الاش اماناتىن ارقالاۋداعى اۋىرتپالىقتى انىق سەزىنگەن ازامات التىنبەك ەدى. «ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن!»، - دەپ سەرت ەتكەن الەكەڭنىڭ ءاز ارمانىن ورىنداي الاتىن دا التىنبەك بولاتىن. قاسكويلەر «ءتىرى بولسا» التەكەڭنىڭ «قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايتىنىن» جەتە ءتۇسىندى. سوندىقتان دا بولار، امال-ايلاسىن اسىرعان قاندى قول قاراقشىلار ونى الاشىنان ايىردى.

الاش اماناتىن ارقالاۋداعى اۋىرتپالىقتى انىق سەزىنگەن ازامات التىنبەك ەدى. «ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن!»، - دەپ سەرت ەتكەن الەكەڭنىڭ ءاز ارمانىن ورىنداي الاتىن دا التىنبەك بولاتىن. قاسكويلەر «ءتىرى بولسا» التەكەڭنىڭ «قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايتىنىن» جەتە ءتۇسىندى. سوندىقتان دا بولار، امال-ايلاسىن اسىرعان قاندى قول قاراقشىلار ونى الاشىنان ايىردى.

التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ بيلىككە قالاي كەلگەنى تۋرالى بىلايعى جۇرت كوپ نارسە بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. قاراپايىم ءجۋرناليستىڭ بيىك بەلەستەردى ۇلتتىق مۇددەنى تۋ ەتۋ ارقىلى باعىندىرۋى بۇگىنگى تاڭدا مۇمكىن ەمەس سياقتى بولىپ كورىنەدى. ايتكەنمەن، ماقالادا - ءاليحان مەن التىنبەكتىڭ اراسىنداعى رۋحاني ۇندەستىكتى اشا تۇسپەكپىن. وعان سەبەپتە جوق ەمەس. ماسەلەن 1989 جىلى التەكەڭ «وركەن» جانە «گوريزونت» گازەتىن شىعارسا، تۋرا ءجۇز جىل بۇرىن، ياعني 1889 جىلى الەكەڭ ەڭ العاشقى ماقالاسىن جازادى. ءاليحان بوكەيحان اتىلار كۇنى تولتىرعان «تۇتقىن انكەتاسىندا» ءوز كاسىبىن «جۋرناليست، اۋدارماشى» دەپ كورسەتەدى. ال، التەكەڭنىڭ نەگىزگى ماماندىعى جۋرناليست ەكەنىن ەسكەرسەك بۇدان سايكەستىك ىزدەۋىمىز قيسىندى سياقتى. 1913 جىلى «قازاق» گازەتىن اشقان الاشتىقتار: «پايداسى بار ءىستىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلىپ، سونى ىستەمەكشىمىز! زارارلى ىستەن قاشپاقشىمىز! بۇرىنعىنىڭ وڭدى ىسىنەن ۇلگى الماقشىمىز!»، - دەپ الدارىنا ماقسات قويادى. التىنبەك باسشىلىق ەتكەن قوس بىردەي باسىلىمنىڭ باعىتى: «پايداسى بار ءىستىڭ قانداي ەكەنىن بىلۋگە»، سونداي-اق، «...وڭدى ىستەن ۇلگى الۋعا!» ارنالعانىنا كۇمان جوق. سەبەبى ول كەزدە «وركەننىڭ» تارالىمى 30 مىڭ بولسا، «گوريزونت» 100 مىڭ دانامەن كوپشىلىكتىڭ ءسۇيىپ وقيتىن گازەتىنە اينالعان بولاتىن. اتالمىش گازەتتەردىڭ كەڭ قانات جايۋى باسشىلىقتىڭ ۇلتتىق ۇستانىمدى ۇستانعاندىعىن دا بولسا كەرەك.

1992 جىلى ا.سارسەنبايۇلىن ن.نازارباەۆ مەملەكەتتىك قىزمەتكە شاقىرادى. ول بۇل تۋراسىندا: «...مەن باس تارتا باستاپ ەدىم، ول كىسى «نە ويىڭ بار؟»، دەپ سۇرادى. مەن: «وسى گازەت ارقىلى جەكەمەنشىك ءباسپاسوزدىڭ ءپرينتسيپىن قالىپتاستىرماقشى ەدىم»، - دەگەن ويىمدى ايتتىم. ول كىسى: «اقشا تاپقاندارىڭ دۇرىس، بىراق قازىر مەملەكەتتى اياعىنان تۇرعىزۋىمىز كەرەك. ەگەر مەملەكەتتى دۇرىس قۇرا المايتىن بولساق، تاپقان اقشالارىڭنىڭ بارلىعىن كوممۋنيستەر كەلىپ، قايتا تارتىپ الادى»، - دەدى ازىلدەپ»، - دەي كەلە ويىن بىلاي ساباقتايدى: «ول كىسىنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار بولاتىن. مەن وعان كەلىستىم»، - دەيدى.

