كەزىندە اقش پرەزيدەنتى ريچارد نيكسون مەن الەمنىڭ باسقا دا ءىرى تۇلعالارىنىڭ ومىرباياندىق پورترەتىن جاساعان ۇلىبريتانيا پارلامەنتىنىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى، بەلگىلى قالامگەر ءارى قوعام قايراتكەرى دجوناتان ايتكەننىڭ «نۇرسۇلتان نازارباەۆ جانە قازاقستاننىڭ قارىشتى قادامدارى» (Jonathan Aitken «Nazarbbayev and making of Kazakhstan») اتتى، 2009 جىلى لوندون مەن نيۋ-يوركتە اعىلشىن تىلىندە، ىزىنشە، ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە جارىق كورگەن تارتىمدى تۋىندىسى وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا بىردەن ىلىكتى. كىتاپ اۆتورى ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ دالا قازاعىنىڭ وتباسىندا دۇنيە ەسىگىن اشىپ، ەڭبەك جولىن بولات قورىتۋشى بولىپ باستاپ، ەسەيە كەلە، ستراتەگيالىق تۇرعىدان وتە ماڭىزدى مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، تۇتقاسىن ۇستاپ كەلە جاتقان پاسسيونار-قايراتكەر دەپ قىسقا قايىرادى. ودان ءارى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى تاعدىرىنىڭ سوقتىقپالى-سوقپالى تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن تۇراتىن تاريحي دراما ەكەنىن تامىرشىداي ءدوپ باسىپ، اعىلشىن ءتىلدى الەمگە پاش ەتەدى.

كىتاپ تۇپنۇسقاسىن اشقاندا وقىرمان كوزىنە الدىمەن شالىناتىن الگى جولداردى شىعارمانىڭ ءمانىن اشاتىن توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى دەسە دە بولادى. قالامى قارىمدى قايراتكەر پىكىرىنىڭ وزەگىندە ءوز وتانداستارىمىزعا بۇرىننان ءمالىم، ال، قازىر الەم كەڭىستىگىندەگى وزگە جۇرتتار دا مويىنداپ ۇلگەرگەن شىندىق جاتىر. ول شىن­دىق – بۇگىن بۇكىل جەر جۇزىنە تانىمال بولعان قازاقستاننىڭ قىسقا دا بولسا عاسىرعا تاتىرلىق ەگەمەن تاريحى مەن سول تاريحتى حالقىمەن بىرگە سومداپ كەلە جاتقان ەلباسىنىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ ناتيجەلەرى. ولار كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ زيالى قاۋىمعا تايعا تاڭبا باسقانداي اسەر قالدىرادى.

ءبىر ءسات شەگىنىس جاساپ ەلىمىزگە ەگەمەندىك اكەلگەن 1991 جىلعا ورالساق، ول كەزدە، ءبىر جاعىنان، اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى «ەگەمەن بولماي ەل بولماس، ەتەكتەن كەسىپ جەڭ بولماس» دەپ سارىلا كۇتكەن تاۋەلسىزدىككە ءوزىمىز قول جەتكىزىپ، قۋانىشىمىزدى قوينىمىزعا سىيعىزا الماي، بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ جات­ساق، ەكىنشى جاعىنان، ەگەمەندىكتىڭ جالىنان جاڭا عانا ۇستاعان جاس مەملەكەتىمىز ءۇشىن ءال­گى مەزگىلدىڭ ناعىز سىن ساعاتى بولعانى ەسىمىزدە. ويتكەنى، قۇرامىندا قازاقستان مەن وزگە دە رەسپۋبليكالار بولعان بۇرىنعى الىپ كەڭەس وداعى رۋحاني توقىراۋدىڭ سالدارىنان ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق الاپات داعدارىسقا ۇشىراپ، وتە قىسقا مەرزىم ىشىندە قيۋى كەتىپ، كۇيرەپ قالعان-دى. بۇرىن مىزعىماستاي بولىپ كورىنەتىن، اتاۋىنىڭ وزىنەن الەم ۇركەتىن توتاليتارلىق يمپەريا قاس قاعىمدا كەلمەسكە كەتتى. بۇدان جالعىز ورتالىقتىڭ اۋزىنا قاراپ، ايداۋىندا بولعان تاۋەلدى ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ تامىرى كەسىلىپ، ءبىر ساتتە كۇرت ءۇزىلىپ قالدى. مۇنىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى قۇلدىراپ، ازىق-تۇلىكتىڭ جەتىمسىزدىگى مەن جۇمىسسىزدىق بەلەڭ الدى. ينفلياتسيا شارىقتاپ، قارجى جۇيەسى تۇيىققا تىرەلدى. مىنە، وسىنداي قارا قۇيىن ۇيىرگەن اۋمالى-توكپەلى زاماندا، ازەر دەگەندە جەتكەن ەگەمەندىكتىڭ ەتەگى مەن جاعاسىنا جارماسقان شاقتا مەملەكەت تىزگىنىن قولعا الىپ، ەل تاعدىرىن ارقالاعان ەلباسىنىڭ توڭىرەگىنە ەل-جۇرت جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، باتىل قادامدارىنا تىرەك بولدى. بۇگىنگى ەگەمەن مەملەكەتىمىزدىڭ كوك بايراعىندا بەينەلەنگەن التىن كۇن استىندا سامعاپ ۇشىپ كەلە جاتقان اسپان سەرمەندەسىندەي، تەز تۇلەگەن ەلىمىز بەن ەلباسى ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، كەڭەستىك جۇيە بۇعاۋىنان جىلدام ارىلۋعا جانە ەگەمەن مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قۇرۋعا، ەكونوميكا مەن ساياسي جۇيەنىڭ جاڭا قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرىن تەز ىسكە اسىرۋعا بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتتى. بىراق، بۇل ماقسات-مۇددەلەردىڭ ناقتى ىسكە اسىرىلۋى وڭاي بولعان جوق. وپىرىلىپ قالعان يمپەريانىڭ سىنىعىنان مۇلدە جاڭا مەملەكەت ورناتۋ ەلباسى مەن وتانداس­تارىمىزدان وراسان زور پاسسيونارلىق كۇش-قۋات پەن رۋح جانكەشتىلىگىن تالاپ ەتكەن بولاتىن. ەڭ باستىسى، حالقىمىز جان-جاعىنا جالتاقتاماي، ەلباسى ۇسىنعان ستراتەگيالىق باعىت پەن ۇلت مۇددەسىنەن شىعاتىن قازاقستاننىڭ وزىنە ءتان جولدى تاڭدادى.

