جامبىل وبلىسىنىڭ ورتالىعى تاراز قالاسىنداعى قازاق دراما تەاترىنا الپىس جىل بۇرىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ەسىمى بەرىلىپ، سودان بەرى اباي اتىنداعى قازاق دراما تەاترى اتالىپ كەلگەن. الايدا، قازىرگى سەناتور ومىربەك بايگەلدى جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا تەاتردان اباي ەسىمى الىنىپ تاستالعان ەدى.

تومەندەگى ماقالا وسى جايتتى ەگجەي-تەگجەيلى باياندايدى.

«اباي-اقپارات»

ساعات ارىنۇلى. بۇلار ابايعا نەگە قارسى؟ نەمەسە ارۋاقتاردى الالاعاندى قاشان قويامىز؟

قازاق حالقى ءوزىنىڭ ار-نامىسىنا اينالعان ۇلدارى مەن قىزدارىن لايىقتى قۇرمەتتەپ، ارقاشاندا ۇمىتپايدى. ءبىر اللادان كەيىنگى سىيىنارى دا، ارقا سۇيەرى دە سولار. ارۋاقتاردى اسپەتتەۋ - ەجەلدەن قالىپتاسقان يگى ءداستۇرىمىز. حالقىمىز جاقسىلىققا، پاراساتتىلىققا جانە يماندىلىققا ۇندەيتىن دانىشپاندارىن، اقىل-ويدىڭ شامشىراعىن جاققان عۇلامالارىن جانە ەل قورعاعان باتىرلارىن ۇنەمى ماقتان ەتىپ، ارتقا قالدىرعان وسيەتتەرىن رۋحاني ازىق ەتەدى. سوندىقتان دا ەلىمىز الەمدىك وركەنيەتتىڭ تورىنەن لايىقتى ورىن الىپ، ومىرشەڭدىك قادىر-قاسيەتىمەن دۇنيە جۇزىنە بارعان سايىن كەڭ تانىلا تۇسۋدە.

جامبىل وبلىسىنىڭ ورتالىعى تاراز قالاسىنداعى قازاق دراما تەاترىنا الپىس جىل بۇرىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ەسىمى بەرىلىپ، سودان بەرى اباي اتىنداعى قازاق دراما تەاترى اتالىپ كەلگەن. الايدا، قازىرگى سەناتور ومىربەك بايگەلدى جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا تەاتردان اباي ەسىمى الىنىپ تاستالعان ەدى.

تومەندەگى ماقالا وسى جايتتى ەگجەي-تەگجەيلى باياندايدى.

«اباي-اقپارات»

ساعات ارىنۇلى. بۇلار ابايعا نەگە قارسى؟ نەمەسە ارۋاقتاردى الالاعاندى قاشان قويامىز؟

قازاق حالقى ءوزىنىڭ ار-نامىسىنا اينالعان ۇلدارى مەن قىزدارىن لايىقتى قۇرمەتتەپ، ارقاشاندا ۇمىتپايدى. ءبىر اللادان كەيىنگى سىيىنارى دا، ارقا سۇيەرى دە سولار. ارۋاقتاردى اسپەتتەۋ - ەجەلدەن قالىپتاسقان يگى ءداستۇرىمىز. حالقىمىز جاقسىلىققا، پاراساتتىلىققا جانە يماندىلىققا ۇندەيتىن دانىشپاندارىن، اقىل-ويدىڭ شامشىراعىن جاققان عۇلامالارىن جانە ەل قورعاعان باتىرلارىن ۇنەمى ماقتان ەتىپ، ارتقا قالدىرعان وسيەتتەرىن رۋحاني ازىق ەتەدى. سوندىقتان دا ەلىمىز الەمدىك وركەنيەتتىڭ تورىنەن لايىقتى ورىن الىپ، ومىرشەڭدىك قادىر-قاسيەتىمەن دۇنيە جۇزىنە بارعان سايىن كەڭ تانىلا تۇسۋدە.

وسىنداي تەڭدەسى جوق تۇلعالارىمىزدىڭ الدىڭعى ساپىندا ۇلت ۇستازى اتانعان ۇلى اقىن-فيلوسوف اباي قۇنانبايۇلى تۇر. بۇل دانىشپاندى تەك قازاق حالقى ەمەس، ەلىمىزدى مەكەندەگەن باسقا دا كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى ورىندى ماقتانىش ەتەدى. سول كىسىنىڭ گۋمانيستىك وسيەتتەرىنە ارقاشاندا ساي بولۋدى ولار وزدەرىنە زور ابىروي سانايدى.

تاۋەلسىز قازاقستاندا اباي ەسىمى ۇلكەن قۇرمەتكە بولەنگەن. بىزدە مەكتەپتەر، جوعارعى وقۋ ورىندارى، مادەنيەت مەكەمەلەرى، قالا مەن اۋداندار جانە كوشەلەر اقىن اتىمەن اتالادى. سونىڭ ءبىرى - جامبىل وبلىسىنداعى قازاق دراما تەاترى بولاتىن. بۇل مادەنيەت ورتالىعىنا اباي ەسىمى 1945 جىلى بەرىلگەن.