ايتسە دە، ول بيلىككە «تاپقان اقشامىزدى كوممۋنيستەر تارتىپ الادى» دەپ ەمەس، «جاقسى تۇرمىستى كورمەگەن» قازاعىنا قارايلاسايىن دەپ بارعان بولاتىن. وعان التەكەڭنىڭ: «...قازاق حالقى - كەدەيلىكتەن ەڭ قاتتى قاجىعان حالىق. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كونبىستىگى - جاقسى تۇرمىستى كورمەگەنىندە»، - دەگەن ءسوزى دالەل.

الاشورداشىلار بەلگىلەگەن شەكارانى العاش التىنبەك ايتتى

2004 جىلى اقپارات مينيسترلىگىن قايتا باسقارۋعا بارعان ا.سارسەنبايۇلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ الدىنا ءۇش ماسەلەنى قويادى. سونىڭ ءۇشىنشىسى حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرگە سايكەس كەلەتىن باق تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلتاتتىرۋ بولاتىن. كەيىنىرەك ونىڭ سەبەبىن: «ءوز باسىم ساياسي رەفورمالار پروتسەسىن باق تۋرالى جاڭا زاڭدى قابىلداۋدان باستاۋدى دايەكتى دە جۇيەلى جول دەپ ەسەپتەيمىن جانە سولاي ەسەپتەي دە بەرەمىن. حالىقتىڭ شىن مانىندە نە ويلايتىنىن، نەنى ويلاپ جۇرگەنىن اشىق ايتۋىنا مۇمكىندىك بەرۋىمىز كەرەك»، - دەپ ءتۇسىندىردى.

ا.سارسەنبايۇلى ساياسات ساحناسىندا جۇرسە دە ماقالا جازۋدان قول ۇزگەن جوق. ول ءوز پۋبليتسيستيكاسىندا ەلدەگى كەلەڭسىزدىكتەر مەن قاتار، بولاشاقتا قالاي دامۋ كەرەكتىگى جايىندا ءجيى-ءجيى ماقالا جازدى. التەكەڭ مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆتى وتكىر ءھام ساۋاتتى سىناعان ساناۋلى ساياساتكەرلەر ساناتىنا جاتادى. ماسەلەن: «پرەزيدەنت تۇرلىشە سويلەيدى. بۇگىن باسقاشا، ەرتەڭ - ودان دا باسقاشا ايتا بەرەدى. جاقىندا بىلاي دەپ قويىپ قالدى: «قازاقستاندا، قازاقتاردا ەشقاشان شەكارا بولعان جوق. بۇگىنگى شەكارا شەگىندە ەشقاشان دا مەملەكەتتىك بولماعان». تىكەلەي ەفيردەن وسىلاي دەدى»، - دەي كەلە: «پارلامەنت ءلام-ميم دەگەن جوق. پرەزيدەنتتى ءوز وتىرىستارىنا شاقىرىپ، تۇسىندىرمە تالاپ ەتكەن جوق. ەڭ اياعى پروفەسسور-دەپۋتات ايتالى دا (امانگەلدى ايتالى. - سج) جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. پرەزيدەنتتىڭ وسى ءسوزىنىڭ قيسىنسىز ەكەنىن جەتە ءتۇسىنىپ، ونى وزگەلەردەن گورى تەرەڭىرەك كورىپ تۇرسا دا»، - دەپ كۇيىنەدى. پرەزيدەنت «ءسوزىنىڭ قيسىنسىز» ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسقان ساياساتكەر، جالاڭ سوزدەن گورى تاريحي فاكتىگە جۇگىنگەندى ءجون كورەدى. ماسەلەن اۆتور: «...حح عاسىر باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ جانە الاشودانىڭ وزگە دە اياۋلى ازاماتتارىنىڭ ماسكەۋگە ارنايى بارىپ، ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى شەكاراسىن بەلگىلەپ، ناقتىلاپ بەرگەنىن ايتالى بىلەدى عوي. وزدەرىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىگىنە سۇيەنىپ، تاريحي ايعاقتار مەن دەرەكتەردى كولدەنەڭ تارتىپ، الاش ازاماتتارىنىڭ ءبىزدىڭ شەكارامىزدى ايقىنداپ كەتكەنىن نەگە ۇمىتۋعا ءتيىس»،  - دەپ ءوز قارسىلىعىن بىلدىرەدى. الاش ارىستارىنىڭ شەكارامىزدى بەلگىلەپ كەتكەنىن اشىق مالىمدەگەن تۇڭعىش ساياساتكەر التىنبەك بولسا كەرەك. ويتكەنى وزگە ساياساتكەرلەر الاشورداشىلاردى تىلگە تيەك ەتكەندى زور «كۇنا» دەپ سانايدى ەمەس پە؟