ەلباسىنىڭ رەفورماتورلىق باتىل شەشىمدەرىنىڭ ناتيجەسىندە، ەڭ الدىمەن، وتاندىق اقشا مەن بانك جۇيەلەرى ىسكە قوسىلىپ، شالا-جانسار ەل ەكونوميكاسىنىڭ كۇرە تامىرىنا قايتا قان جۇگىردى. ەلىمىزدىڭ دامۋ پروتسەسى قايتا جاندانا باستادى. ءدال سونداي الماعايىپ كەزەڭدە ەلىنە سەنگەن ەلباسى وتانداستارىن تاريحي تەڭدەسى جوق تاعى ءبىر الىپ جوباعا جۇمىلدىردى. بۇل ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ قاق ورتاسىندا باستالعان قازاقستان مەملەكەتىنىڭ جاڭا ەلورداسىنىڭ قۇرىلىسى بولاتىن. شىندىقتى ايتۋىمىز كەرەك، ەكونوميكانىڭ ءالى وڭالا قويماعان كەزىندە، قاراجاتتى كوپ قاجەت ەتەتىن مۇنداي ءىرى جوبانىڭ ىسكە اساتىنىنا كۇماندانۋشىلاردىڭ سانى جەتىپ ارتىلاتىن. بىراق، بەرتىن كەلە ول كۇمان سەيىلدى. بۇرىن-سوڭدى ءوڭىمىز تۇرماق تۇسىمىزدە دە كورمەگەن قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ عالامات قارقىنمەن جۇرگىزىلگەندىگى سونشاما، باس-اياعى ون جىل وتكەن كەزدە وتانىمىزدىڭ جۇرەگى – استانا حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلار ارمانداپ جەتكەن كيەلى ەگەمەندىگىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ شىعا كەلدى. ءوزىمىز عانا ەمەس، وزگەلەر دە سۇيىنەتىن عاسىرلار توعىسىنىڭ ۇلى جوباسى دەگەن ايبىندى ايداردى يەلەنىپ، الەمدىك ءمانى بار حالىقارالىق ساياسي، رۋحاني جانە ەكونوميكالىق فورۋمداردىڭ استاناسىنا اينالدى. ال، سوڭعى كەزدەردە كۇللى تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى دەگەن اتاقتى دا يەلەندى. بۇگىنگى تاڭدا مۇنىڭ ءبارى ايتۋعا جەڭىل، بىراق تاريحي تۇرعىدان، جوعارىدا دجوناتان ايتكەن ايتپاقشى، تابىستىڭ وزەگىندە ەل مەن ەلباسىنىڭ دراماتيزمگە تولى، ءارى ەشقانداي تارازىمەن ولشەنبەيتىن تولاعاي ەرلىگى مەن ماڭداي تەرى جانە ەشنارسەمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن پاسسيونارلىق ەرەن ەڭبەگى جاتقانىن ءتۇيسىنۋ قيىن ەمەس.
وسى ايتىلعانداردىڭ دالەلىندەي، «ەۋرازيا جۇرەگىندە» اتتى ءوزىنىڭ ءتول تۋىندىسىنان ەلباسىنىڭ سارىارقا توسىنە وتانىمىزدىڭ جاڭا ەلورداسىن سالۋ تۋرالى تۇبەگەيلى شەشىمگە بىردەن كەلمەگەنى، كەرىسىنشە، مەملەكەتتىك ءمانى دە، جاۋاپكەرشىلىگى دە مول بۇل ۇلى مۇددە ءتوڭى­رەگىندە سارىلا ويلانىپ، كوپ تولعانعانى، تاريحتا ءوز استانالارىن اۋىستىرعان وزگە ەل­دەردىڭ ءىس-تاجىريبەلەرىن جان-جاقتى زەرتتەگەنى، اتاپ ايتقاندا، رەسەي، برازيليا، اۆستراليا، قىتاي، جاپونيا، امەريكا قۇراما شتاتتارى، يسپانيا، تۇركيا سىندى مەملەكەتتەردىڭ استانا الماستىرۋ تاجىريبەلەرىن وي ەلەگىنەن مۇقيات وتكىزىپ، ونداي ساياسي شەشىمدەردىڭ تەك قانا مەملەكەتتىك مۇددەلەردەن تۋىنداعانىنا جانە الگى مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالارىنا تىڭ سەرپىن بەرىپ، ولاردىڭ قارقىندى دامۋىنا وتە ءتيىمدى ىقپال ەتكەنىنە كوزىن ابدەن جەتكىزىپ العان سوڭ عانا نار تاۋەكەلگە بەل بايلاعانى انىق بايقالادى. سوسىن، بۇل شەشىمنىڭ ومىرشەڭدىگىنە ەل زيالىلارىمەن قاتار قوعامنىڭ كونسەرۆاتيۆتىك ۇستانىمعا تابان تىرەگەن وزگە پىكىردەگى تۇلعالاردىڭ كوزدەرىن قوسا جەتكىزىپ، ولاردان قولداۋ تابۋدىڭ ءوزى دە كەزىندە ەلباسىنا وڭاي سوقپاعانى انىق.
ەلوردا قۇرىلىسىمەن بايلانىستى ەلباسى كورەگەندىگىنىڭ تاعى ءبىر قىرىنا توقتالۋ ارتىق بولماس، ءسىرا. استانانى سالۋ مەن دامىتۋدى، ونى ححI-عاسىردىڭ ەڭ ساۋلەتتى قالالارىنىڭ ءبىرى ەمەس بىرەگەيىنە اينالدىرۋدى، پرەزيدەنت تەك وسى قالانىڭ اكىمىنىڭ عانا شارۋاسى دەپ ەسەپتەمەيدى. كەرىسىنشە، ەلىمىزدىڭ باس قالاسىن تۇرعىزۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى وتە اۋىر، ناعىز مەملەكەتتىك، ءارى پرەزيدەنت ات سالىساتىن اۋقىمدى ءىس دەپ قارايدى. سوندىقتان دا كۇندەلىكتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى استانانى: وتان جۇرەگى; ۇلتتىق رۋح پەن سانانىڭ ءنارى; ەلىمىزدىڭ جاڭارۋىنىڭ نىشانى; جاسامپاز كۇش-قۋاتتىڭ كۋاسى; جاستارىمىزدىڭ بولاشاققا دەگەن زور ءۇمىتىنىڭ كورىنىسى; ماتەماتيكالىق شەشىم; گەوگرافيالىق ورتالىق; توعىز جولدىڭ تورابى; ستراتەگيالىق ويلار مەن ۇمتىلىستاردىڭ جەمىسى; وزگەرىس لوكوموتيۆى; كۇشتى پرەزيدەنتتىك بيلىكتىڭ تۋىندىسى; مەملەكەتتىڭ سيمۆولى دەگەن جاندى ەپيتەتتەرمەن بەكەر ايشىقتاپ جۇرگەن جوق. ويتكەنى، بولاشاق ەلوردانىڭ ورنىن تاڭداعاندا ەلباسى ونىڭ اجارلى بولۋىن، تۇرعىندارعا جايلى، ەستەتيكالىق تۇرعىدان ءمىنسىز، ءساندى دە ساۋلەتتى، ەكولوگيالىق زيانى جوق، كولىك جۇيەسى جاقسى دامىعان، مادەني جانە سپورت كەشەندەرىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن، حالىققا تولىققاندى قىزمەت كورسەتەتىن ينفراقۇرىلىمى جاساقتالعان، دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى، ءبىلىم بەرەتىن زياتكەرلىك مەكتەپتەرى مەن استاناعا لايىق زاماناۋي ۋنيۆەرسيتەتتەرى بار، سىرتتان رەسمي نەمەسە تۋريستىك ساپارمەن، يا بولماسا قىزمەت بابىمەن حالىقارالىق فورۋمدارعا كەلەتىن مەيمانداردى تۇگەلدەي قابىلداپ الاتىن ساپالى قوناقۇيلەرى جەتكىلىكتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادام پاراساتى مەن ەركىنە مۇلدە تاۋەلسىز، ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەپ تۇراتىن زاماناۋي دەڭگەيى بار بولاشاق مەگاپوليس بولىپ قالىپتاسۋىن كورەگەندىكپەن جوسپارلاعان. ول ءۇشىن كوپ ىزدەنگەن، ءوزىمىزدىڭ دە، الەمنىڭ ەڭ ايگىلى دەگەن ساۋلەتشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن دە جاقىن تانىسىپ، قالانىڭ جوعارىدا سيپاتتالعان تالاپتارعا ساي كەلۋىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، بولاشاق استانا ورتالىعىن دامىتۋدىڭ باس جوسپارىنىڭ ەسكيز-يدەياسىنا اشىق حالىقارالىق كونكۋرس وتكىزۋگە ۇيعارىم جاساعان.
بۇل جونىندە پرەزيدەنت ءوز تۋىندىسىندا بىلاي دەيدى: «جاريالانعان كونكۋرس جەتەكشى وڭىرلىك جانە الەمدىك ساۋلەت-قالا قۇرىلىسى ورتالىقتارى اراسىندا شىن قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. كونكۋرسقا ايتۋلى ساۋلەت دەرجاۆالارىنان جانە بۇل تۇرعىدان الەمگە جايىلعان اتاقتارى بار: جاپونيا، اقش، اۆستراليا، يتاليا، فرانتسيا، گەرمانيا، رەسەي، فينليانديا، كورەيا، بولگاريا، پاكىستان، پولشا، چەحيا… سياقتى ەلدەردەن ەلۋدەن استام جوبا ءتۇستى. بارلىق جوبالار كونگرەسس-حوللعا قويىلدى، ءسويتىپ ولارمەن اركىمنىڭ تانىسۋىنا تولىق مۇمكىندىك تۋدى. ۇسىنىستار توپتاماسىنىڭ ىشىنەن 27 جوبالىق ازىرلەمە بەدەلدى ءجيۋريدىڭ قاراۋىنا ىرىكتەلدى. ءسويتىپ، كونكۋرس قورىتىندىسى بويىنشا، قازاقستاننىڭ باس استاناسىن سالۋدىڭ باس جوسپارى رەتىندە زامانىمىزدىڭ اسا كورنەكتى ساۋلەتشىلەرىنىڭ ءبىرى – جاپون كونتسەپتۋاليسى كيسە كۋروكاۆانىڭ جوباسى قابىلداندى».

ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قابىلدانعان قازاقستاننىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسىندا ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ۇلكەن ساياسي مىندەت قويىلعان بولاتىن. وندا بۇل مىندەتتىڭ ورىندالۋى مەملەكەتتىك ەگەمەندىكتى ساقتاۋدىڭ، اۋماقتىق تۇتاستىقتى جانە شەكارانىڭ مىزعىماستىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەپىلى رەتىن­دە اتاپ كورسەتىلگەن. مىنە، سوندىقتان دا، 20 جىل ىشىندە ەلىمىزدىڭ قول جەتكىزگەن ۇلانعايىر تابىستارىنىڭ ءبىرى – ەل اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن بەكىتكەن ءارى ونى مىزعىماستاي ەتىپ شەگەندەگەن شەكاراسى بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل – بۇكىل الەمگە تانىلعان، تانىلىپ قانا قويماي، قالتقىسىز مويىندالعان فاكتور. سونىمەن قاتار بۇل – ۇلتىمىزدىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان، مەملەكەتتىگىمىزدى ايشىقتايتىن قۇن­دىلىق. بىراق بۇل قۇندىلىققا قول جەتكىزۋ جولى وڭاي بولعان جوق. بۇعان تاريح كۋا.

ماسەلەن، ەگەمەندىك العان سوناۋ 1991 جىلى بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەزىندە بەلگىلەنگەن شەكارالارىمىز تۇگەلدەي اشىق-شاشىق جاتقان بولاتىن. سوندىقتان دا، تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى جىلدارىندا پرەزيدەنت نازارباەۆ بەلگىلەگەن سىرتقى ساياساتتاعى باسىمدىقتاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، شەكارالاردى مەجەلەۋ، ولاردى حالىقارالىق تۇرعىدان زاڭداستىرىپ الۋ ەڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولاتىن. ءوزىنىڭ 1996 جىلى حالىققا ارناعان جولداۋىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى بەس جىلىن قورىتىندىلاي كەلە، ەلباسىنىڭ: «…حالىقارالىق اۋقىمدا تانىلمايىنشا، الەمدىك قوعامداستىق تاراپىنان قاۋىپسىزدىك، اۋماقتىق تۇتاستىق پەن شەكارالاردىڭ مىزعىمايتىنىنا كەپىلدىك المايىنشا، مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپ­تاسۋى، ەگەمەندىك، ەكونوميكالىق رەفورمالار، الەۋمەتتىك سالانى دامىتۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋ قۇرعاق ءسوز بولىپ قالا بەرەدى»، – دەۋى سونىڭ دالەلى.
وسى قاعيدانى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ءبىزدىڭ ەل بۇرىنعى كەڭەس وداعى تاراپ كەتكەن ساتتە شەكارالاردى راسىمدەۋ ءۇشىن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن، قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىمەن، رەسەي فەدەراتسياسىمەن، تۇرىكمەنستانمەن جانە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن كەلىسسوزدەرگە بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى ءارى بۇل جاۋاپتى جۇمىستى بەلگىلەنگەن مەرزىم ىشىندە ءساتتى اياقتادى. يا، ءبىر قاراعاندا بۇل ناتيجەگە دە وپ-وڭاي قول جەتكەن سياقتى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ال شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل – ناعىز جانكەشتى ەرلىككە تۇراتىن ەلباسىنىڭ سۇڭعۇلا دا سىندارلى، كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىنىڭ جەمىسى ەكەندىگىندە كۇمان جوق. بۇلايشا تۇيىندەۋگە ۇلكەن نەگىز بار. ولاردىڭ ءبارىن تاپىشتەپ جاتپاي-اق، ءبىر عانا مىسالعا ات باسىن بۇرايىق.

قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن تەرەڭ بىلەتىن، 1995-2001 جىلدارى قازاقستاننىڭ قىتايداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى، ال كەيىنگى ون جىلدا سەنات دەپۋتاتى، ال قازىر ءماجىلىس دەپۋتاتى، بەلگىلى ساياساتكەر، تانىمال قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، قۋانىش سۇلتانوۆتىڭ: «قازاقتىڭ جاڭا ءداۋىرى» («ەلوردا»، 2010) اتتى ساراپتامالىق تۋىندىسىمەن تانىسقان وقىرمان جوعارىدا ەلباسىنا قاتىستى ايتىلعان پىكىرلەرگە دالەل بولاتىن سونى ماعلۇماتتاردى كەزدەستىرەدى. مىسالى، جۇزدەگەن جىلدار بويى مويىندالماي كەلگەن ءبىزدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىمىزدى قىتايدىڭ مويىنداپ، شەكارالىق كەلىسىمگە قول قويعانى تاڭعالدىرماي قويمايدى. سەبەبى قىتايمەن شەكارالاس 15 مەملەكەتتىڭ ىشىندە قازاقستان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن ءجۇز پايىز شەكارا اۋماعىن تياناقتاپ العان جالعىز مەملەكەت ەكەنىن اڭعاراسىڭ. سوسىن تاريحتا وزىمەن شەكارالاس ەلدەردىڭ ەشقايسىسىمەن شەكارالىق كەلىسىم جاساۋعا قىتايدىڭ ەشقاشان مۇددەلى بولماعانى اتالمىش ەڭبەكتە وتە تياناقتى باياندالادى. ءتىپتى دۇنيەجۇزىندە ەڭ قۋاتتى، ەڭ قارۋلى، بارلىق سوعىستاردا جەڭىمپاز اتانعان كەڭەس وداعىمەن ەكى اراداعى دوستىقتى ۇنەمى ناسيحاتتاپ، ونىمەن 74 جىل بويى جۇزدەگەن مارتە شەكارالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزسە دە، جەمە-جەمگە كەلگەندە، بىردە-ءبىر شەكارالىق كەلىسىمگە قول قويماعان. وسى ءبىر كۇرمەۋى قيىن ماسەلەنى وتە قىسقا مەرزىم ىشىندە شەشىپ العان ەلباسىنىڭ مامىلەگەرشىلىك شەبەرلىگىنە ەرىكسىز باس يەسىڭ.

قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك يمپەريانىڭ وزبىر ساياساتىنىڭ سالدارىنان قازاق جاستارىن قىرعىنعا ۇشىراتقان جەلتوقسان ۋاقيعاسىنىڭ ازالى تابى 1989 جىلى سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋعا باعىتتالعان «نەۆادا – سەمەي» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلۋىنا سەرپىن بەردى. بىراق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورتالىق بيلىگى قوزعالىس ماقساتىنىڭ ورىندالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. ول ارمان تەك ەگەمەندىك العان – 1991 جىلى عانا ىسكە استى. ەل سەنىمىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەت تىزگىنىن قولعا العان نۇرسۇلتان نازارباەۆ حالقىمىزعا ەسەپسىز رادياتسيالىق ناۋبەت اكەلگەن، جەر استى مەن ۇستىندە جانە اتموسفەرادا 40 جىل بويى 500-گە جۋىق يادرولىق سىناقتار وتكىزىلگەن، ەكولوگيالىق زاردابى ءالى تولىق تىيىلماعان، وكتەمشىلدىكتەن ءالى ارىلا قويماعان بۇرىنعى ورتالىقتىڭ تەگەۋرىندى قارسىلىعىنا قاراماستان، سەمەي يادرولىق پوليگونىن ءوز پارمەنىمەن جاپتى. بۇدان كەيىن ىلە-شالا ەل اۋماعىندا ورنالاسقان يادرولىق زىمىراندار جۇيەسىن جويۋعا دا بىردەن كىرىسكەن بولاتىن. بۇل جاي عانا ەرلىك ەمەس، بۇكىل الەمنىڭ ساناسىن سەلت ەتكىزىپ، كىلت وزگەرتتى.

ەلباسىنىڭ سىندارلى ساياساتىنان تۋىنداعان انتيادرولىق بۇل قادامنىڭ ەشقاشان ءمانىن جويمايتىنىنا سەنىم مول. ويتكەنى، يادرولىق لاڭكەستىك قاۋپى بەلەڭ الىپ تۇرعان مىنا الماعايىپ زاماندا، ءارى پلانەتا بەتىندە جيناق­تالعان يادرولىق زىمىراندار جۇيەسىنىڭ جالپى سانىنىڭ 8400-گە جەتكەنىن بىلاي قويعاندا، تەك بەيبىت اتوم اياسىندا ەلەكتر قۋاتىن وندىرەتىن رەاكتورلاردىڭ سانىنىڭ ءوزى دە بۇل كۇندە 440-تان اسىپ، تاياۋ جىلدارى ودان بەتەر كوبەيەتىنى كورىنىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە تەحنوگەندىك نەمەسە تابيعي سەبەپتەردىڭ سالدارىنان جارىلعان چەرنوبىل جانە فۋكۋسيما سەكىلدى اتوم ەلەكتر ستانسالارىنان تاراعان رادياتسيا سالدارى بۇكىل الەمنىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزىپ، ءالى الاڭداتىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. سونىمەن قاتار، بەيبىت اتوم وبەكتىلەرى مەن ولاردان شىعاتىن مىڭداعان توننا يادرولىق ۋلى قالدىقتاردىڭ وزدەرى دە لاڭكەستەردىڭ قولىنا تۇسسە، الەم قاۋىپسىزدىگىنە ءتونىپ تۇرعان ايبالتا ەكەنى داۋ تۋدىرمايتىن شىندىق. جالماۋىزعا دا جان كەرەك دەمەكشى، الگى قاتەرلەردىڭ الدىن الماسا، ءىستىڭ مۇلدە ناسىرعا شاباتىنىن يادرولىق الپاۋىتتاردىڭ وزدەرى دە تەرەڭ سەزىنىپ، كەيىنگى كەزدە ءجيى-ءجيى باس قوسىپ، ءتونىپ كەلە جاتقان يادرولىق لاڭكەستىكتىڭ جولىن كەسەتىن شارالار قابىلداۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر.

وسى ايتىلعاننىڭ دالەلىندەي، كەيىنگى 65 جىلدىڭ ىشىندەگى يادرولىق قاۋىپسىزدىككە باعىشتالعان ەڭ ءىرى جاھاندىق سامميت 2010 جىلى ۆاشينگتوندا وتكىزىلگەن ەدى. وعان الەمنىڭ 47 مەملەكەتىنىڭ باسشىلارى مەن بۇۇ، ماگاتە جانە ەۋروپا وداعى سىندى ءۇش حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جەتەكشىلەرى قاتىسىپ، كۇن تارتىبىنە ەنگىزىلگەن: اتوم قارۋىنىڭ لاڭكەستەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتۋ قاۋپىن بولدىرماۋ جانە يادرولىق ماتەريالداردى ساقتاۋ تۋرالى ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاعان بولاتىن. بۇل سامميتكە نۇرسۇلتان نازارباەۆ اقش پرەزيدەنتى باراك وبامانىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن كەلىپ، سامميت مىنبەرىنە ءبىرىنشى بولىپ كوتەرىلىپ، يادرولىق وتىن بانكىن قۇرۋ، يادرولىق ماتەريالداردى ساقتاۋ جانە يادرولىق قارۋلاردى تاراتپاۋ جونىندەگى بۇرىن قابىلدانعان كەلىسىمدى قايتا قاراپ، تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ قاجەتتىگى تۋرالى سىندارلى پىكىرلەرىن ورتاعا سالعان بولاتىن.

2011 جىلى سەۋلدە وتكەن انتيادرولىق سامميتكە قىزىعۋشىلىق تانىتقان مەملەكەتتەردىڭ سانى 53-كە جەتىپ، جوعارىدا اتالعان ەڭ بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قاتارىنان ينتەرپول دا تابىلدى. سەۋلدە وتكەن ءسامميتتىڭ نەگىزگى نىساناسى كۇننەن-كۇنگە قارقىن الىپ كەلە جاتقان يادرولىق تەرروريزممەن كۇرەستىڭ نەگىزگى باعىتتارىن بەلگىلەۋ جانە الەم قاۋىمداستىعىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ءتونىپ كەلە جاتقان اتالمىش قاتەردىڭ جولىن كەسۋدى ويلاستىرۋ بولاتىن. دەمەك، جاھاندىق ءمانى مەن ماڭىزدىلىعى جاعىنان بۇل سامميت 2010 جىلى ۆاشينگتوندا وتكەن انتيادرولىق سامميتپەن تەڭ تۇسپەسە، كەم تۇسكەن جوق. بۇل سامميتكە ەل­­با­سى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاعى دا اقش پرەزيدەنتى باراك وبامانىڭ جانە وڭتۇستىك كورەيانىڭ پرەزيدەنتى لي مەن باكتىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن كەلگەن بولاتىن. اتاپ ايتۋ كەرەك، قازاقستان ليدەرىنە دەگەن قۇرمەت ۆاشينگتون سامميتىندە قانشالىقتى جوعارى بولسا، سەۋل سامميتىندە دە سونشالىقتى بيىك بولدى. سەۋلدىڭ القالى جيىندار مەن ماڭىزدى كورمەلەر وتەتىن سOEX ورتالىعىنداعى دوڭگەلەك ۇستەل باسىنا جينالعان الەم كوشباسشىلارىنىڭ اراسىنان، ونىڭ ىشىندە، اقش پەن قىتاي سىندى ەكى الىپ يادرولىق مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ورتاسىنان يادرولىق قارۋدان الدەقاشان باس تارتقان بەيبىت قازاقستان پرەزيدەنتىنە ورىن بەرىلدى. الەمدىك ساياسات ساحناسىندا ەشنارسە جايدان-جاي بولمايتىنىن ەسكەرسەك، بۇكىل الەم نازارىنا ىلىككەن قازاقستانعا كورسەتىلگەن بۇل قۇرمەتتى ەلباسى مەن ەلىمىزدىڭ ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان سىندارلى ساياساتىنىڭ جەمىسى دەۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر.

بىرىنشىدەن، مۇنى الەمدەگى الىپ يادرولىق ارسەنالى بولا تۇرا، ودان ءوز بەتىمەن باس تارتقان جانە الەمدەگى ەڭ قاتەرلى يادرولىق پوليگوندى ءوز پارمەنىمەن جاۋىپ، وزگەلەرگە ۇلگى كورسەتكەن قازاقستان پرەزيدەنتىنە بەرىلگەن الەم قاۋىمداستىعىنىڭ ءادىل باعاسى دەپ قابىلداعان لازىم. ولاي دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى سەمەي يادرولىق پوليگونىنا ءدال سول كەزدە ەلباسى تىيىم سالماعاندا اقش-تاعى نەۆادا، قىتايداعى لوبنور جانە ۇلىبريتانيا مەن فرانتسيانىڭ، جەر شارىنىڭ باسقا ايماقتارىندا ورنالاسقان يادرولىق سىناق الاڭدارىنىڭ جابىلۋى ەكىتالاي بولار ەدى. دەمەك، قازاقستاننىڭ باتىل قيمىلى الەمنىڭ انتيادرولىق ساناسىن وياتۋعا ۇلكەن تۇرتكى بولعان باستى فاكتور ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ايتۋ پارىز.

