پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ايقىن ماقسات ەتىپ قويىلعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ۇندەۋى قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدىڭ  كونستيتۋتسيالىق نەگىزدەرىن ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن ونىڭ وزەگى بولا الاتىن باعدارلامالىق قۇجات بولىپ تابىلاتىندىعى ءشۇباسىز.

«ەڭ جاقسىسى قاي كونستيتۋتسيا؟» دەپ ەجەلگى گرەكتىڭ ۇلى زاڭ شىعارۋشىسى سولوننان سۇراعان كەزدە، ول: «قانداي حالىققا جانە قاي ءداۋىر ءۇشىن، ەڭ الدىمەن سونى ايتىڭىز» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ەجەلگى گرەك دانىشپانىنىڭ بۇل ءسوزىنىڭ قازاكستان رەسپۋبليكاسى مەن تمد-نىڭ باسقا دا ەلدەرىنىڭ دەموكراتيالىق جانە وركەنيەتتى قوعامدار الەمىنە اياق باسقان قازىرگىدەي كەزەڭىندە دە ماڭىزى زور جانە كوكەيتەستى.

وسىعان وراي قازاقستاننىڭ جانە ونىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ جەتىستىكتەرىن شەتەلدە بولعان كەزدە بايقاۋعا بولادى. ارينە، ول جەتىستىكتەر جۇرەگىمىزگە ماقتانىش سەزىمىن تۋدىراتىنى ءسوزسىز.

ماسەلەن، شەتەلدىك عالىمدارمەن پىكىر الىسقان كەزدە جانە انگليا مەن يسپانيا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇقىقتىق ساياساتى» اتتى تاقىرىپتا بايانداما جاساعاندا سەزىندىم. ماعان باياندامادان كەيىن قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تۋرالى كوپتەگەن سۇراقتار قويدى. سونىمەن قاتار، جوعارىدا اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ عالىمدارى، وقىتۋشىلارى، ماگيسترلەرى، دوكتورانتتارى ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيانى وتە جوعارى باعالادى. اسىرەسە ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تۋرالى قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ارينە، بۇل ماسەلە قازاقستاندىقتار ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى.

قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسى – بۇل ەلدىڭ نەگىزگى ساياسي-قۇقىقتىق قۇجاتى جانە جوعارى يۋريديكالىق كۇشى بار، سونداي-اق، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق اۋماعىندا تىكەلەي ىقپالعا يە نەگىزگى زاڭ. كونستيتۋتسيا – قۇندىلىقتار، ينستيتۋتتار، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستىڭ نورمالارى، ساپالى قوعامدىق بايلانىستار مەن مەملەكەتتىك بيلىك قاتىناستارىن مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ نەگىزدەرى رەسمي بەكيتىن ەڭ جوعارعى قۇقىقتىق فورما.

ايتا كەتۋ كەرەك، نەگىزگى زاڭ ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدىڭ، قۇقىق مادەنيەتىنىڭ ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزى رەتىندە العا شىعادى.