ەلباسىمىز  نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا ابايدىڭ داڭقى بۇگىندە دۇنيەج ۇزىنە كەڭ جايىلدى. ول تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ بىردەن-ءبىر نىشانىنا اينالدى. اباي دەسە، شەتەلدىكتەر قازاقتى بىردەن تانيتىن بولدى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ باستاماسىمەن الەمدىك ۇيىم - يۋنەسكو شەڭبەرىندە عۇلامانىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى زور سالتاناتپەن اتاپ وتىلگەنى بەلگىلى. تاعى دا نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ۇلكەن بەدەلى ارقاسىندا رەسەي مەملەكەتىنىڭ ءتورى - ماسكەۋدە ابايدىڭ تاماشا ەسكەرتكىشى بوي كوتەردى. اقىن ەسىمى تەڭدەسى جوق تۇلعا رەتىندە كوپتەگەن شەتەلدەردە اسپەتتەلىپ وتىر. اتاپ ايتساق، ەگيپەتتە، تۇركيادا، گەرمانيادا، فرانتسيادا جانە باسقا دوستاس مەملەكەتتەردە.

ال، جامبىل جەرىندە بۇلاي ەمەس. مۇنداعى بويكۇيەز شەنەۋنىكتەر مەملەكەت باسشىسىنىڭ: «اباي قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ۇرانى بولۋ كەرەك!» دەگەن مارتەبەلى نۇسقاۋىن ورىنداۋعا ءمان بەرمەۋدە. سونداي جاۋاپسىزدىقتىڭ سالدارىنان جەرگىلىكتى رۋشىلدار كوپ جىلدان بەرى اباي ارۋاعىنا قۋعىن ۇيىمداستىرۋدا. سولاردىڭ «قىراعىلىق» تانىتۋمەن  كەشەگى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ «قاتەسى» تۇزەتىلىپ، وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنان 60 جىل وتكەننەن كەيىن اباي ەسەمى ءبىرجولاتا ءوشىرىلدى.

اباي ەسىمىن جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنان الىپ تاستاۋدىڭ «تىزگىنىن» ءاۋ باستان ۇستاعان وبلىس اكىمىنىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى ورىنباسارى ءا.يساق بولاتىن. ول ۋاقىتتا وبلىس اكىمى ءو.بايگەلديەۆ ەدى.

ءالى ەسىمدە، 1995 جىلدىڭ مامىرىندا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەكەسىنە دايىندىقتىڭ بارىسى تۋرالى اكىمياتتا ءاتۇستى ءبىر جيىن وتكىزىلدى. بۇعان تاۋەلسىز جورنالشى رەتىندە مەن دە قاتىستىم. ءا.يساق سامارقاۋ كەيىپپەن: «شابىلاتىن ەشتەڭە جوق، ابايدى وزدەرى تويلاپ الار. كەلەر جىلى جامبىل بابامىزدىڭ تۋعانىنا ءبىر جارىم عاسىر تولادى. مىنە، سوعان وسى باستان جان-جاقتى ازىرلىك جاساۋعا ءتيىسپىز»، - دەدى. مۇنىڭ مۇرنىن ءشۇيىرىپ ابايدى مەنسىنبەگەنى جينالعاندارعا كەرى اسەر ەتتى. ەلباسى اباي مەرەكەسىن يۋنەسكو اياسىندا وتكىزگەلى جاتقاندا، اكىم ورىنباسارىنىڭ بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋى قالاي؟

قازىر مەندە وبلىستىق مۇراعاتتان الىنعان قك(ب) جامبىل وبلىستىق كوميتەتىنىڭ 1945 جىلدىڭ 13 ماۋسىمىندا قابىلدانعان بيۋرو ءماجىلىسىنىڭ №215 قاۋلىسىنىڭ كوشىرمەسى بار. مۇندا تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى اباي قۇنانباەۆتىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىمەن قازاق قسر جوعارى كەڭەسى تورالقاسىنان: اباي ەسىمىن جامبىل قالاسىنداعى پەدۋچيليششەگە، جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنا جانە مەركە اۋدانىنداعى بالالار ۇيىنە بەرۋ سۇرالعان.  ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جاي، قازاق بىتكەندى ايىقپاس قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن 1937 جىلدىڭ قاندى زوبالاڭىنان كەيىن بۇكىل قازاقستاندا بەتكە ۇستار، ەل-جۇرتتىڭ قۇرمەتىنە لايىق ءۇش قانا قوعامدىق قايراتكەر قالعانى ءمالىم. بۇلار الدەقاشان باقيلىق ساپارعا اتتانعان، يماندى بولعىر اباي قۇنانبايۇلى مەن امانكەلدى يمانوۆ ەدى. ءتىرى جۇرگەنى - جامبىل جاباەۆ بولاتىن. مىنە، وسى ءۇش ارىستىڭ ەسىمدەرى ەشبىر كەدەرگىسىز شارۋاشىلىقتارعا، مادەنيەت وشاقتارى مەن وقۋ ورىندارىنا بەرىلىپ جاتاتىن. سوندىقتان وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنا اباي ەسىمى بەرىلمەي قالۋى مۇمكىن ەمەس. ول كەزدە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولاتىن. جاساعان ۇسىنىسى مۇلتىكسىز ورىندالاتىن، ءارى ءبىرىنشى حاتشىسى اۋزىنان جالىن اتقان ورىس م.تكاچەنكو سياقتى مىقتى بولسا. وسى سەبەپتەن 1974 جىلعى قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 4-تومىنداعى 254-بەتتە: «اباي قۇنانباەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي 1945 جىلى جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنا ابايدىڭ ەسىمى بەرىلدى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. ال، قسە-نىڭ انىقتامالىق قۇجات سانالاتىن ەستە ۇستالىق. كوڭىلدى مازالايتىن تاعى ءبىر كۇدىك بار. نارىق زامانىندا ادام ءومىرى تۇككە تۇرماي وتىرعاندا، مۇراعاتتاعى ءبىر جاپىراق قاعازدى جىرتقىزىپ تاستاۋ ءسوز ەمەس.

