وتكەندە «talqy.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا شيپاگەر ارعىنبەك قابىلبەكۇلىنىڭ سۇحباتى جاريا بولدى. قازاق حالىقتىق مەديتسيناسىنىڭ مامانى ءوز سۇحباتىندا قازاقستانداعى حالىقتىق مەديتسيناعا دەگەن جۇرتتىڭ كوزقاراسى ءھام قىتاي، تيبەت، ۇيعىر حالىقتىق مەديتسيناسىندا ۇزاق جىلدان بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان دارىلىك ونىمدەردى قازاق مەديتسيناسىندا دە ەرتەدەن قولدانىلعانى جايلى ايتادى.

ارعىنبەك قابىلبەكۇلى قىتايدا تۋعان. قازاق شيپاگەرلىگىنەن تامىر ۇستاۋ ارقىلى ءدارى جاساۋ بويىنشا ءبىلىم العان.

وسىمدىكتىڭ 1740 تۇرىنەن، جاندىكتەردىڭ 200-دەن استام تۇرىنەن، ءتۇستى مەتالدىڭ 12 تۇرىنەن ءدارى-دارمەك جاسايدى.

– شيپاگەرلىك دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ ونىڭ ءبىز بىلەتىن مەديتسينادان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ 

– شيپاگەرلىك جالپى مەديتسيدادان بولىك-جارىپ قارايتىن دۇنيە ەمەس.

اتامەكەن قازاقستاندا ءبىرجولا كوشىپ كەلگەن سوڭ، بايقاعانىم بۇل جاقتا حالىق شيپاگەرلىگى، حالىق ەمشىلىگى دەگەنگە كوزقاراس وڭ ەمەس ەكەن. بۇلاي بولۋى دا زاڭدى شىعار. سەبەبى، حالىق ەمشىلىگىنە تەرىس پىكىردىڭ قالىپتاسۋى – وسى جولمەن حالىقتى ەمدەيتىن ادامداردىڭ ءبىلىمىنىڭ تومەندىگىنەن جانە اننان-مۇننان ەستىگەن دۇنيەسىن ەم رەتىندە ايتا بەرەتىندىگەن بولسا كەرەك. بۇل قاتە! ادامنىڭ ومىرمەن ويناۋعا بولمايدى. جالپى مەن ءوزىم قازاق شيپاگەرلىگىنەن تامىر ۇستاۋ ارقىلى ءدارى جاساۋ بويىنشا ءبىلىم الدىم. قىتايدا ارنايى وسى ىسپەن كوپ شۇعىلداندىم. ەلگە كەلگەن سوڭ دا، وسى ىسىممەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. ءبىز وسىمدىكتەردىڭ 1740 استام تۇرىنەن، 200-دەن استام جاندىكتەردەن جانە 12 ءتۇرلى ءتۇستى مەتالداردان ءدارى-دارمەك جاسايمىز.  شوپتەن ءدارى جاساۋ بارىسىندا ولاردى 4 رايعا، 5 دامگە ءبولىپ الامىز. قازاق شيپاگەرلىگىمەن قاتار ۇيعىر، تيبەت مەديتسيناسىندا 4 رايدى جىكتەپ 5 راي رەتىندە قاراستىرىپ تا ءجۇر.

– ءدام تۇسىنىكتى. رايدى قالاي تۇسىنەمىز؟– 

– ماسەلەن، «قارعالداق» دەگەن ءشوپ بار. ادەتتە ونى ءشوپتىڭ پاتشاسى دەپ جاتادى. تاۋدىڭ باسىندا وتە سۋىق جەردە وسەدى. سوندا گۇلدەيدى، تامىر جايادى. سول شوپتەن جاسالعان ءدارى دەنەدەگى سۋىق تيگەننەن، رەۆماتيزم، بۋىن اۋرۋلارى، سۋىق ءتيىپ بالا كوتەرە الماي جۇرگەن ايەلدەرگە جانە بوسانعاننان كەيىن بالا جولداسى تۇسپەي قالعان كەزىندە قارعالداقتان جاسالعان ءدارى ەم بولادى. ياعني، سۋىق جەردە وسكەن وسىمدىكتەر مەن شوپتەردەن جاسالعان دارىلەر توبىن سۋىق رايلى دەپ اتايمىز.