سوندىقتان دا، قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى  مەن بوستاندىقتارىن  قورعاۋدىڭ قۇقىق مادەنيەتىنىڭ نەگىزى بولىپ كونستيتۋتسيا سانالىپ، قۇقىقتىق  گۋمانيستىك ءتۇجىرىمداما، ادام ابىرويى جانە قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە سايكەس كەلەتىن ادىلەتتى زاڭ بولىپ تابىلادى. وسىعان بايلانىستى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇقىقتىق قورعاۋ – بۇل نەگىزگى زاڭ – كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزىندە ارەكەت ەتەتىن قۇقىقتىڭ كۇشتىلىگى. نەگىزگى زاڭنىڭ ساپاسى قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇقىقتىق قورعاۋدىڭ جاي- كۇيى مەن دەڭگەيىن الدىن-الا انىقتايدى. ول كونستيتۋتسيانىڭ دەموكراتيالىلىعى مەن ونى جەتىلدىرۋگە بايلانىستى. وسى ەكى ەڭ نەگىزگى يدەيا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇقىقتىق قورعاۋدىڭ نەگىزىن انىقتايدى. ازامات پەن ادامنىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى، قۇقىق مادەنيەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا ماڭىزدى ورىن الادى. الەمدەگى ەشبىر كونستيتۋتتسيا ازامات پەن ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقارىن جانە قۇقىق مادەنيەتتەرىن  بىزدىڭ ەلىمىزدەگىدەي سونشالىقتى كەڭ تۇردە جانە تولىق بەكىتە المايدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىنداعى جانە باسقا دا حالىقارالىق قۇقىقتىق دەرەكتەر مەن حارتيالارداعى ادام قۇقىقتارى تولىق كولەمدە جازىلعاندىقتان دا، كونستيتۋتسيا اسا ماڭىزدى. بۇدان ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ حالىقارالىق قۇقىقتىڭ كوپشىلىك تانىعان نورمالارىنا دەگەن قۇرمەتىن عانا ەمەس، سونداي-اق، ولاردىڭ مىندەتتى تۇردە ساقتالۋى مەن جۇزەگە اسۋىنا دەگەن جوعارى جاۋاپكەرشىلىگىن دە كورۋگە بولادى. «ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدىڭ، – دەدى ن.ءا.نازارباەۆ – الەمدە دەموكراتيالىق قوعامنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنە سايكەس كەلەتىنى تانىلىپ وتىر. ەگەر اتىنا سىن ايتىلىپ جۇرسە، ونىڭ ەرەجەلەرىنىڭ ورىندالۋىنا عانا قاتىستى بولىپ ءجۇر. بۇكىل الەمدە دەموكراتيا مەن زاڭدى ساقتاۋ اجىراعىسىز بولىپ تانىلادى».

قازاقستان ازاماتتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ جۇزەگە اسۋ پروبلەماسى – كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتىڭ، سونداي-اق، جالپى العانداعى قۇقىقتىڭ دا جۇزەگە اسۋىنىڭ نەعۇرلىم ورتاق پروبلەماسىنىڭ ءبىر بولىگى. قازاقستان قوعامىندا ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى، بوستاندىقتارى مەن مىندەتتەرى قالاي جۇزەگە اسىرىلسا، ولاردىڭ جالپى قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى دا ەلەۋلى دارەجەدە سوعان بايلانىستى بولادى. سوعان سايكەس كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ ءتيىمدى جۇزەگە اسۋى – قازاقستاندىق قوعامداعى زاڭدىلىق پەن قۇقىقتىق ءتارتىپتىڭ، ونىڭ قۇقىقتىق مادەنيەت دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشى.