ەكىنشىدەن، مۇنى تەك بەيبىت اتوم ساياساتىنىڭ ۇتىمدىلىعىن عانا ەمەس، پوليەتنيكالىق جانە كوپكونفەسسيونالدى مەملەكەت ىشىندە ەتنوسارالىق، مادەنيەتارالىق، دىنارالىق تاتۋلىقتىڭ ۇلگىسىن كەيىنگى 20 جىل ىشىندە بۇكىل الەمگە پاش ەتىپ وتىرعان، ەشكىمدى شەتتەتۋ مەن كەمسىتۋدى بىلمەيتىن، ىشكى ساياساتى سىندارلى، سىرتقى ساياساتى كوپۆەكتورلى، ەكونوميكاسى تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇسكەن قازاقستان مەملەكەتىنە كورسەتىلگەن زور سەنىم دەپ قابىلداعان ابزال.

ۇشىنشىدەن، بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 64-سەسسياسى 2009 جىلى الەمدىك ءمانى بار شەشىم (64/35) قابىلداپ، 29 تامىزدى يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-شارالاردىڭ حالىقارالىق كۇنى دەپ جاريالاعان ەدى. بۇل ۇلاعاتتى شەشىمنىڭ قابىلدانۋىنا ۇسىنىس بەرىپ، باستاماشى بولعان قازاقستان مەملەكەتى ەكەنىن دە الەم قاۋىمداستىعى جاقسى ءبىلىپ وتىر. دەمەك، اتالمىش شەشىمنىڭ ەلباسى مەن ەلىمىزدىڭ بيىك ابىرويىنا تاعى دا ابىروي قوسقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

تورتىنشىدەن، 2010 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ۆاشينگتون سامميتىندە كوتەرگەن زالالسىز دەڭگەيدە بايىتىلعان يادرولىق وتىن بانكىن ءبىزدىڭ ەلگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ۇسىنىسىنا ماگاتە بىردەن قولداۋ كورسەتىپ، الەمنىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي ىقپال ەتەتىن بۇل جوبانى قازاقستاندا ىسكە اسىرۋدىڭ ناقتى جولدارىن بەلگىلەپ تە ۇلگەردى. ماگاتە بۇل باسىمدىقتى يادرولىق قارۋعا يە الپاۋىت ەلدەرگە ەمەس، نەگە ءبىزدىڭ ەلگە بەرىپ وتىر؟ ء(يا، بۇل سياقتى سۇراقتاردىڭ تۋىندايتىنى ابدەن مۇمكىن.) سەبەبى كەڭەستىك زاماندا اتوم قاسىرەتىن باستان كەشىرگەن قازاقستانعا ماگاتە ۇلكەن سەنىم ارتادى جانە قويىلاتىن تالاپتاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاراپىنان بۇلجىماي ورىندالاتىنىنا دا ەشبىر كۇمان كەلتىرمەيدى.

سوسىن، ۋران قورى جاعىنان الەمدە اۆستراليادان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى، ال، ونى ءوندىرۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىندى يەلەنەتىن ءبىزدىڭ ەلگە الگىندەي بانكتىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى دە از ەمەس. ويتكەنى قازىردىڭ وزىندە وزدەرىنە قاجەت ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ سۇبەلى مولشەرىن اتوم ەلەكتر ستانسالارىنان الاتىن مەملەكەتتەردىڭ ءىرى توبى يادرولىق وتىندى ءبىزدىڭ ەلدەن الادى جانە ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرەتىن ونداي اتوم رەاكتورلارىنىڭ سانى جۋىق ارادا اسپان استى ەلىندە دە كۇرت وسەتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە، يادرولىق فيزيكامەن اينالىساتىن عالىمداردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، يادرولىق ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ ناتيجەلەرى مەتاللۋرگيا، مەديتسينا، بيوتەحنولوگيا، اقپارات تەحنولوگيالارى، ت.س.س. سالالاردا دا كەڭىنەن قولدانىلاتىنىن ەسكەرسەك، سول سالالاردا ىسكە اسىرىلۋى جاقىنداپ قالعان حالىقارالىق جوبالاردىڭ ناتيجەلەرى مەملەكەت ساياساتىنىڭ، ەكونوميكاسىنىڭ جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ نىعايۋىنا دا وڭ ىقپالىن تيگىزەتىنى كۇمان تۋدىرمايدى. دەمەك، اتالمىش بانكتىڭ تيىمدىلىگى دە كەلەشەكتە ۇلعايا بەرەتىنىنە سەنىم مول.
جوعارىداعىلاردى ەسكەرە وتىرىپ، بولاشاق انتيادرولىق سامميتتەر مەن بەيبىت اتومعا نەمەسە جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ-جاراقتاردى تاراتپاۋ، يا بولماسا، يادرولىق قارۋدان ادا ايماقتاردىڭ سانىن ۇلعايتۋ ماسەلەلەرىنە باعىشتالاتىن القالى جيىنداردىڭ بىردە-ءبىرى قازاقستانسىز وتپەيتىنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. مۇنىڭ دالەلى رەتىندە سەۋل سامميتىندە پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ناقتى ساراپتامالارعا نەگىزدەلگەن، سونى يدەيالارعا تولى، قىسقا دا نۇسقا ءسوزىنىڭ ۇلكەن ىقىلاسپەن تىڭدالىپ، الەم كوشباسشىلارىنىڭ كوڭىلىنەن شىققانىن جانە شەتەلدىك اقپارات كوزدەرىندە ونىڭ كەڭىنەن تالقىلاپ، وڭ باعا بەرىلىپ جاتقانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. دەمەك، وسىدان 21 جىل بۇرىن ەلباسى قابىلداعان انتيادرولىق شەشىمدەردىڭ جالپى پلانەتالىق قۇندىلىققا اينالىپ وتىرعان سىندارلى ساياسات ەكەنىن ءححى عاسىر قايتا دالەلدەپ، يادرولىق لاڭكەستىكتەن قۇتىلۋدىڭ جالعىز عانا جولى يادرولىق قارۋلاردان جاپپاي باس تارتۋ ەكەنىنە دە الەم قاۋىمداستىعىنىڭ كوزىن جەتكىزىپ وتىر. سوسىن بۇل شىندىقتى جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋى قامباسىندا تۇرعان بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى بولىپ تابىلاتىن الپاۋىت بەس مەملەكەتتىڭ باسشىلارى تۇسىنبەي وتىر دەۋگە دە نەگىز جوق. سولاي بولا تۇرا، الگى تاجال قارۋدى ءبىرجولاتا جويىپ جىبەرۋ، بىرىنشىدەن، ولاردىڭ قاپەرىنە دە كىرمەيدى، ەكىنشىدەن، ونداي شەشىم قابىلداۋعا ولاردىڭ باتىلدىقتارى دا جەتپەيدى. سەبەبى، ءبىر-بىرىنە سەنبەيدى. سوندىقتان، ولاردىڭ قازىرگى تىرلىگى ءبىر-ءبىرىنىڭ نەمەسە قولدارىندا اتوم قارۋى بار وزگە مەملەكەتتەردىڭ يادرولىق زىمىراندار جۇيەسىن نىساناعا الىپ، كۇندىز-ءتۇنى باقىلاۋ جاساۋ مەن يادرولىق قارۋعا يەلىك ەتۋگە بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىرعان وزگە مەملەكەتتەرگە مۇمكىندىك بەرمەۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋدان ءارى اسپاي وتىر.