قاشاندا كەرىتارتپالىقتىڭ جەتەگىندە جۇرەتىن ءا.يساق جوعارىدا كەلتىرگەن  بۇلتارعىسىز فاكتىلەردى كوزگە ىلمەي، ىلعي دا بەتىمەن لاعادى. ول جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارىپ بىلاي دەپ سوعادى: «1995 جىلى قر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەر زاڭدى تۇلعا رەتىندە تىركەۋدەن وتكەن كەزدە بۇل تەاترعا اباي اتىنىڭ بەرىلۋى زاڭداستىرىلماعانى انىقتالدى».

جارايدى، سولاي ەكەن دەلىك. ەشكىم قولىنا ۇستاپ كورمەگەن ۇكىمەت قاۋلىسى دەيتىن وعان ىلىك بولدى. بىزدە قاۋلى بىتكەن ءسوزسىز ورىندالاتىنداي، ول بۇعان ءتىستى باقاشا جارماستى. جوعارىداعىلار بىردەڭە ايتسا «ءلاپپاي، تاقسىرلاپ» ادەتتەنگەن ءا.يساق اتتانعا ايقاي قوسىپ، قانىنا سىڭگەن پارتوكراتتىق ۇرىنشاقتىعىنا باستى. اباي ەسىمىنىڭ تەاتردان الىنىپ قالاتىنىنا قىڭق ەتپەدى. ءتىپتى، اباي ەلىنە كۇيەۋ ەكەنىن، كىمنەن ءوسىپ، وركەن جايعانىن دا ۇمىتىپ كەتتى...

ايتپەسە، اباي ارۋاعىن قولداپ ماسەلە كوتەرۋ - سونىڭ ازاماتتىق بورىشى، قالا بەرسە قىزمەت بابىنداعى مىندەتى ەمەس پە؟ انشەيىندە «اياقتىعا جول، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن سابازىڭ نەگە ءۇنسىز قالدى؟ كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعاندا وبلىستىق دراما تەاترى جارتى عاسىردان استام اباي ەسىمىمەن «زاڭسىز» اتالىپ كەلگەن بولسا، ەندى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا بۇل قالايشا زاڭداستىرىلمادى؟ بىرەۋ ونىڭ قولىن قاقتى ما؟ ەگەر كەزىندە ءتيىستى قۇجات دايىندالىپ ۇكىمەتكە ۇسىنىلعان بولسا، ونداي ىزگى نيەتتىڭ ەشبىر كەدەرگىسىز قولداۋ تاباتىنى بەلگىلى. امال نە، ءا. يساق جوعارى لاۋازىمعا كەزدەيسوق كەلگەن ورەسى تارلىعىن تانىتىپ، تەرىس قاراپ جاتىپ الدى. كوپ ۇزاماي ورىنتاعىنان مۇرتتاي ۇشىپ، جۇمىسسىز قالدى. وسىدان سوڭ «قۇداي جوق، ارۋاق قارعامايدى» دەپ كىم ايتا الادى؟

ءا.يساقتى قاشان كورسەڭ تاناۋراپ، وسقىرىنىپ جۇرگەنى. ىلعي دا قوعامعا پايدا كەلتىرىپ، جۇرتقا جاقسىلىق جاساعانداي جەلپىنەدى. راسىندا، سولاي ما؟

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدالىق جاساعان قوماعاي باسشىلار قوعامدىق بايلىقتى پىشاق ۇستىنەن ءبولىسىپ الۋعا قاراقشىلىق نيەتپەن كىرىسكەنى بەلگىلى. جامبىل وبلىسىندا دا ماڭداي تەرمەن جينالعان مول داۋلەتتى تالان-تاراجعا سالۋ ناۋقانى قىزۋ جۇرگىزىلدى. باسقالارىن بىلاي قويعاندا، كوپتەگەن مادەنيەت وشاقتارى مەن وقۋ ورىندارى «پريحۆاتيزاتسيانىڭ» بوداۋىندا كەتە باردى. وسى تالاپايدىڭ ءبىر «كوكەسى» ءا.يساق بولاتىن. سونىڭ «فاتيحاسىمەن» شوقان اتىنداعى، كەنەن اتىنداعى كينوتەاترلار تاركىلەنىپ، مالشى بالالارىنا ارنالعان وبلىستاعى جالعىز مەكتەپ-ينتەرنات شەتەلگە - تۇركياعا سۋ تەگىنگە ساتىلىپ جىبەرىلدى. بۇگىندە شالعايداعى مالشىلار بالالارىنىڭ مەكتەپپەن قامتىلماي قالۋىنىڭ باستى سەبەبى وسىندا.