– ءدارى جاساۋ بارىسىندا ولاردى ءبىرىنشى رايعا بولەسىزدەر مە، الدە دامىنە قاراي جىكتەيسىزدەر مە؟

– ءدارى جاساۋدا بۇل قاعيدا وتە ماڭىزدى. سەبەبى، الگىندە ايتقان 1740-دان استام ءشوپ ءتۇرىنىڭ ىشىندە ءوزارا جاناسپايتىن 16 ءتۇرلى ءشوپ ءبىرىن-بىرىمەن كەزدەسسە، ۋلى اسەر تۋدىراتىن، ادام ىشكەن كەزدە ۋلانىپ، نەمەسە قان تامىرلارىندا توسپا جاساپ، قاندى شامادان تىس قويۋلاتىپ جىبەرەتىن شوپتەر بار. جەكە قولدانعاندا دارىلىك اسەرى مول، ال ءبىرىن-بىرىمەن قوسقاندا ەمدىك ساۋلەسىن جويىپ الاتىن 19 ءتۇرلى شوپتەر دە بولادى. ۇدايى، امبەباپ جاعدايدا ەمدىككە قولداۋعا بولاتىن 300 استام ءشوپ تۇرلەرى بولادى. ولاردى كۇندەلىكتى قولدانىپ، ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋعا نەمەسە پروفيلاكتيكالىق ەمدەلۋدىڭ ورنىنا قولدانسا دا بولادى.

وسى تۇستا جاندىكتەر تۋرالى ايتىپ وتەيىن. سارىشايان دەگەن جاندىكتى ءبارىمىز بىلەمىز. شاقسا ادام ءولۋى مۇمكىن دەيدى، ال شىن مانىندە ولاي ەمەس. قازاق جەرىندەگى 3-4 ارى كەتكەندە 5 بۋناقتى سارىشايان شاققاننان ادام ولمەيدى. ازداپ، 2-3 كۇننەن كەيىن قانداعى سارىشاياننىڭ ۋى تارقاعان سوڭ، دەنساۋلىعى رەتتەلەدى. قىتايدا جەرىندەگى سارىشاياندار 7-8 بۋناقتى، ول شاقسا ادام ولىمىنە اكەلەدى. ەندى سول سارىشاياندى تاۋلىكتەپ تازا سۋعا سالىپ، سۋدى 2-3 رەت اۋىستىرعاننان كەيىن الگى سارىشايان اپپاق قۋداي اعارادى. اقىرىندا ىستىق سۋعا سالسا ولەدى. ونى جۇرەك، مي قانتامىرلارىنىڭ توسپالارىن اشۋعا قولدانۋعا بولادى.

وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر ءادىس. جاۋىن قۇرت (شىلاۋشان، شۇبالشىن). ونى جيناپ، تازا سۋعا سالساڭىز، العاشىندا سۋ لايلانىپ كەتەدى. سۋدى 7-8 رەت اۋىستىرعاننان كەيىن سۋ لايلانبايدى. ياعني، شىلاۋشان تازاردى دەگەن ءسوز. سونى ىستىق سۋعا مالىپ الىپ كەپتىرىپ ۇنتاعىن جەسە، قانقىسىمىن رەتتەۋگە تاپتىرماس ەم.

سونىمەن قاتار، مەتالداردان دا ءدارى جاسايمىز. ادام بالاسىنىڭ ەڭ الدىمەن قانىنىڭ بۇزىلماعانى ابزال. اۋرۋدىڭ ءبارى قاننىڭ بۇزىلۋىنان بولادى. كىشكەنتاي بالالاردىڭ شارشاماۋى، ءاردايىم جۇگىرىپ، سەكىرىپ ءجۇرۋى ولاردىڭ قان اينالىسىنىڭ دۇرىستىعى مەن تازالىعىندا. ەسەيە كەلە قان قۇمارىندا حولەستەرينمەن مايدىڭ كولەمى شامادان ارتىپ، ادام تەز شارشاعىش بولدى.

– كەيدە ادامدار بەلگىلى ءبىر جىل مەزگىلدەرىن ۇناتپاي جاتادى؟ بۇل دا قان قۇرامىنىڭ وزگەرۋىمەن بايلانىستى ما؟

 – جاقسى وي قوزعادىڭىز. جىل مەزگىلدەرىنىڭ ادام بالاسىنا ءتۇرلى اسەر ەتۋى قان قۇرامىنداعى بەيىندىك زاتتاردىڭ مولشەرىنە بايلانىستى. كەي ماۋسىمنىڭ ءوزىن ادامنىڭ ەمدەلۋىنە قولايلى بولادى. كەيدە قانشاما ەم  السا دا، ەم قونباي جاتادى، بۇل قان قۇرامىنىڭ سول ماۋسىمداعى وزگەرىستەرىمەن بايلانىستى. قاراپايىم مىسال. قازاقتار ەرتەدە ساۋمالدى كەز كەلگەن ماۋسىمدا ىشپەگەن. نەگىزگى ىشەتىن ۋاقىتى – كوكتەم. قىس بويى ءسۇر جەپ ىشەك جولدارى تۇزدى، قاقتالعان ەتپەن ماساۋراپ قالعان اسقازاندى تازارتۋ ءۇشىن ساۋمالى ىشكەن. ساۋمالى ىشكەن جاقسى الايدا، ناق ۋاقىتىندا ءىشۋدىڭ جان-جاقتى پايداسىن بار. قازىر قاراپ تۇرساڭىز ساۋمالى ءىشۋ موداعا اينالىپ كەتكەندەي…

– كوپ ادامدا ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ناشار بولىپ، سول ءۇشىن دە ومىردە مول سىباعاسىنان ايىرىلىپ جاتادى؟ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جاقسارتۋعا بولا ما؟

– ارينە بولادى. الدىمەن ادام نە ءۇشىن ۇمىتشاق بولادى؟ ءبىر ساتتە قالت ەتىپ، ماڭىزدى نارسەنى ەسىنەن شىعارىپ الادى. وسىعان تۇسىنىك بەرەيىك. بۇل دا قان تازالىعى مەن قان قۇمارىنىڭ ساپالىعىنا بايلانىستى. مي قانتامىر جۇيەسى تازا، قانىققان قاننان ءنار الماعاننان كەيىن تولىق ارەكەت ەتە المايدى. ادام بويىنداعى قان مولشەرى قالىپتى نورمادان از بولسا، مي بولىكتەرىندە قان اينالىسى قالىپتى بولماۋىنىڭ اسەرىنەن ميدىڭ جۇمىس ىستەۋى دە دۇرىس بولمايدى. ءتىپتى، وسى ۇدەرىستىڭ اسەرىنەن ساماي ءشاشتارىنىڭ اعارۋى مەن شاشتىڭ ءتۇسۋى دە بايقالادى. ەڭ قىزىعى مىنادا. ميعا تولىق قان جەتپەسە دە ول توقتاماي جۇمىس ىستەپ تۇرا بەرەدى. بىراق، پايدالى وي مەن شەشىم شىعارۋدا باياۋ ارەكەت ەتەدى دە ادام قيالداۋعا بەيىم كەلەدى. سەبەبى، مي ۇنەمى جاڭا وي تۋدىرىپ وتىرادى.

ادامنىڭ تەز اشۋلانۋى مەن جۇيكە جۇيەسىنىڭ تەز شارشاۋى ميدىڭ قان ارقىلى تولىق ءنار الماۋىنان. ايتقاندارىمدى اشىقتاپ، ايتار بولساق، كەيبىر وقىرمانداردى جالىقتىرىپ الاتىن بولعاندىقتان وسىلاي قىسقا قايىردىم.

– سىزدەردىڭ ءدارى جاساۋ ادىستەرىڭىز بەن ونىڭ اسەرى تۋرالى ايتا وتىرساڭىز.