ەگەمەندىك العالى بەرى ەلىمىز بەن ەلباسى كوپجاقتى مەملەكەتارالىق قارىم-قا­تى­ناستارعا ايرىقشا ءمان بەرىپ، ساياسي، اسكەري جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتى دامىتۋعا ءارى ينتەگراتسيالىق باستامالاردى ىسكە اسىرۋعا جانە ەڭ باستىسى، جاھاندىق جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ تۇراقتىلىعىنا كەپىل بولىپ وتىرعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى (بۇۇ), ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى (ەقىۇ), ەۋروپا وداعى (ەو), شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى (شىۇ), كەدەن وداعى (كو), ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق (ەۋرازەق) جانە يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى (يىۇ), ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارت ۇيىمى (ۇقشۇ) سىندى ءىرى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن وتە تىعىز بايلانىس ورناتتى. جانە ولاردىڭ كەيبىرىنە توراعالىق جاساپ تا ۇلگەردى.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان جوعارىدا اتالعان ابىرويلى حالىقارالىق فورۋمداردىڭ تولىققاندى مۇشەسى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ ۇتىمدى باستامالارىمەن ولاردىڭ جۇمىستارىن جانداندىرۋعا دا بارىنشا اتسالىسىپ كەلەدى. ماسەلەن، بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 1992 جىلى وتكەن 47 سەسسياسىنىڭ مىنبەرىنەن ءسوز سويلەگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇۇ-نىڭ پلانەتا بەتىندە بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 1992 جىلعا دەيىن بار بولعانى 8,3 ميلليارد اقش دوللارىن جۇمساعانىن تىلگە تيەك ەتىپ، بۇل قارجىنىڭ قورعانىسقا جۇمسالاتىن ۇيىمعا مۇشە ەلدەرىنىڭ ءبىر جىلدىق جيىنتىق بيۋدجەتىنىڭ ءبىر پايىزىنا دا جەتپەيتىنىن، كەرىسىنشە، بۇرىنعى ونجىلدىقتا اتالمىش ەلدەردىڭ قارۋ-جاراققا بولگەن قارجىسىنىڭ ءبىر تريلليون دوللارعا جۋىقتاعانىن سىنعا العان بولاتىن. ال بۇگىنگى الەم قارۋ-جاراققا ون جىل ەمەس، تەك ءبىر جىلدىڭ ىشىندە عانا 1,5 تريلليون دوللاردان اسا قاراجات جۇمسايتىنى بەلگىلى. وسىعان وراي، الگىندەي ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇۇ-نىڭ بەيبىتشىلىك قورىن ۇيىمداستىرۋ قاجەتتىگىن جانە سول قورعا بۇۇ-عا مۇشە مەم­لەكەتتەردىڭ جىل سايىن قارۋعا جۇمسايتىن جىلدىق بيۋدجەتتەرىنىڭ ءبىر پايىزىن اۋدارىپ وتىرۋدى ۇسىندى. بۇل يدەياعا بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋن دا قولداۋ كورسەتكەن-ءدى. سول سەسسيانىڭ مىنبەرىنەن ەلباسى ازيا كەڭىستىگىندە بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارىنىڭ كەڭەسىن شاقىرۋ يدەياسىن جانە الەمدىك ەكولوگيالىق اپاتقا اينالعان، سەمەي يادرولىق پوليگونى مەن ادامي فاكتورلاردىڭ سالدارىنان ارناسى كەۋىپ قالعان ارال تەڭىزىنىڭ قاتەرلى سالدارىن جويۋدىڭ بۇۇ-نىڭ قارجىلاي قولداۋىنسىز ىسكە اسپايتىن جوبالار ەكەنىنە مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ كوزدەرىن جەتكىزگەن بولاتىن. قىسقا قايىرىپ ايتار بولساق، بۇۇ اياسىندا وتكىزىلگەن جاھاندىق ءمانى بار القالى فورۋمداردىڭ بىردە-ءبىرى، ايتالىق: باس اسسامبلەيانىڭ ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا (2000 جىلى) وتكىزگەن سامميتى بولسىن، 2005 جىلى الماتىدا وتكەن بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ لاڭكەستىكپەن كۇرەس جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ارنايى جيىنى بولسىن، باس اسسامبلەيانىڭ 2007 جىلعى الپىس ەكىنشى جانە 2011 جىلعى الپىس التىنشى سەسسيالارى بولسىن ەلباسىنىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن ەمەس. سوسىن ەلباسى ۇسىنىستارىنىڭ ءبارى دەرلىك حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ تاراپىنان تەك قانا قىزىعۋشىلىق ەمەس، ناقتى قولداۋ دا تاۋىپ جاتادى.
ماسەلەن، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋدىڭ قيسىنى بار.ويتكەنى ەلباسىنىڭ ءوز باستاماسىمەن ومىرگە كەلگەن بۇل كەڭەس ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىندا ەرەكشە باسىمدىققا يە. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى – ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتىپ، بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى جانە تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ. بۇگىنگى تاڭدا بۇل فورۋمعا ازيا تەرريتورياسى مەن حالقىنىڭ 90 پايىزىن قامتيتىن 22 مەملەكەت مۇشە. سوسىن بۇل كەڭەستىڭ كەلە-كەلە ەقىۇ، شىۇ نەمەسە يىۇ سياقتى وتە ابىرويلى حالىقارالىق ۇيىمعا اينالۋى دا ابدەن ىقتيمال. سەبەبى بۇل كەڭەستى قازىردىڭ وزىندە ەقىۇ-نىڭ ازياداعى انالوگى دەپ جۇرگەندەر از ەمەس. ويتكەنى، ەكى فورۋمنىڭ دا ماقسات-مۇددەلەرى وتە ۇقساس. ەكەۋىنىڭ دە كوزدەيتىنى جەر شارىنىڭ ءىرى كەڭىستىكتەرىندە ورنالاسقان مەملەكەتتەردىڭ تىنىشتىعى مەن تۇراقتىلىعىن جانە قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ جانە سونىڭ نەگىزىندە مادەنيەتارالىق، وركەنيەتارالىق جانە ءدىن­ارالىق تاتۋلىقتى نىعايتا وتىرىپ، ورىن الۋى مۇمكىن شيەلەنىستەردى تەك ۇنقاتىسۋ ارقىلى، ياعني، ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ بولىپ تابىلادى.
2010 جىلى بۇۇ-نان كەيىنگى الەمدەگى ەڭ ءىرى حالىقارالىق فورۋم – ەقىۇ – ۇزاق تال­قىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە توراعالىق تىزگىندى ۇيىمعا مۇشە ازيا مەملەكەتتەرى، تمد جانە مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ تاڭدالعان قازاقستانعا جۇكتەگەن ەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەل مەن ەلباسىنا كورسەتىلگەن ۇلكەن سەنىم بولاتىن. جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر سول سەنىمنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن، ۇيىمنىڭ ءۇش ولشەمى بويىنشا ىسكە اسىرىلۋعا ءتيىستى قىرۋار ءىستىڭ قاي-قايسىسى دا ەلباسىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن مۇقيات ويلاستىرىلعان باعىت-باعدارعا سايكەس جۇرگىزىلدى. قازاقستان توراعالىعى ۇيىمنىڭ بەدەلىنە قىلاۋ تۇسىرمەي، ەلباسى ۇسىنعان ءتورت قاعيداعا: سەنىمگە، داستۇرگە، اشىقتىققا جانە توزىمدىلىككە نەگىزدەلدى. ايتىلعان ءسوز اتىلعان وق دەمەكشى، الگى قاعيدالار جىل بويى ۇيىم اۋماعىندا قازاقستان توراعالىعىمەن وتكىزىلگەن كۇللى شارانىڭ وزەگىنە اينالىپ، ەقىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ جاپپاي قولداۋىنا يە بولدى. سونىڭ ارقاسىندا، قازاقستان ءوز ءسوزىن­دە تۇراتىن، زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن الەم قاۋىمداستىعى الدىندا جانە ءبىر رەت دالەلدەپ شىقتى. سونىمەن قاتار، ەل مەن ەلباسىنىڭ ابىرويىنا ابىروي قوسىپ، بەدەلىن اسقاقتاتقان جانە ءبىر فاكتور مىناۋ: ءبىزدىڭ الدىمىزدا ۇيىمعا توراعالىق جاساعان مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بىردە-ءبىرى 1999 جىلدان بەرى، ءاربىر ءۇش جىلدا ءوتىپ تۇرۋعا ءتيىستى، ۇيىمنىڭ كەزەكتى سامميتتەرىن وتكىزە الماعان-دى. ال، ءبىزدىڭ مەملەكەت بولسا، ەلباسىنىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بيىك بەدەلىنىڭ ارقاسىندا، ۇيىمعا مۇشە 56 مەملەكەتتىڭ كەلىسىمىمەن، كەزەكتى ءسامميتتى وتە جوعارى دەڭگەيدە وتكىزىپ قانا قويماي، كونسەنسۋسپەن قابىلدانعان استانا دەكلاراتسياسىنا دا ۇيىمنىڭ قولىن جەتكىزدى. ەگەمەن قازاقستان تاريحىنىڭ التىن ارىپپەن جازىلاتىن بەتتەرىنىڭ بىرىنە اينالعان ۇيىمنىڭ استانا ءسامميتى مەن استانا دەكلاراتسياسى كەيىنگى جىلدارى توقىراۋعا ۇشىراي باستاعان ۇيىم بەدەلىنىڭ قايتا قالپىنا كەلۋىنە دە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزگەنىن اتاپ ايتۋ لازىم.