جالعان ايتۋعا بەيىم تۇراتىن ءا.يساق 2003 جىلى باسپادان شىققان جامبىل وبلىسىنىڭ ەنتسيوكلوپەدياسىندا (291-بەت): «مەن 1986-1991 جىلدارى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 2-حاتشىسى بولدىم» دەپ وتىرىك ايتقان. نەگە ولاي جاسادى؟

مەن ءا.يساقتىڭ تابيعاتىنان جاعىمپاز، بارىپ تۇرعان مانساپقور ءارى ەكىجۇزدى ادام ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىنمىن. سونىڭ قازاق حالقىنىڭ قۇنىكەرى، قاندىبالاق كولبيننىڭ قول شوقپارى بولىپ، 1987 جىلى مەركى اۋدانىنىڭ جاقسىلارى مەن جايساندارىنا جاساعان ادام ايتقىسىز قياناتتارىنان تولىق حابارىم بار ەدى. بۇل تۋرالى بەلگىلى جازۋشى تالاپتان احمەتجاننىڭ «اقيقات جولى» دەگەن كىتابىنان دا وقىعان بولاتىنمىن. بۇل جولى سول تراگەديانىڭ قازىرگى ءتىرى كەيىپكەرلەرىمەن جۇزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

العاشقى ات باسىن بۇرعانىم، وزىمە بۇرىننان تانىس باتىربەك سۇيىمقۇلوۆ قارت بولدى. كەزىندە جامبىل اۋدانىندا بىرگە قىزمەت ىستەدىك. ول كىسى كرۋپسكايا اتىنداعى كولحوزدىڭ توراعاسى، مەن اۋداندىق «شۇعىلا» - «رادۋگا» گازەتتەرىنىڭ رەداكتورى ەدىم.

باتەكەڭ - كوپشىلىك قۇرمەت تۇتاتىن دۋالى اۋىز قاريا. سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى. جاسى توقسانعا اياق باسسا دا ءالى ءديلى ەكەن. ويى ۇشقىر، ءسوزى شيراق. ەلدەگى جاڭالىقتاردى ءبىلىپ وتىرادى. مەنىڭ قازاقتىڭ مارقاسقالارى ابايدىڭ، شوقاننىڭ جانە كەنەننىڭ ارۋاقتارىن قولداپ جازعان ماقالامدى «قازاق ادەبيەتىنەن» وقىعان ەكەن. سوعان ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ءا.يساقتىڭ اباي ارۋاعىن كوكپارعا سالعان ارەكەتىن قاتتى ايىپتادى.

- ءاي، بۇل ناعىز ساپپاس ەكەن. تىرىلەرمەن ارباسقانىن مىسە تۇتپاي، ەندى ارۋاققا قول سالعانى سۇمدىق ەمەس پە؟ - دەدى ول.

- باتەكە، الگىندە ءسىزدىڭ: «ي. دەگەن ءىنىم ... ي. دەگەن وبكومنىڭ حاتشىسى» دەپ بۇركەمەلەپ وتىرعانىڭىز كىم؟

ول تەرەڭ كۇرسىنىپ الىپ، اۋىر دەنەسىمەن ماعان ەڭسەرىلە بۇرىلدى.

- بۇل، الگى يساق المۇقان دەگەن جۇزىقارا، - دەدى. - اتاسى يساق ەلگە سىيلى ادام ەدى. سول ارۋاقتىڭ ەسىمىن جۇعىمسىز المۇقانعا قوساقتاۋعا ءداتىم بارمايدى. ايتپەسە، سودان قورقىپ-ۇركىپ تۇرعان جوقپىن. مانساپ ءۇشىن كولبين سياقتىلاردىڭ سويىلىن سوعىپ، قازاقتىڭ نامىسىن اياققا باسىپ، ايرانداي ۇيىعان مەركى اۋدانىنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرۋگە جانىن سالعان «قايراتكەرلەردىڭ» ءبىرى ول.

قازەكەمنىڭ وسىندايعا ايتاتىن ولەڭىنىڭ بىرەر جولى تىلگە ورالىپ تۇرعانىن قاراشى.

- اكەڭ جاقسى كىسى ەدى جامباس جەگەن،

جاقسىدان جامان تۋسا وڭباس دەگەن، - دەۋشى ەدى بۇرىڭعىلار، - دەپ باتەكەڭ ميىعىنان ءبىر كۇلىپ قويدى.

بۇدان ءارى وسى تاقىرىپتى ءبىراز قاۋزاي تۇستىك. سونىمەن...

اڭگىمەگە سول ويران-تويپاننىڭ كۋاگەرى، ءوزى دە جازىقسىز جاپا شەككەن قىنات شايحيەۆ ارالاستى. قىناتتىڭ ول كەزدە تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس شاعى. بۇگىندە جىگىت اعاسى، ەل-جۇرتقا بەدەلدى ازاماتتاردىڭ ءبىرى. ول اكىم بولىپ ىستەيتىن «ويتال» كەنتى ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا اۋداندا الدا كەلەدى.

- ءا.يساق تۋىسقانىمنىڭ «بەلسەندىگى» ارقاسىندا، - دەدى قىنات ودان ءارى، - اۋپارتكومنىڭ ءVىىى پلەنۋمىندا اۋداننىڭ 1-حاتشىسى ساۋرانباەۆقا داۋىس بەرگەن 30 كوممۋنيستى وبكوم قاتاڭ جازالادى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 19 مۇشەسىن، 2 مۇشەلىككە كانديداتتى جانە تەكسەرۋ كومميسياسىنان 2 ادامدى جۇمىستارىنان قۋدالاپ، كپسس-ءتىڭ 8 مۇشەسىن پارتيا قاتارىنان شىعاردى. جازىقسىز جازالى بولعاندار ادىلدىك جولىنداعى كۇرەستە تالاي ازاپتى ايلاردى باستان كەشىردى. سونىڭ ءبىرى - مەنمىن. پارتيالىعىمدى ماسكەۋگە ءۇش رەت بارىپ، ارەڭ دەگەندە قالپىنا كەلتىرىپ، كۇناسىزدىگىمدى دالەلدەپ شىقتىم. بۇل كەلەڭسىز وقيعا كەزىندە «يزۆەستيا» گازەتى مەن «گلاسنوست» جۋرنالى ارقىلى بۇكىل كەڭەس وداعىنا بەلگىلى بولدى. قۇدايعا شۇكىر، ادىلدىك جەڭدى. سولاي دەسەك تە كوڭىلدە ءبىر سىز قالدى. ەشبىر كىناسىز ادامداردى اقيقاتتى جاقتادىڭ دەپ قايعى-قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن وپاسىزدار جازادان قۇتىلىپ كەتتى. سولاردىڭ ءبىرى - مەنىڭ يساق باۋىرىم. بۇلايشا ءىشتارتىپ سويلەتىنىم ءبىز، ساۋرانباەۆ ۇشەۋمىز اتالاسپىز.

قىناتتىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم:

- قازاق قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن، - دەيتىن ەدى عوي. سوندا يساق قالاي كوزى قيىپ سىزدەردى دوزاقتىڭ وتىنا يتەردى؟

- بىردەڭە بىلسەم، ول كىسىدە تەكتىلىك شامالى. ايتپەسە، تەك ساياسات ەمەس، مانسابى ءۇشىن ءبارىمىزدى ۇلارداي شۋلاتپاس ەدى، - دەگەندە ونىڭ قالىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ قالدى. ول ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىردى.

- سول ءبىر قارالى كۇندەردەن بەرى 20 جىلدان استى. بىراق، ءا.يساق ءالى تەرىس جايىلعانىن قويماعان سياقتى. جۇدىرىق ءتۇيىپ، اكىرەڭدەگەنىن جۋىردا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن وقىدىم. اباي ارۋاعىن مەنسىنبەي، مۇرىن شۇيىرەتىن ول كىم ەدى، سونشا؟ تۋراشىلدىقتى ايتتىڭ دەپ سىزگە ءتيىسىپ، اۋزىنان اق يت كىرىپ، قارا يت شىعۋى كىسىلىككە جاتا ما؟ جاسى جەتپىستەن اسقان ادامنىڭ تاۋباعا كەلمەۋىن قۇدايدان بەزگەندىك دەمەسكە امال جوق، - دەپ قىنات قاتتى شيرىقتى.

بىزبەن اڭگىمەلەسكەن پ.چەرنوكوۆ، ۋ.قىرعىزباەۆ جانە باسقالارى ءا.يساقتىڭ تەك باس ارازدىعى ءۇشىن مارقۇم ە.ساۋرانباەۆتىڭ قىر سوڭىنان قالماعانىن اتاپ كورسەتتى. ول اۋدانعا قايتا-قايتا تانىستارىن سالىپ، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ بەدەلىن پايدالانىپ، «قۇرمەتتى ازامات» دەگەن اتاقتى  قولىن جايىپ سۇراپ الىپتى.

وبلىس جۇرتشىلىعىنىڭ جاعاسىن ۇستاتقان ءا.يساقتىڭ تاعى ءبىر «ەرلىگى» 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە تىكەلەي قاتىستى. بوستاندىقتى اڭساعان الماتىلىق بوزداقتارىمىزدىڭ توتاليتارلىق رەجيمگە قارسىلىعىن جامبىل قالاسىندا العاشقى بولىپ قولداعان مادەني-اعارتۋ ۋچيليششەسىنىڭ بىلىمگەرلەرى مەن وقىتۋشىلارى ەدى. سولارعا قۋعىن ۇيىمداستىرىپ، سوڭدارىنا قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ جەندەتتەرىن سالعىزىپ، قورلاپ، وقۋدان شىعارتىپ، جۇمىستان بوساتتىرىپ جىبەرگەن قاتىگەزدىكتە ءا.يساقتىڭ دا «قولتاڭباسى» بار. سول زورلىق-زومبىلىقتاردى ا.قابيەۆا، گ.مولدياروۆا، س.قونارباەۆ جانە باسقالارى ءالى ۇمىتقان جوق.

مىنە، وسى ايتىلعان سويقاندى دا قىلمىستى ارەكەتتەرىن وقىرمانداردان جاسىرىپ قالۋ ءۇشىن ول ءوزىن قوعامدىق قايراتكەرمىن دەپ جوعارىدا ايتىلعان وبلىستىق ەنتسيوكلوپەديادا ماداقتاتقان ومىرباياندىق مالىمەتتەرىندە 3-حاتشىلىعىن قاساقانا جاسىرىپ قالعان. ادالدىق قايدا؟ الدە سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە؟

كەۋدەمسوقتىعى تايقى ماڭدايىن تالاي تاسقا تيگىزسە دە، ءا.يساق ولەرمەندىگىمەن «كوزگە تۇسۋدە». «ءالىن بىلمەگەن - الەك» دەمەكشى، رەسپۋبليكا پارلامەنتىنە دەپۋتات بولۋعا جانتالاسىپ، تىراشتانىپ باقتى. ءبىر جولى سەناتقا، ەكى رەت ماجىلىسكە وتپەي توڭقالاڭ استى. ويتكەنى، سايلاۋشىلار ونىڭ حالىقتىڭ قامىن ويلامايتىنىن جاقسى بىلەدى.

وسى ايتىلعانداردان ءا.يساقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ قانشالىقتى تايازدىعىن،  ادامگەرشىلىك بەينەسىنىڭ مۇلدە جۇتاڭدىعىن ايعاقتاپ تۇرعان جوق پا؟ پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) قاسيەتتى حاديستەرىندە: «و دۇنيەدە ەڭ اۋىر ازاپتى زالىم باسشىلار تارتادى» دەگەننەن مۇلدە حابارى جوق-اۋ، بۇل شىركىننىڭ.

ول مەنى مۇقاتام دەپ ساندالىپ، اقيقاتقا قالاي اياق باسقانىن اڭداماي قالىپتى. مەن تۋرالى بىلاي دەيدى: «ءوزىن ەرەكشە وتان سۇيگىش، ۇلى ابايدىڭ ارۋاعىن قورعاۋشى رەتىندە كورسەتىپ باعۋعا تىرىسۋدا». سولاي ەكەنى راس قوي. وسى تاقىرىپتا 2004 جىلدان بەرى جەتى ماقالا جازدىم. ولار رەسپۋبليكالىق باسىلىمدار; «ازات»، «ار.رۋح.حاق.»، «التىن عاسىر»، «تاسجارعان»، «جاس قازاق»، «قازاق ادەبيەتى» جانە «جاس قازاق ءۇنى» گازەتتەرىندە جاريالاندى.

مەنىڭ اباي ارۋاعىن قورعاعان ماقالالارىمدى قولداپ رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا بىرنەشە ادام ماقالالار جازعان ەدى. سونىڭ ءبىرى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2007 جىلعى ءساۋىردىڭ 4-ندەگى سانىندا جاريالاندى. ول «نامىسقا ورتەنگەن نالا ءسوز...» دەپ اتالىندى. اۆتورى - ەلىمىزگە كەڭ تانىمال اقىن-اۋدارماشى، ءۇندىستاننىڭ حالىقارالىق پادما شري سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اۋباكىر نىلىباەۆ ەدى.

جامبىل وڭىرىنە جابايى كاپيتاليزمنىڭ ءوتىپ-بىتپەيتىن كەزەڭىمەن ىلەسە كەلگەن جەرشىلدىك، رۋشىلدىق سەڭىنىڭ كوبەسى ءالى سوگىلەر ەمەس. تاراز قالاسىنداعى زيالىلار دا تۇك سەزىنبەگەندەي. اتاپ ايتسام، وبلىستىق جانە قالالىق ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتتاردى دا جۇمعان اۋزىن اشپايدى. تەك كەيبىرەۋلەرى ءجۇز كورىسكەندە كوڭىل اۋلاپ، ءتىلىن ەمىزەدى. اسىرەسە، بۇل - ءسوزىمنىڭ ءوزىم قۇرمەت تۇتاتىن ۇلكەن عالىم م.مىرزاحمەتوۆ مىرزاعا تىكەلەي قاتىسى بار. عۇمىر بويى ابايدى زەرتتەپ، ۇلىقتاۋمەن ابىروي-اتاققا جەتكەن كىسىنىڭ اباي ارۋاعىن قورلاپ جاتقاندا ءۇنسىز قالۋى مۇلدەم تۇسىنىكسىز.

تەك بۇل ەمەس، مۇنىڭ م.جوداسبەكۇلىنا، ش.مۇرتازاعا جانە ءو.بايگەلدىگە تىكەلەي قاتىسى بار. ولار تاراز قالاسىنا ات قۇرعاتپاي قايتا-قايتا كەلىپ، توي-دومالاقتارىن وبلىستىق قازاق دراما تەاترىندا وتكىزىپ جۇرگەندە دانىشپان ابايدىڭ ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋدى بىلمەيدى. وزدەرىنەن مىقتى، داڭقى اسقان ەشكىم جوق سياقتى. ەڭ بولماسا، اقىن ەسىمى تەاتردان نە سەبەپتى الىنىپ قالعانىن جانە ونىڭ ارۋاعىن قورلايتىن ەسكەرتكىشسىماقتىڭ نەگە قويىلعانىن سۇراعان ەمەس. سوندا بۇلاردى زيالى، اۋزى دۋالى دەپ نەسىنە دارىپتەپ ءجۇرمىز؟!

ۇلى اباي ەسىمىنىڭ تەاتردا ساقتالۋىنا قامقورلىق كورسەتىپ، بەلسەنە اتسالىسۋعا مىندەتتى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى ءا.امزەەۆ ەدى. بىراق، يساقتىڭ «كورەگەندىك يدەياسىنا» قوس قولىمەن جارماسىپ، بۇل دا اباي ەسىمىنىڭ تەاترعا زاڭسىز بەرىلگەندىگىن «دالەلدەۋمەن» جالىقپاي شۇعىلداندى.  استاناعا قايتا-قايتا شاپقىلاپ، سونداعى شەنەۋنىكتەردىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاۋمەن بولدى. ول بۇرىن مادەنيەت سالاسىندا ءار ءشوپتىڭ باسىپ ءبىر شالىپ، تۇك بىتىرمەگەنىنەن حاباردارمىز. سودان بۇل جۇمىستان قۋىلعان-دى. س.ۇمبەتوۆ وبلىسقا اكىم بولىپ كەلىسىمەن ءا.امزەەۆ 1999 جىلى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا باستىق بولىپ قونجيدى. سودان بەرى ون جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە مادەنيەت ورىندارى جەكەشەلەندىرۋ كەزىندەگى قيراعان قالپى، اۋىلدىق جەرلەردە مادەني-اعارتۋ جۇمىستارى جولعا قويىلماعان، قۇلاققا ۇرعان تاناداي جىم-جىرت. بۇدان سوڭ ول وبلىستىڭ مادەنيەتىنە باسشىلىق جاساۋعا لايىقتى ما دەگەن كۇدىك قىلاڭ بەرەدى.

مەن تەاتردا وزىمە كوپتەن تانىس بەلگىلى ارتىسپەن پىكىرلەستىم. «ءسوزىمدى بىرەۋ ەستىپ قالماسىن»، - دەگەن سوڭ وڭاشادا جولىقتىق.

- جالعىز مەن ەمەس، - دەپ باستادى ول اڭگىمەسىن. - تەاتردىڭ بۇكىل تۆورچەستۆولىق ۇجىمى ىشتەن تىنىپ ءجۇرمىز. جۇرت بەتىنە قاراۋدان قالدىق. تانىستارىمىز «ابايدى نەگە قورلايسىڭدار؟» - دەپ باس سالىپ، كىنا تاعادى. كورەرمەندەر دە ازايىپ كەتتى.

تاعى ءبىر ايتارىم، ءاسانالى ءاشىموۆ اعامىزدىڭ امزەەۆتىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ، الماتىدا توپ جيناپ، اباي ەسىمىن تەاتردان الدىرىپ تاستاۋعا ادۆوكات بولىپ جۇرگەنى ۇيات ەمەس پە؟

ارۋاققا قارسى  مىقتىنىڭ تاعى ءبىرى - ا.مومىشەۆ دەگەن. ول كينوتەاتردى «پريحۆاتيزاتسيا» جاساعاندا عيماراتتىڭ توبەسىندە مىسپەن ورنەكتەپ، ايشىقتالىپ جازىلىپ قويعان شوقاننىڭ اتى-ءجونى كوزىنە سۇيەل بولىپ شىققانداي تالقانداپ، بۇزدىرىپ تاستاعان. قازىر ول - پارلامەنتتىڭ دۇردەي دەپۋتاتى. مادەنيەت ورتالىعىنىڭ ماڭدايشاسىنا شوقان ەسىمىن جازدىرۋعا موينى جار بەرەر ەمەس. كەرىسىنشە، بىلگىشسىنىپ، وڭدى-سولدى اقىل ايتۋدان جالىقپايدى.

وسى سابازداردىڭ ءبارى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسىمىز دەپ جەلكەسىن كۇجىرەيتىپ، ابدەن داندايسىپ كەتكەن. «قوي دەيتىن قوجا، ءاي دەيتىن اجا جوق» جوق پا؟  وسىنداي سولاقايلىقتىڭ سالدارىنان كەنەن ازىرباەۆ تا ۇمىتىلىپ بارادى. سونىڭ اتىنداعى كينوتەاتر اراقحاناعا اينالدىرىلعانى قاشان.

بۇدان ءبىراز بۇرىن ەلباسى «نۇر وتاننىڭ» ساياسي كەڭەسىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا:  «الدىمەن «نۇر وتاننىڭ» قاتارىن پارتيا اتىنا كىر كەلتىرگەندەردەن  تازارتىپ الۋ كەرەك»، - دەدى. بالكىم، ەندى سەڭ بۇزىلار؟!

مەنىڭ ابايعا قاتىستى باسپاسوزدە جارىق كورگەن ماقالالارىمنىڭ ءبارى قر مادەنيەت مينيستىرلىگىنە جىبەرىلىپ، حات جازىلدى. مۇراعاتتاردان الىنعان قۇجاتتار دا قوسا جولدانىلدى. امال نە، اباي ەسىمىن تەاترعا قايتارتۋعا ەشبىر ارەكەت جاسالمادى. مۇنداعىلاردىڭ نەمقۇرايدىلىققا بويى ابدەن ۇيرەنىپ السا كەرەك.

