىلعاندار باعدارلاماعا ەنىپ، جۇزەگە اسىرىلعاندا عانا قازاق ءتىلى ناعىزىندا مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي قىزمەتىن جونىمەن اتقاراتىن دەڭگەيگە كوتەرىلە الادى.

-قاناعات اعا، قازاق ءتىلدى جۋرناليستەردىڭ ءتىلى نەگە قاساڭدانىپ بارادى؟ بۇل الدە بۇگىنگى اقپارات زامانىندا دەرەكتەردى ءدال بەرۋدەن تۋىپ جاتقان "قاساڭدىق" پا؟ الدە بۇگىنگى قازاقتىلدى جۋرناليستەر قازاق ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىماي وسكەن بە؟

- وسى ماسەلەگە قاتىستى «مەملەكەتتىك ءتىل: قازىرگى كۇيى جانە دامۋ فيلوسوفياسى» اتتى كىتاپتا ارنايى تاراۋ بار. ونداعى يدەيالاردى تولىقتىرىپ، جەتىلدىرىپ قايتا قاراعان ماقالانىڭ نوبايلارىن مۇمكىندىك بولسا، تاياۋداعى ارادا قايتا قاراپ، وسىندا جولداماق ويىم بار.

-ءسىز قازاق تىلىندە «بەينەلى» سوزدەر وتە كوپ.»بەينەلى» سوزدەردى قالا جاستارىنىڭ ۇعۋى قيىن، سوندىقتان دا قازاق ءتىلىن تەز ۇيرەنىپ كەتە المايدى. «بەينەلى» سوزدەر قالا جاستارىنىڭ جادىنا سىڭبەيدى دەيسىز. قازاق ءتىلىن قالا جاستارىنا ۇيرەتۋ ءۇشىن سوندا ءتىلىمىزدىڭ باي قورىنان باس تارتۋىمىز كەرەك پە؟ ادەبي شىعارمالار قازاقتىڭ استارلى، كوركەم، بەينەلى ءتىلىنسىز قالاي جازىلادى؟

- بۇل مەن ويلاپ شىعارعان تەوريا ەمەس. دۇنيە جۇزىنە تانىمال عالىمداردىڭ تۇجىرىمدارىنا جانە كەڭ تارالعان ادەبي تىلدەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ شىعارىلعان قورىتىندى. وسى ماسەلەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلگىڭىز كەلسە، مىسالدارمەن كەلتىرىلگەن تولىق سيپاتتامانى «مەملەكەتتىك ءتىل: قازىرگى كۇيى جانە دامۋ فيلوسوفياسىنان» تاباسىز (ۇلتتىق كىتاپحانادا، عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىندا).

- ءسىز ەڭبەگىڭىزدە «قازاق ءتىلى قوعامدىق ۇدەرىستەردەن تىس قالدى دا سونىڭ سالدارىنان ول ءتىل دامۋ ۇدەرىسىن باستان كەشپەدى» دەگەندەي ءۋاج ايتىپ وتىرسىز. وسىنى جۇرتقا كەڭىرەك ۇقتىرا كەتسەڭىز. جالپى، ەڭبەگىڭىز جاقسى جانە تۇجىرىمدى. بىراق ول حالىققا تارالماي وتىر. نەگە وسى سايت وزىنە تىگىپ قويمايدى؟ جانە شىعارعان التىنبەك قورى ەكەن. ايگۇل.

- كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا، سوتسياليستىك يندۋسترياليزاتسيا ناۋقانى باستالعاننان كەيىنگى كەزەڭدە قازاق ءتىلى رەسمي ءىس جۇرگىزۋدەن اۋلاق قالدى. قازاقستان يندۋستريالى ساتىعا اياق ارتقاندا قازاق ءتىلى سول اۋىلداعى تۇرمىس دەڭگەيىندە قالىپ قويدى. ءىشىنارا ءبىلىم سالاسىندا، باق-دا قولدانىلۋى ءتىلدىڭ قوعاممەن بىردەي اياق الىسۋىن قامتاماسىز ەتە المادى. تۇپكىلىكتى قايشىلىق وسىدان تۋىنداپ وتىر. ەندى قازاق ءتىلىن يندۋستريالى قوعامنىڭ رەسمي تىلىنە قويىلاتىن تالاپتارعا ساي دامىتۋ كەرەك.

-ءسىزدىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل: قازىرگى كۇيى جانە دامۋ فيلوسوفياسى» كىتابىڭىزدى قايدان تابۋعا بولادى؟ ماقسوت

- التىنبەك سارسەنبايۇلى قورىنان سۇراپ كورىڭىز (3410151). ايتپەسە، ۇلتتىق كىتاپحانادا، عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىندا بار.