الەمدىك دەڭگەيدە كەڭىنەن تانىلىپ، بۇل كۇندە ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ ناعىز جاھاندىق ۇنقاتىسۋ الاڭىنا اينالعان، 2003 جىلدان بەرى ءار ءۇش جىل سايىن استانادا تۇراقتى وتكىزىلىپ كەلە جاتقان پرەزيدەنتتىڭ پاراساتتى باستامالارىنىڭ ءبىرى – الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ سەزى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىز بەن ەلباسىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ وزەكتى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالىپ ۇلگەرگەن بۇل فورۋمنىڭ كەيىنگى ون جىلدا قابىرعاسى قاتايىپ، بۇعاناسى بەكىدى. ماسەلەن، 17 ەلدىڭ دەلەگاتسيالارىنىڭ عانا باستارىن قوسقان ءبىرىنشى سەزبەن سالىستىرعاندا، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى سەزدەرگە قىزىعۋشىلىق تانىتقان مەملەكەتتەردىڭ سانى مەن ولاردان كەلەتىن وكىلدەردىڭ ساپاسى دا ءوسىپ، ناتيجەسىندە، ۇستىمىزدەگى جىلى استانادا وتكەن ءتورتىنشى سەزگە پلانەتانىڭ 40 ەلىنەن 85 دەلەگاتسيا، ونىڭ ىشىندە، تەك ءدىن ليدەرلەرى عانا ەمەس، بەلگىلى ساياساتكەرلەر دە، ءىرى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى دە ءوز ۇلەستەرىن قوستى. ءسويتىپ، و باس­تا ەلباسىنىڭ كورەگەندىك ساياساتىمەن نەگىزى قالانعان اتالمىش فورۋم قازىر جاھاندىق وركەنيەتارلىق، مادەنيەتارالىق جانە دىنارالىق ۇنقاتىسۋ پروتسەسىنىڭ جاندانۋىنا، كۇشەيۋىنە، الەمدەگى قاۋىپسىزدىك، بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىمنىڭ ورنىعۋىنا سۇبەلى ىقپالىن تيگىزەتىن رۋحاني ۇنقاتىسۋ الاڭىنا اينالىپ وتىر.

بۇلاي دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى بۇل فورۋمعا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت نەمەسە تۇراقتى قاتىسىپ كەلە جاتقان الەمدىك ءدىن ليدەرلەرىنىڭ اراسىندا ءبىر-بىرىنە دەگەن سىي­لاستىق پەن سەنىم ورناپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار كۇللى دىندەردىڭ وزەگىندە جاتقان ادامزاتتى بىرلىككە، سابىر مەن توزىمدىلىككە تاربيەلەيتىن رۋحاني ورتاق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋدى ءوزىنىڭ ماقسات-مۇددەسى مەن مۇراتىنا اينالدىرعان سەزدىڭ وزىنە دەگەن بيىك قۇرمەت تە قوسا قالىپتاسىپ وتىر. مۇنىڭ ناقتى دالەلىن يزرايل مەملەكەتىنەن كەلگەن سەفاردتىق باس راۆۆين شلومو اماردىڭ: «پرەزيدەنت نازارباەۆ الەمدىك ءدىن ليدەرلەرىنىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن اشتى» دەگەن مەتافورالىق تەڭەۋىنەن دە اڭعارۋعا بولادى. سول باعانىڭ ايقىن كورىنىسىندەي، ەندى مىنە، ءتورتىنشى سەزدە فورۋمنىڭ ەڭ جوعارعى باسقارۋشى ورگانى – قۇرامى 15 كوشباسشى تۇلعادان تۇراتىن الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ كەڭەسى قۇرىلدى. ءسويتىپ، الەمدىك حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قاتارىنا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى تۋ ەتىپ، ونى ادامزات تاڭداۋىنا اينالدىرۋدى مۇرات تۇتقان، ەلباسىنىڭ ءوزى سومداعان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ سەزى كەلىپ قوسىلدى. سەزدىڭ شتاب-پاتەرى دە بۇگىن الەمگە تانىمال. ول – استانادا ەلباسى ارنايى سالدىرعان، ەلىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ كەلە جاتقان پيراميدا سىندى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىنىڭ عيماراتى.

2007 جىلى الەمدىك قارجى ينستيتۋتتارى تىعىرىققا تىرەلىپ، سونىڭ سالدارىنان قازاقستان ەكونوميكاسى داعدارىسقا ۇشىراعان ساتتە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن اتالمىش داعدارىستان شىعۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋ ماقساتىندا ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ جەتەكشى عىلىمي ۇيىمدارىنىڭ باسىن قوسۋعا باعىتتالعان «عالىمداردىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كلۋبى» دەپ اتالاتىن قاۋىمداستىق دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. 2008 جىلى بۇل قاۋىمداستىق الەمنىڭ 45 ەلىنىڭ جەتەكشى ەكونوميست-عالىمدارى مەن ساياسي قايراتكەرلەرىنىڭ جانە ىسكەر توپتارىنىڭ قاتىناسۋىمەن ءبىرىنشى استانا ەكونوميكالىق فورۋمىن وتكىزگەن-ءدى. ودان كەيىنگى ءۇش جىلدا ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سالدارىنا، الەمدىك ەكونوميكانىڭ كەلەشەگىنە، حالىقارالىق ۆاليۋتا جۇيەسىنىڭ تاعدىرىنا جانە ەكونوميكالىق تەوريا مەن پراكتيكاسىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە باعىشتالعان تاعى دا ءۇش القالى فورۋم ءوتتى. ال، ۇستىمىزدەگى جىلى وتكىزىلگەن بەسىنشى استانا ەكونوميكالىق فورۋمى ءوزىنىڭ حالىقارالىق ارەنادا كەڭىنەن تانىلعان عالامدىق ەكونوميكانىڭ ۇنقاتىسۋ الاڭىنا اينالعاندىعىن بايقاتتى. فورۋمنىڭ مازمۇنى مەن ساپاسىنىڭ جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتقانىنىڭ دالەلىن الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ماسەلەن، 2011 جىلى استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنا الەمنىڭ 80 ەلىنەن 5000-نان اسا ادام قاتىسىپ، فورۋمنىڭ جاڭا قۇرىلىمى – نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارىنىڭ كلۋبى اشىلسا، بيىلعى بەسىنشى فورۋمنىڭ ءارتۇرلى سەكتسيالارىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن 90 ەلدەن 8000 ۇسىنىس كەلىپ تۇسكەنى جانە نوبەل سىيلىعىنىڭ 12 لاۋرەاتى مەن «قازىرگى زامان ويشىلدارى» اتتى جاھاندىق رەيتينگكە ىلىككەن ءتورت تۇلعانىڭ، ەل تىزگىنىن ۇستاعان بۇرىنعى جانە بۇگىنگى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ، حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ايماقتىق بىرلەستىكتەردىڭ باسشىلارىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋى فورۋم دەڭگەيىنىڭ قانداي بيىككە كوتەرىلگەنىن ايقىن بايقاتسا كەرەك.