ايتا كەتكەن ءجون، كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى ازاماتتاردىڭ تەك ناقتى سۋبەكتيۆتى قۇقىقتاردى ورنىقتىرۋىنا اكەپ سايمايدى، سونداي-اق، وسى قۇقىقتىڭ مازمۇنىن قۇرايتىن يگىلىكتەردى شىنايى الۋدى دا بىلدىرەدى. سوندىقتان دا نەعۇرلىم جالپى تۇرىندە قازاقستان ازاماتتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىك قۇقىقتارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى دەپ، قۇقىق نورمالارى باعىندىرىلعان جانە ءاربىر ازاماتتى وعان ءتيىستى سۋبەكتيۆتى قۇقىقتاردىڭ نەگىزىندە جاتقان ماتەريالدىق جانە رۋحاني يگىلىكتەرمەن قامتاماسىز ەتەتىن، سونىمەن قاتار، وسى قۇقىقتارعا قول سۇعۋدان قورعايتىن، ىسكە اسىرىلۋىنىڭ مازمۇنى مەن فورماسى بويىنشا دەموكراتيالىق ۇدەرىس تۇسىنىلەدى. دەمەك، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنىڭ جۇزەگە اسۋ مەحانيزمىنىڭ بارىسى ولاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىندە، ناقتى مىنەز-كۇلقىندا، شىنايى قوعامدىق قاتىناستاردا بەكىتىلگەن قازاقستاندىقتاردىڭ الەۋمەتتىك يگىلىكتەرى مەن مۇمكىندىكتەرىن نەگىزدەۋدەن كورىنەدى. كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتىڭ جۇزەگە اسۋ كەپىلىنىڭ ارەكەتتىلىك جاعدايىنىڭ العى شارتى قىزمەتىن مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، قازاقستاندىق قوعامنىڭ تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ بارلىق سالالارىنداعى ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ ۇيىمدىق قىزمەتى، سونىڭ ىشىندە تۇلعانىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ىسكە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ولاردىڭ ارەكەتتىلىگى اتقارادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن قۇرايتىن قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ كولەمى مەن سيپاتىن انىقتايدى. سوعان سايكەس، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ازاماتتاردان كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن مىندەتتەردە بەكىتىلگەن ولشەمگە سايكەس زاڭدى مىنەز-قۇلىقتى تالاپ ەتۋگە قۇقىعى بار. قازاقستان قوعامىنداعى زاڭدى مىنەز-قۇلىق – بۇل كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ، ازاماتتاردىڭ مىندەتتەرىنىڭ ورىندالۋىنىڭ نەگىزگى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى. مەملەكەتتىك قۇقىقتىق ساياسات مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى كوپشىلىكتىڭ زاڭدى مىنەز-قۇلقىن، ياعني، نەگىزگى زاڭنىڭ تالاپتارىنا قاراي كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتاردىڭ، بوستاندىقتار مەن مىندەتتەردىڭ جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ سانالادى.

كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ ىسكە اسىرىلۋى بارىسىندا قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق نورماسى قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ ورىندالۋى بويىنشا ارەكەتتىڭ وزىنە قۇقىق نورمالارى جازىلىپ قويىلۋىنا سايكەس ءىس-قيمىل جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ۇعىنۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر ارەكەتتەردەن تارتىنۋ ارقىلى قۇقىقتىق نورمالار ديسپوزيتسياسىنداعى جاسالعان سىرتقى تالاپتاردان جول تابادى. زاڭدى مىنەز-قۇلىقتاعى قۇقىقتىق ۇيعارىمداردىڭ نەگىزدەلۋى، كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ جۇزەگە اسۋى قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسىنىڭ قۇقىق نورماسىمەن ءوزارا ارەكەتى پروتسەسىندە ىسكە اسىرىلادى. شىنايى ءجۇرىس-تۇرىستاعى، زاڭدى مىنەز-قۇلىقتاعى كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن مىندەتتەر جۇزەگە اسۋىنداعى قۇقىقتىق ۇيعارىمداردى نەگىزدەۋ بارىسىندا ايىرىقشا ماڭىزدىلىق مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق ساياساتى مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنە ءتيىستى – ويتكەنى ولار قۇقىقتىق سالاداعى مىنەز-قۇلىقتى رەتتەيدى، مىنەز-قۇلىقتى زاڭدىلىققا باعىتتايدى، كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا ازاماتتاردىڭ مەملەكەت پەن قوعامدى باسقارۋ ىستەرىنە قاتىسۋ، جالپى مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى ماندەگى شەشىمدەر مەن زاڭداردى تالقىلاۋعا جانە قابىلداۋعا قاتىسۋ قۇقىعى بەرىلگەن. ودان باسقا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى، قازاقستاندىق زاڭدار بارلىق ازاماتتارعا مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ىستەردى باسقارۋعا قاتىسۋعا بىردەي قۇقىق بەرەدى.