ءاليحاننىڭ سايلاۋداعى قارسىلاستارىن بىلەسىز بە؟

مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆتى قانشا سىن ساداعىنا الىپ، ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ قاجەتتىلىگىن تالاپ ەتسە دە ونى مەملەكەتتىك توڭكەرىس ارقىلى بيلىكتەن قۇلاتۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولادى. توڭكەرىس جاساۋ قاجەتىلىگى تۋرالى ايتقان جۋرناليستەرگە ول ۇنەمى: «...جەكە باسىم توڭكەرىستىڭ بولعانىن قالامايمىن. ويتكەنى ءبىز جاس مەملەكەتپىز، قازاقستاندا تىنىشتىق بولۋى كەرەك. ءتىپتى، مەن ساياسي وپپەنەنتى بولسام دا تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ تاقتان توڭكەرىس ارقىلى قۇلاعانىن قالامايمىن»، - دەپ جاۋاپ بەرەتىن. بىلەتىندەر «التەكەڭنىڭ كەزىندە حالىق الاڭعا شىعۋعا ساقاداي ساي بولاتىن» دەيدى. ايتسە دە ول، بيلىككە كەلۋدىڭ جولى وسى ەكەن دەپ ۇلتتىڭ بولاشاعىنا بالتا شابۋدان سانالى تۇردە باس تارادى. مۇمكىن سول كەزدە قىرعىز ەلىندەگىدەي بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ الۋعا بولاتىن با ەدى، كىم ءبىلسىن؟

وسى ارادا ءاليحان مەن التىنبەكتىڭ اراسىنداعى مىنا ءبىر سايكەستىككە باسا نازار اۋدارعان ءجون سياقتى. ماسەلەن ءا.بوكەيحاننىڭ ءىس-ارەكەتەرىنەن حالىقتى ارانداتىپ الماۋعا بارىنشا تىرسىپ باققانىن بايقايمىز. الاشتىقتار 19-31 جاس ارالىعىنداعى قازاقتاردى قارا جۇمىسقا الۋداعى پاتشانىڭ جارلىعىنا مويىنسىنادى. ءيسى قازاق جاستاردى اسكەرگە بەرۋگە قارسى شىققاندا الاشتىقتاردىڭ ونى قولداۋىنا بىرنەشە سەبەپ بولدى. 1916 جىلى حالىق الكەڭدەردى تىڭداماعاندا پاتشانىڭ جازالاۋشى اسكەرى قازاقتى قىرىپ تاستايتىن ەدى. سوندا-اق، اسكەرگە بارعان جاستار ورىستارعا قارۋسىز قارسى شىعا المايتىنىن جانە ولار سوعىستى كوزبەن كورىپ قايتسىن دەگەن سياقتى ت.ب. بىرنەشە ماقساتتى كوزدەدى. ءاليحان قازاقتاردى تىل جۇمىسىنا بارۋعا ۇگىتتەپ جۇرگەندە ادايلار ونىڭ الدىنان تۋ الىپ شىعىپ «حانىمىز كەلدى» دەپ قارسى الادى. ال الەكەڭ بولسا حالقىنىڭ «حانىمىز كەلدى» دەگەن سوزىنە ەلتىپ كەتپەي، «قويىڭدار» دەپ باسۋ ايتادى. وسى ساپارىندا الكەڭدى حالقى قۇرمەتتەگەنى سونشا، وعان ارناپ تاي سويىپ، سىي-سياپاتپەن كۇتىپ الادى. ءاليحاننىڭ مانساپقا قىزىقپاعانى تۋرالى قوشكە كەمەڭگەرۇلى: «...ەزىلگەن حالقى ءۇشىن امالسىزدان... قارا تۇرمىستىڭ كىرىنە بىلعانىپ، ساياساتتىڭ ساندالىنا تۇسۋگە ءماجبۇر بولدى»، - دەپ جازادى.

وسى رەتتە ا.سارسەنبايۇلىنىڭ دا پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسۋگە مۇكىندىگى بولعانىن ايتقان ءجون. قازاق حالقى سونداي-اق، ساياساتتانۋشىلار مەن جۋرناليستەر ونى پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر رەتىندە تانىعانى انىق. ماسەلەن: «...بەلگىلى ساياساتتانۋشى ءسىزدى پرەزيدەنت سايلاۋىندا نازارباەۆقا باسەكە بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى...»، - دەگەن ساۋالعا ول: «...ءبىز ءۇشىن پرەزيدەنت، پرەمەر-مينيستر نەمەسە باسقا بولۋ ارمان بولماۋى ءتيىس. ءبىز ءۇشىن ارمان - ەلدەگى جاعدايدى وزگەرتۋ، ساياسي قۇرىلىمدى تۇزەۋ. مەن سونداي ارماننىڭ جەتەگىندەگى اداممىن»، - دەسە، ەندى ءبىر سۇحباتىندا: «مەنىڭ پرەزيدەنتتىككە ەش قۇمارلىعىم جوق. مەنىڭ ماقساتىم - ەلدەگى جاعدايدى جاقسى جاعىنا قاراي وزگەرتۋ. قازبا بايلىققا اسا باي مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى دا سول ءتاڭىر سىيلاعان بايلىققا سايكەس جاقسى، باقۋاتتى ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. مەن وسىنى قالايمىن»، - دەپ پىكىر بىلدىرەدى.

ايتسە دە، ول 15 ميلليون حالىقتىڭ ىشىنەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا كەم دەگەندە 5 ۇمىتكەر قاتىسۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەدى. ولاي بولماعان جاعدايدا: «...ءبىز پوتەنتسيالدان جۇرداي بولعانىمىز نەمەسە باسقا ءبىر قيىن جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدىڭ كورىنىسى. سول سەبەپتەن، پرەزيدەنت سايلاۋىندا قازاقستان قوعامى نازارباەۆقا بالاما بولا الاتىن، ول كىسىدەن كەم تۇسپەيتىن 5 ۇمىتكەر ۇسىنا الادى دەپ ويلايمىن...»، - دەدى. وكىنىشكە قاراي، ارادا 6 جىل وتسە دە ن.نازارباەۆقا «بالاما بولاتىن» 5 ازاماتتى تاپپاي، «پوتەنتسيالدان جۇرداي» بولۋدامىز. ءتىپتى 6 ميلليون قازاقتىڭ ىشىنەن كەزىندە ءا.بوكەيحانعا ەكى قارسىلاس شىقپاپ پا ەدى؟ ولاي بولسا، حالقىنىڭ سانى بۇگىندە 17 ميلليونعا جۋىقتاعان ەلىمىزدە پرەزيدەنتتىككە كەمىندە 5-6 ازامات ۇسىنىلۋى ءتيىس قوي؟ ماسەلەن 1917 جىلى ورىنبوردا وتكەن سايلاۋدا 79 دەلەگاتتىڭ 19-ى باقىتكەرەي قۇلمانوۆتى، 20-سى ايدارحان تۇرلىبايۇلىن تاڭداسا، ءاليحان بوكەيحانعا 40 ازامات قولداپ داۋىس بەرەدى. سوندا قالاي، ارادا 94 جىل وتكەندە، التەكەڭ ايتقانداي: «باسقا ءبىر قيىن جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدىڭ كورىنىسى» ەمەس پە بۇل. قالاي ويلايسىز؟

ر.S.  بازبىرەۋلەردىڭ «تاريح قايتالانادى» دەگەن دولبارى دۇرىس-اۋ وسى. ويتكەنى 1937 جىلى ءا.بوكەيحانعا اتىلعان وق، ارادا 69 جىل وتكەندە التەكەڭدەي تۇلعانى نەگە اينالىپ وتە المادى. بيلىككە كەلسە ءبارى ءبىر ۇلتتىق ساياساتتى ۇستاناتىن بولعان سوڭ با؟ نەگە اتىلعان وق ۇلتشىلدارعا ءۇيىر؟

«ادىرنا كز» سايتى