– جەتىلدىرگەن ءبىلىمىمنىڭ ارقاسىندا 17 ءتۇرلى ءدارى جاساي الامىن. ءدارى جاساۋ بارىسىندا مىناۋ بولىپ قالار، مىنا ءشوپتىڭ ەمدىك قاسيەتى جوعارى دەپ كەز كەلگەن ءدارى جاساۋعا قولدانا بەرمەيمىز. ءدارى جاساۋدا ەشقانداي دا سەزىمگە، بولجامعا ەرىك بەرۋگە بولمايدى. ءبارى دارىگەرلىك كوزقاراستا ۇزاق زەرتتەۋ مەن قالىپتاسقان عىلىمي تۇجىرىمدارعا بايلانىستى بولادى.

– دارىگەر مەن ەمشىنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟ ءسىز ءوزىڭىزدى ەمشى ياكي دارىگەردىڭ قاتارىنا قوساسىز با؟

– شيپاگەردىڭ دە دارىگەردىڭ دە نەگىزگى كاسىبي ماقساتى مەن ۇستانعان قاعيدالارى بىردەي. ادام جانىن ەمدەۋ. شيپاگەر دە دارىگەر دە ناۋقاستىڭ دەنساۋلىعىن ەمدەۋدە سوڭىنا دەيىن، قولىنان كەلگەن بار امالدى جاسايدى.

دەگەنمەن، قازاقستاندا شيپاگەرگە دەگەن كوزقاراس دۇرىس ەمەس ەكەن. سەبەبى، شيپاگەر دەسە، كەكىرىپ، جۇرتقا تۇسىنىكسىز ماقاممەن ىڭىلداپ ەجەلگى باقسىنىڭ كەيپىندەگى ادام ەلەستەيتىندەي. شىن مانىندە شيپاگەر دە، باقسى دا ەمدەۋشى ادامدار. ارينە بۇرىنعى ۋاقىتتىڭ ەمدەۋشىلەرى، ولار جايلى اڭگىمە بولەك. ادامدار اقشا تابۋ ءۇشىن، ءتاۋىپ، باقشى، ەمشى، دومشى، ت.س.س حالىق رۋحانياتىمەن رۋحتاس ادامنىڭ «رولىندە ويناپ»، ولارعا ۇنامسىز ءتۇر قالىپتاستىرعان. سونىڭ اسەرىنەن حالىق شيپاگەرلىگى تۋرالى پىكىردە سان الۋان…

– تەرىس پىكىردىڭ الداعى ۋاقىتتا دۇرىستالۋى مۇمكىن بە؟

– البەتتە دۇرىستالادى. سەبەبى، قازىر ادامدار اۋرۋحاناعا يا بولماسا  مەد. ورتالىقتارعا ەم ىزدەپ ەمەس، سىن ىزدەپ باراتىنداي. قانشاما اداممەن جۇمىس جاساۋ بارىسىندا شىن اۋىرىپ تۇرعان ادامنىڭ سۇراقتارى مەن وتىنىشتەرىنىڭ ءوزى باسقاشا بولادى. ال كەيبىر ادامدار ەمدەلۋگە ەمەس، سەنەن ەمتيحان الۋعا كەلگەندەي بولادى. سايكەسىنشە، دارىگەر دە وعان اشىلا قويمايدى. جازىلمايتىن اۋرۋ جوق. ءبارىن دە ەمدەۋگە بولادى. ءبىزدىڭ جاساپ وتىرعان دارىلەرىمىز قازاق جانىمەن رۋحتاس. ونىڭ ۇستىنە، شوپتەن جاسالعان ءدارى مەن ەمدىك ماقساتتا قولدانىلاتىن باسقا دا زاتتار الدە قاشان ءوزىنىڭ پايداسىن دالەلدەگەن. قىتاي، تيبەت، ۇيعىر حالىقتىق مەديتسيناسىندا ۇزاق جىلدان بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان دارىلىك ونىمدەردى قازاق مەديتسيناسىندا دە ەرتەدەن قولدانىلعان. ايىرماشىلىعى – اتاۋىندا عانا.

اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان ەركىنبەك سەرىكبايۇلى

Abai.kz