-قاناعات جۇكەشەۆ دەيتىن كوكەمىز الگى «قازاقتىڭ ءتىلى عىلىمعا، فيلوسوفياعا، ساياسات تىلىنە» جارامايدى دەپ سوعىپ جۇرگەن «مىقتى» عوي. قازاقتىڭ تىلىنەن قانداي كەمىستىك كورىپ ءجۇرسىز، قاناعات مىرزا؟ تاراتىپ ايتىپ بەرىڭىزشى.

- بۇل ماسەلەلەر مەنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل: قازىرگى كۇيى جانە دامۋ فيلوسوفياسى» اتتى ەڭبەگىمدە تاراتىلىپ ايتىلعان.

- بۇل كىسى ءبىر سوزىندە: «باتىس فيلوسوفتارىن وقىماعان ادام، ويشىل بولا المايدى»، دەپ ەدى. قىتاي كۋنفۋتسى كىمدى وقىپ ويشىل بولدى ەكەن؟ ءال-فارابي مەن اباي شە؟ ايتەۋىر، قيالاپ سوعا بەرەتىن سياقتىسىز عوي. كەلسىسەسىز بە؟

- ەگەر «باتىس فيلوسوفتارىن وقىماعان ادام، ويشىل بولا المايدى» دەگەن سىلتەمەنىڭ قايدان كەلتىرىلگەنىن ناقتى كورسەتىپ بەرسەڭىز، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا قوپارا جاۋاپ بەرۋگە بولار ەدى. ءسىز اتاعان ادامدار - ءوز زامانىنىڭ ويشىلدارى. ولاردىڭ تابيعات، قوعام، ادام، تۇرمىس، مورال جانە الەۋمەتتىك ءومىردىڭ كەيبىر قىرلارى تۋرالى ايتقاندارى ءالى دە وزەكتى بولۋى مۇمكىن. ءال-فارابيدە قوعامدارعا، ونىڭ بيلەۋشىلەرىنە بەرگەن جاقسى مىنەزدەمە بار. ونىڭ اريستوتەل شىعارمالارىنا سيپاتتاماسى مەن ءوز ەڭبەكتەرىندەگى ماتەرياليستىك يدەيالارىنىڭ ۇشقىنى اۆەررويزمنىڭ نەگىزىن قۇراۋعا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس بولدى. بىراق، بۇل ويشىلداردان قازىرگى زاماننىڭ وزەكتى سۇراقتارىنا جاۋاپ تابا المايسىڭ.

ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ وزەكتى سۇراقتارىنا - وركەنيەتتەر مەن قوعامداردىڭ دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى، دامۋ ديالەكتيكاسى، اركەلكىلىگى، العا وزىپ كەتۋدىڭ نەمەسە ارتتا قالۋدىڭ سەبەپتەرى، ليبەرال-دەموكراتيزم، مەنتاليتەت، ادام ءومىرى، ەركىندىگى، مىندەتتەرى، تاپتار، ەۆوليۋتسيا، رەۆوليۋتسيا، بيلىك، اشىق قوعام، قۇقىقتىق قوعام سياقتى جانە بۇلاردان باسقا جۇزدەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن باتىستىڭ ورتا عاسىرلارداعى ناتۋرفيلوسوفياسىنان قازىرگى پوستمودەرنيزمىنە دەيىنگى ارالىقتا ءومىر سۇرگەن ويشىلداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن عانا تابۋعا بولادى.

-ايتپاقشى قازاق تىلىنە، ۇلى ابايعا قارسى جازىلعان ديسسەرتاتسياڭىزدى قورعادىڭىز با؟ قالاي ۇيالماي سونداي تاقىرىپتى تاڭداپ الدىڭىز؟ اسىلحان كوكبورى!

- ول ديسسەرتاتسيانىڭ قولجازباسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىندا. سوعان بارىپ، تەكسەرىپ، «ابايعا قارسى جازىلعان» تۇستارىنان سىلتەمە الىپ، ولاردىڭ قاي بەتتەن، قاي تاراۋدان الىنعانىن ناقتى كورسەتىپ، وسى سايتتا جاريالاڭىز. قالعان اڭگىمەنى سونان كەيىن جالعاستىرايىق.

سۇراقتاردىڭ كوبى وتە وزەكتى. جاستاردى كوپ ماسەلە تولعاندىرادى. ويشىل، ىزدەنگىش ازاماتتاردىڭ كوپتىگى قۋانتادى. كەيبىر ارانداتۋشى سۇراقتارعا دا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، قاناعاتتانارلىق كۇيدە بولدىم. ءالى دە سۇراقتار بەرىڭىزدەر. بىرگە تالقىلايىق، وي بولىسەيىك. تۇبىندە شەشىمى تابىلمايتىن ماسەلە جوق. ينتەرنەتتە كەلەسى كەزدەسكەنشە!

سوڭى