بۇل تورەشىلدىك سوناۋ جىلعى د.قاسەيىنوۆتىڭ، سودان سوڭ ە.ەرتىسباەۆتىڭ بيلىك جۇرگەن كەزىندە قالىپتاسسا، ەندى ونى م.قۇلمۇحاممەد مىرزا «تۆورچەستۆولىقپەن» جالعاستىرۋدا. ول پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى بولىپ جۇرگەندە وسى ماسەلە تۋرالى ايتقانىمدا: «مەنىڭ قۇزىرەتىمە جاتپايدى»، - دەپ تەلەفون ترۋبكاسىن سارت ەتكىزگەن-ءدى. ەندى شە؟

سونىمەن بىرنەشە جىلعا سوزىلعان بۇل ماسەلە وڭ شەشىمىن تابار ەمەس. ابايدىڭ، شوقاننىڭ جانە كەنەننىڭ ارۋاقتارىن داۋ-دامايعا اينالدىرۋ ودان ءارى جالعاسىپ كەلەدى. كەزىندە اپپەرباقان اكىم اتانعان ا.تشانوۆ بىلىكسىزدىك تانىتسا، «ابايدى جاستانىپ جاتىپ وقيمىن»، - دەپ ماقتاناتىن س.ۇمبەتوۆ سوزىندە تۇرمادى. ال، ب.جەكسەمبين جوعارىعا جالتاقتاۋدان ءارى بارا المادى. ءدال سونىڭ كەزىندە ءبىر توپ سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرى ۇكىمەتتىك «ايقىن» گازەتىندە اكىمگە اشىق حات جازدى. بۇدان سوڭ الگى اقساقالدار 2009 جىلدىڭ 13 قاراشاسىندا بولعان ەلباسىنىڭ تىكەلەي ەفيرىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا ارنايى سۇراق قويعان ەدى. بۇل سۇراقتىڭ وبلىستىق اكىمگە جىبەرىلگەنىن بىلەمىن. امال قانشا، جاۋاپسىز قالدى.

مەن وسى ماڭىزدى ماسەلە جونىندە وبلىستىڭ جاڭا اكىمى ق.بوزىمباەۆقا ءبىر ەمەس، ەكى رەت ايتتىم. قولىمداعى دالەل-دايەكتەردى كورسەتتىم. بۇدان اكىمنىڭ ورىنباسارى م.تولەپبەرگەن دە تولىق حاباردار. سودان بەرى جارتى جىل وتسە دە «باياعى جارتاس ءبىر جارتاس، قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماستىڭ» كەبى كەلدى. ورىن العان كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋگە ەشبىر شارا قولدانىلعان جوق.

بۇل تۇگىل بيىلعى تامىز ايىندا ۇلى ابايدىڭ تۋعانىنا 165 جىل تولدى. وكىنىشكە وراي، جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترى 2004 جىلدان بەرى جەرگىلىكتى رۋشىلداردىڭ كەسىرىنەن اقىن ەسىمىنسىز جەتىمسىرەپ، يەسىز قالعانداي قارالى كۇندەردى باستان كەشۋدە.

بۇكىل الەم تانىعان جوعارى مارتەبەلى ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ: «ءبىز ءبارىمىز دە ابايدان ءتالىم الايىق، بار مىنەز-ىسىمىزبەن سوعان ۇقساۋعا تىرىسايىق. جاڭا وركەندى اباي سوزىمەن تاربيەلەيىك»،- دەگەن ۇلاعاتتى وسيەتىن جامبىلدىق باسشىلار دا، قوسشىلار دا قۇلاققا ىلەر ەمەس. ەشتەڭە بولماعانداي. مارعاۋلىق تۇنەگى ماڭايدى تۇمشالاپ العان سياقتى.

ءومىر بويى اقيقات  جولىندا ايانباي كۇرەسىپ كەلەمىن. سوندىقتان ەل گازەتى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» ادىلدىكپەن  تۋرا قازىلىق جاسايتىنىنا سەنگەن ەدىم. امال نە، بۇل ءۇمىتىم اقتالمادى. «ەگەمەن قازاقستان» ەل گازەتى ەمەس، ابدراحمانوۆ پەن سولتيەۆانىڭ مەنشىگى ءتارىزدى. بۇل قالاي؟

قازاق ادەبيەتىنىڭ ابايداي ماۋەلى بايتەرەگىن، تەك ول ەمەس، شوقان مەن كەنەن سياقتى ەل داڭقىن شىعارعان ارىستارىمىزدىڭ ارۋاعىن قورعاۋدى ءوزىمنىڭ قۇداي الدىنداعى، الاش الدىنداعى ابىرويلى بورىشىم دەپ سانايمىن.

ايتپاسقا بولمايدى. ەگەر ا.پۋشكيننىڭ ارۋاعىنا وسىنداي وپاسىزدىق جاسايتىندار بولسا، وندا ولاردى ورىس حالقىنىڭ  زيالى قاۋىمى تىرىدەي ورتەپ جىبەرەر ەدى. اۋليەدەي اسىلدارىمىزدى ارداقتاۋدى قاشان ۇيرەنەمىز؟ وسىلاي رۋشىلدىقتىڭ جەتەگىندە كەتە بەرەمىز بە؟ سانامىزعا كىسىلىكتىڭ نۇر-ساۋلەسى تۇسە مە، جوق پا؟

ساعات ارىنۇلى،

سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى،

تاۋەلسىز جورنالشى.

تاراز قالاسى،

«ءۇش قوڭىر» گازەتى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: "بۇلار ابايعا نەگە قارسى؟ نەمەسە ارۋاقتاردى الالاعاندى قاشان قويامىز؟"