ەلباسىنىڭ قاي باستاماسىن الماساق تا، ولاردىڭ تەرەڭ ءبىلىم مەن بىلىكتىڭ، تاجىريبە مەن ىزدەنىستىڭ جەمىسى ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ەگەمەندىكتىڭ باستاپقى جىلدارىندا ەلباسى ەكونوميكالىق باسىمدىقتارعا ايرىقشا ءمان بەرىپ، «الدىمەن ەكونوميكا، تەك سودان كەيىن عانا ساياسات» دەگەن ۇستانىمعا تابان تىرەگەن بولاتىن. بۇل ۇستانىمنىڭ ومىرشەڭدىگىنە بۇل كۇندە ءوزىمىزدىڭ دە وزگەلەردىڭ دە كوزدەرى انىق جەتىپ وتىر. ەلباسىنىڭ باتىل جۇرگىزگەن ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزگە الەمدىك بيزنەستىڭ فلاگماندارى ءارى ەڭ ءىرى ينۆەستورلار بولىپ تابىلاتىن شەۆرون، بريتيش پەترولەۋم، ارسەلورميتتال ستيل، سامسۋنگ، دجەنەرال ەلەكتريكس، دجەنەرال موتورس جانە باسقا دا ءىرى حالىقارالىق كومپانيالار كەلىپ، مۇناي-گاز، مەتاللۋرگيا جانە ەكونوميكانىڭ سالالارىن دا تەز دامىتۋعا مۇمكىندىك اشىلدى.

تىكەلەي تارتىلعان شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ ارقاسىندا 1999-2007 جىلدار اراسىندا ەلىمىزدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى ورتا ەسەپپەن جىلىنا 10 پايىزعا ءوسىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسى العاشقى ناتيجەلەرىن بەرە باستاعان بولاتىن. ۇساق جانە ورتا بيزنەسكە دە جان ءبىتتى. تاريحي قىسقا مەرزىم ىشىندە جان باسىنا شاققاندا ىشكى جالپى ءونىم 700-دەن 12000 دوللارعا دەيىن نەمەسە 16 ەسە ءوستى. 20 جىل ىشىندە وڭتۇستىك ازيا جولبارىستارىنىڭ بىردە-بىرىندە مۇنداي ءوسىم بولعان ەمەس. بۇل تۇرعىدان، 1998 جىلى ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان شەتەلدىك ينۆەستورلار كەڭەسىنىڭ ەل ەكونوميكاسىن قارقىندى دامىتۋدا اتقارعان ءرولىن ەرەكشە اتاعان لازىم. بۇگىنگى تاڭدا ەگەمەن جىلدار ىشىندە ەلگە تارتىلعان شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ جالپى كولەمى 150 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرايدى. تەك وتكەن ءبىر جىل ىشىندە عانا ەلگە 20 ميلليارد دوللار تارتىلعانى مەملەكەتىمىزدەگى ينۆەستيتسيالىق كليماتتىڭ جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن بىلدىرەدى. بۇلاي دەۋگە تولىق نەگىز بار. ون ءتورت جىلدان بەرى تۇراقتى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان شەتەلدىك ينۆەستورلار كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن ايتۋلى حالىقارالىق كومپانيالاردىڭ سانى بۇل كۇندە وتىزعا جەتكەن. بۇل ورايدا، جۋىردا عانا وتكەن وسى كەڭەستىڭ جيىرما بەسىنشى القالى جيىنىندا ەلباسى جوعارىدا اتالعان ون ءتورت جىل ىشىندە قازاقستانعا تارتىلعان 150 ميلليارد دوللاردىڭ ورتا ازيا ايماعىنا كەلگەن تۋرا ينۆەستيتسيانىڭ 80 پايىزىن قۇرايتىنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. بۇل ءسوز جوق، ءار ازاماتتى ماقتانىشقا بولەيتىن جەتىستىكتەر ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى. الايدا مۇنداي ناتيجەلەردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن ەلباسىنىڭ تولاعاي ەڭبەگى مەن ديپلوماتيالىق ساياساتىنىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولعان دۇنيەلەر ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك…

سونىمەن، ەگەمەندىككە وسىدان 20 جىل بۇرىن عانا قول جەتكىزگەن قازاقستان بۇگىن نارىقتى ەكونوميكاسى دامىعان، الەۋمەتتىك سفەرالارى تۇراقتى، حالىقارالىق پروتسەستەردىڭ ابىرويلى ويىنشىسىنا اينالعان زايىرلى مەملەكەتكە اينالدى. بۇلاي دەۋگە دالەل بولاتىن ۋاجدەر جەتكىلىكتى. ەڭ الدىمەن، 1997 جىلى مەملەكەتتىكتىڭ جاڭا جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان اۋىر رەفورمالار اياقتالعان كەزدە، ءوزىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن قازاقستاننىڭ بولاشاق دامۋىنىڭ باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن، مەملەكەتتىك ءمانى زور «قازاقستان – 2030» اتتى اياسى اۋقىمدى ستراتەگيالىق جوسپاردى ۇلتىمىزدىڭ ليدەرى نۇرسۇلتان نازارباەۆ العاش رەت حالىققا جولداعان بولاتىن. ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان كوپ نىسانالى بۇل قۇجات ۇكىمەتتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ساتىلاپ ىسكە اسىرىپ كەلە جاتقان ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارىن قامتيتىن باعدارلامالارىنا نەگىز بولۋدا. ولاردىڭ ىشىندە: ەل دامۋىنىڭ يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق ستراتەگياسى، مەملەكەتتىك اگرارلىق ازىق-تۇلىك، اۋىلدىق تەرريتوريالاردى دامىتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءبىلىم سالاسىن دامىتۋ، حالىقتى الەۋمەتتىك جاعىنان قورعاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ، «مادەني مۇرا»، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى، ت.س.س. باعدارلامالار بار.
تاريحي تۇرعىدان، «قازاقستان – 2030» ستراتەگياسى ۇزاق مەرزىمدى جوسپارلاۋدىڭ ەڭ ءساتتى شىققان ۇلگىسى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى، بىرنەشە جىل بويى تياناقتى دايىندالعاندىقتان، بۇل جوسپار ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق ساياساتىنىڭ وزەگىنە اينالعان ەلباسىنىڭ جىل سايىن حالىققا ارنايتىن جولداۋلارىنىڭ دا ىرگەتاسى بولىپ وتىر.

جيىرما جىلدا قول جەتكەن تابىستار وسىنداي بولسا، ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى دە جارقىن بولاتىنىنا سەنىم مول. ويتكەنى، قازىر قارقىن الا باستاعان يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق باعدارلامالار مەن باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي نەمەسە ەل ىشىندە ناتيجەلى ىسكە اسىرىلىپ جاتقان تەمىر جول جۇيەلەرى تولىق ىسكە قوسىلعان كەزدە حالقىمىزدىڭ داۋلەتى تاسيتىنىنا تيتتەي دە كۇمان جوق. ەندەشە، ىسكە ءسات! ەلىن باستاعان ەلباسىنىڭ سىندارلى ساياساتى جالعاسا بەرگەي!

ءادىل احمەتوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz