تاريحي قۇندىلىعى اسا جوعارى، ەلiمiزدە رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگi ەسكەرتكiشتەر قاتارىنا جاتاتىن ارىستانباب كەسەنەسiنiڭ جاعدايى سوڭعى بiر-ەكi جىلدا كۇرت تومەندەپ كەتتi. اقپان ايىنىڭ 3-i كۇنi عيماراتتى ارالاپ كورگەن سوڭ، ەسكەرتكiشتi ساقتاۋ شارالارى جاسالماسا، ونىڭ بۇزىلۋ الدىندا تۇرعانىنا كوزiم تولىق جەتتi. قۇرىلىستىڭ ەسiك پەن تەرەزە ويىقتارى ۇستiندەگi قابىرعا بولiكتەرiنە سىزاتتار، جارىقشالار تۇسكەن، كەيبiر قىشتار ورىندارىنان بوساعان. بiر بولمەدە قابىرعا جوعارى بولiگiنەن iرگەسiنە دەيiن جارىلىپتى. قابiرحانا بولمەسiنiڭ ەشبiر تەرەزە-ەسiگi جوق قابىرعاسىندا كiرپiشتەر قاق ايىرىلىپ جارىلعان، وسى قابىرعادا جوعارىدان تومەن قاراي بiرنەشە سىزىقشالار قاتار تۇسكەن. ياعني بۇل تۇتاس قىشتان قالانعان قابىرعالاردىڭ ءوزi جارىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

مۇنىڭ سەبەبi نەدە؟ مەنiڭ پايىمداۋىمشا، كەسەنە استىنداعى توپىراق قاباتتارىنىڭ تۇتاس­تىعى بۇزىلىپ، وز قا­سيەتi­نەن اينىعان. 1988 جىلدان بەرi مەن بiلەتiن ارىستانباب كەسەنە­سiندە بۇرىن-سوڭدى وسىنشاما جارىلۋ سىزاتتارى بولعان ەمەس. بۇرىن سىزاتتار كەسەنەنiڭ بiر بولiكتەرiن­دە عانا بولاتىن. ال قازiرگi جاعداي مۇلدەم باسقاشا، ولار كەسە­نە­نiڭ بارلىق بولiگiندە بايقالادى.

تاريحي قۇندىلىعى اسا جوعارى، ەلiمiزدە رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگi ەسكەرتكiشتەر قاتارىنا جاتاتىن ارىستانباب كەسەنەسiنiڭ جاعدايى سوڭعى بiر-ەكi جىلدا كۇرت تومەندەپ كەتتi. اقپان ايىنىڭ 3-i كۇنi عيماراتتى ارالاپ كورگەن سوڭ، ەسكەرتكiشتi ساقتاۋ شارالارى جاسالماسا، ونىڭ بۇزىلۋ الدىندا تۇرعانىنا كوزiم تولىق جەتتi. قۇرىلىستىڭ ەسiك پەن تەرەزە ويىقتارى ۇستiندەگi قابىرعا بولiكتەرiنە سىزاتتار، جارىقشالار تۇسكەن، كەيبiر قىشتار ورىندارىنان بوساعان. بiر بولمەدە قابىرعا جوعارى بولiگiنەن iرگەسiنە دەيiن جارىلىپتى. قابiرحانا بولمەسiنiڭ ەشبiر تەرەزە-ەسiگi جوق قابىرعاسىندا كiرپiشتەر قاق ايىرىلىپ جارىلعان، وسى قابىرعادا جوعارىدان تومەن قاراي بiرنەشە سىزىقشالار قاتار تۇسكەن. ياعني بۇل تۇتاس قىشتان قالانعان قابىرعالاردىڭ ءوزi جارىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

مۇنىڭ سەبەبi نەدە؟ مەنiڭ پايىمداۋىمشا، كەسەنە استىنداعى توپىراق قاباتتارىنىڭ تۇتاس­تىعى بۇزىلىپ، وز قا­سيەتi­نەن اينىعان. 1988 جىلدان بەرi مەن بiلەتiن ارىستانباب كەسەنە­سiندە بۇرىن-سوڭدى وسىنشاما جارىلۋ سىزاتتارى بولعان ەمەس. بۇرىن سىزاتتار كەسەنەنiڭ بiر بولiكتەرiن­دە عانا بولاتىن. ال قازiرگi جاعداي مۇلدەم باسقاشا، ولار كەسە­نە­نiڭ بارلىق بولiگiندە بايقالادى.

ارىستانباب ەسكەرتكiشi كۇيi­نiڭ وزگەرۋi ەڭ الدىمەن كەڭەس داۋiرiندە كەسەنە اينالاسىنا جۇگەرi ەگۋدەن باستالدى. ەگiستiك­تەردi سۋارۋ جەر استىنداعى تۇزدى سۋ دەڭگەيiن قاتتى كوتەردi, بۇرىن تۇششى، ءتاتتi بولىپ كەلگەن ارىستانباب قۇدىعىنىڭ سۋى اششىعا اينالدى. جەراستى سۋ دەڭگەيiنiڭ كوتەرiلۋi كەسەنەگە ەداۋiر زيان اكەلدi. عيمارات قابىرعالارىندا تۇز پايدا بولىپ، ول سىلاق پەن كiرپiشتەردi بۇزا باستادى. ارىستانباب اينالاسىن كوگالداندىرۋ ماقساتىنداعى شارالار كەيبiر قابىرعالاردىڭ، كۇمبەزدەردiڭ جارىلۋىنا اكەلiپ سوقتىردى. وسىعان بايلانىستى ەسكەرتكiشتiڭ قورعاۋ اۋماعىندا كوگالداندىرۋ، سۋ جiبەرۋ جۇمىستارىنا تىيىم سالىندى. كەسەنەگە جاقىن جەردەن وتەتiن كانالدان ەسكەرتكiشكە زيا­نى تيمەسiن دەپ لوتوك سالىندى، قاشىرتقىلار جاسالدى. بۇل شارالار ەسكەرتكiش جاعدايىن بiرشاما تۇراقتاندىردى.

2004 جىلى "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى اياسىندا رەستاۆراتورلار ارىستانباب كەسەنەسiندە جاڭا جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزدi. الماتىداعى مادەنيەت مينيسترلiگiنە قاراستى رەسپۋبليكالىق ماتەريالدىق مادەني ەسكەرتكiشتەردi عىلىمي-زەرتتەۋ جانە جوبالاۋ ينستيتۋتى (نيپي) ماماندارى كەسەنەنi تۇز زاردابىنان قۇتقاراتىن جاڭا ءتاسiل قولدانۋدى ۇسىندى. رەستاۆراتسيادان سوڭ ارىستانباب عيماراتىنىڭ قابىرعالارىنا تۇز شىعۋ توقتادى. بۇل قازاقستان اۋماعىندا ەسكەرتكiشتەردi ساقتاۋدا بۇرىن پايدالانىلماعان جاڭا ءتاسiل بولاتىن. ينستيتۋت ماماندارى رەستاۆراتسيا جاسالىپ بولعاننان كەيiن دە ەسكەرتكiشتiڭ جاعدايىن ۇنەمi قاداعالاپ تۇرۋدى ۇسىندى. الايدا رەستاۆراتورلارعا جاڭا ءتاسiلدiڭ مۇمكiنشiلiگiن سوڭىنا دەيiن تەكسەرiپ، قاداعالاپ، iستi اياعىنا دەيiن اپارۋلارىنا سول كەزدەگi مادەنيەت مينيسترi قوسۋباەۆتىڭ كوپ جىلدار بويى كاسiبي مامان-رەستاۆراتورلار شوعىر­لان­عان رەسپۋبليكالىق ماتەريالدىق مادەني ەسكەرتكiشتەردi عىلىمي-زەرتتەۋ جانە جوبالاۋ ينستيتۋتىن تارقاتۋى توسقاۋىل بولدى. ارىستانباب كەسەنەسiن جاڭاشا جوندەۋدi ۇسىنعان ماماندار باس­قا مەكەمەلەرگە جۇمىسقا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. مينيستردiڭ اقىلسىز، تاياز شەشiمi بۇكiل قازاقستان بويىنشا ەسكەرتكiشتەردi جوندەۋ جۇمىستارىنا كەرi اسەرiن تيگiزiپ كەلەدi دەسەم، قاتەلەسپەيمiن. وزبەكالi جانiبەكوۆتەي تاريحي تۇلعامىزدىڭ جانە باسقا دا ەسكەرتكiشكە جانى اشيتىن بiلiكتi ماماندار قالىپتاستىرعان، ب­iرiن-بiرi باقىلاپ تۇراتىن عىلىمي رەستاۆراتسيالىق جۇيە تاس-تالقان بولدى. الەمدiك پراكتيكادا بiر ەسكەرتكiشتi ماپەلەپ، ايالاپ ونىڭ رەستاۆراتسياسىنا ونداعان جىلداردى سارپ ەتiپ جاتسا، بiزدەگi بiر جىلدا جوندەلگەن ەسكەرتكiش­تەر سانىن ەستiسەڭ، شوشيسىڭ!

ارىستانباب بەيiتi جاتقان بولمەنiڭ كiرۋ ەسiگiن بايىرعى ۇستالار ادەيiلەپ، باباعا يiلiپ، تاعزىم ەتiپ كiرسiن دەگەن نيەتپەن شاعىنداۋ ەتiپ توبەسiن ءپاس، تابالدىرىعىن بيiك ەتiپ جاساعان بولاتىن. عىلىمي رەستاۆراتسيا بويىنشا ول وزگەرiسسiز قالۋى تيiس ەدi. الايدا جەرگiلiكتi شەنەۋنiكتەردiڭ "دەپۋتاتتار مەن استانادان كەلگەن جوعارى مارتەبەلi قوناقتار باستارىن ۇرىپ الادى، ەسiكتi كەڭەيتiپ بەرiڭدەر" دەگەن نۇسقاۋىنان كەيiن قايتا جوندەۋشiلەر بايىرعى تابالدىرىقتى ويىپ الىپ تاستاعان ەكەن. تاريحي ەسكەرتكiشتiڭ انا بولiگiن نەمەسە مىنا جەرiن كازiرگi دەپۋتاتقا نەمەسە كەيبiر لاۋازىم يەلەرiنە ۇنامايدى ەكەن دەپ وزگەرتە بەرسەك، ەسكەرتكiشتەردەن نە قالادى؟ مۇنى عىلىمي رەستاۆراتسياعا جات­قىزۋعا بولا ما؟

بۇل سوراقىلىعىمىز ازداي، قازiرگi كەزدە وتىرار اۋدانى اكiمشiلiگi ەسكەرتكiشتiڭ اينالاسىن كوگالداندىرۋدى قايتا قولعا الۋدى جوسپارلاپ وتىر. وزبەكالi جانiبەكوۆ اعامىز: "قالاعا ءاردايىم جاڭا باستىق كەلگەن سايىن، وزiنە سەنiپ تاپسىرىلعان شاھاردى كوركەيتۋدiڭ ورنىنا ازiرەت سۇلتاننىڭ اۋلاسىنا قاراي ۇمتىلا بەرەتiن بولعالى قاشان. ولار 50-60 جىلداردا احمەت ياساۋي ساۋلەت عيماراتىنىڭ اينالاسىنا جاڭا قالا تۇرعىزامىز دەپ جانىقسا، 60-70 جىلداردا - جاڭادان "ەسكi قالا" سالامىز دەپ ارپالىستى. ءسويتiپ، عيماراتتىڭ اينالاسىنداعى كونە قۇرىلىستاردىڭ كوزi جويىلدى... قورعالاتىن ايماعىنا سۋ تارتىپ، اعاش، گۇل وتىرعىزىپ... كونە زيراتتاردى قۇرتۋعا الىپ باراتىن iس-قاراكەتتەرگە بارۋدىڭ قيسىنى جوق. مۇنىڭ يۋنەسكو-نىڭ تالاپتارىنا دا، تاريحي جانە ءما­دەني ەسكەرتكiشتەردi قورعايتىن مەملەكەتتiك زاڭعا دا، تiپتi, عيماراتتىڭ قورعالاتىن ايماعى جا­يىنداعى قاعيداعا دا تۋرا كەل­مەي­تiنi حاق", - دەپ جازعان بولاتىن. وتىرار قالاشىعى مەن ارىستانباب كەسەنەسiنە قاتىستى وتىرار اكiمشiلiگiنiڭ اباتتاندىرۋ باعىتىنداعى جۇمىستارى مەن جوبالارى ەسكەرتكiشكە زيان تيگiزەرi انىق.

سوندىقتان ەڭ الدىمەن ەس­كەرتكiش اينالاسىندا گۇل ەگiپ سۋا­رۋ، باسقا دا سۋ دەڭگەيiن كوتە­رەتiن جۇمىستارعا تىيىم سالىپ، ونىڭ اينالاسىنا بiر تامشى سۋ جiبەرمەۋiمiز كەرەك. قالاي دەگەندە دە، تاريحي قۇندىلىعى جوعارى ەسكەرتكiشتiڭ زاڭمەن بەلگiلەنگەن قورعالۋ ەرەجەسi قاتاڭ ساقتالۋى تيiس!

مۇحتار قوجا

ارحەولوگ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

«جاس الاش» گازەتى