قازاقستاندىق زاڭداردى جاساۋ مەن تالقىلاۋداعى، مەملەكەتتىك ءومىردىڭ باسقا دا ماسەلەلەرىندەگى حالىقتىڭ بەلسەندىلىگى قازاقستاندىق دەموكراتيانىڭ داستۇرىنە، سيپاتتى بەلگىسىنە اينالدى. تەك قانا سوڭعى ون جىلدىڭ وزىندە قازاقستاندىقتار ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارى مەن مىندەتتەرىن رەتتەيتىن، كوپتەگەن ماڭىزدى زاڭ اكتىلەرىن تالقىلاۋعا بەلسەنە قاتىستى. الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق بەلسەندىلىكتىڭ، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ جارقىن مىسالى 1995 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋ مەن كابىلداۋ، سونداي-اق، 2012 جىلعى پارلامەنتكە دەپۋتاتتار جانە 2011 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋى بولدى.

زاڭدى جاساۋداعى قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق بەلسەندىلىگى ايتارلىقتاي دەڭگەيدە مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق ساياساتىنىڭ جانە حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىمەن انىقتالاتىنىن اتاپ كورسەتۋ كەرەك. قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق شىعارماشىلىققا قاتىسۋىنىڭ سيپاتى، قۇقىقتىق اقيقاتتى تانۋ مەن باعالاۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، زاڭ سالاسىنداعى وزگەرىستەردىڭ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ۇعىنۋى مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق ساياساتى مەن حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىنە تاۋەلدى بولادى. سوعان وراي، مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق ساياساتى مەن حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى ازاماتتاردىڭ قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قۇقىق قولدانۋ جانە قۇقىقتى قورعاۋ قىزمەتىنە بەلسەنە قاتىسۋىنىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە، ەڭ الدىمەن، ارەكەت ەتىپ تۇرعان كونستيتۋتسيانىڭ مۇمكىندىگىن بارىنشا پايدالانۋ قاجەت.

وسىعان بايلانىستى ايتا كەتكەن ءجون، قازاقستان مەملەكەتى زاڭدا وبەكتيۆتى قالىپتاسقان قوعامدىق قاتىناستاردى بىلدىرۋگە، وندا بۇيىرۋ مەن تىيىم سالۋدىڭ ءار ءتۇرىن بىلدىرەتىن “ساياسي نەمەسە زاڭدىق زورلىق-زومبىلىققا” جول بەرمەۋگە شاقىرادى.

قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق بەلسەندىلىگى – بۇل الەۋمەتتىك بەلسەندىلىكتىڭ فورماسى، وعان وسى قۇبىلىستىڭ وزىنە ءتان بارلىق بەلگىلەرى ءتيىستى. الەۋمەتتىك-بەلسەندى تۇلعا ۇعىمىندا ونىڭ دۇنيەگە شىعارماشىلىق، ينيتسياتيۆالىق ارەكەتشىل قاتىناسى، قوعامدىق مۇددەلەردى جۇزەگە اسىرۋى، وسى قىزمەتتىڭ تاجىريبەلىك ناتيجەلەردە جۇزەگە اسۋى بويىنشا الەۋمەتتىك-پايدالى ارەكەتتەرگە دەگەن ىشكى باعىتتىلىعى اتاپ كورسەتىلەدى.

قازاقستاندىقتاردىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق بەلسەندىلىگىنىڭ دەربەستىگى، كونستيتۋتسيالىق ۇيعارىمداردىڭ جۇزەگە اسۋى بويىنشا ىشتەي ۋاجدالعان قىزمەت بولىپ سانالاتىنىن اتاپ كورسەتكەن ءجون. وسىعان بايلانىستى–ونىڭ جاعىمدى سيپاتى، قوعامدىق پايدالىلىقپەن، شىعارماشىلىق وزگەشەلىكپەن، ۇدەمەلى قارقىندىلىقپەن سيپاتتالاتىن ونىڭ ساپالى جاعى قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق بەلسەندىلىگىنىڭ ماڭىزدى قاسيەتى دەپ ويلايمىن. قۇقىقتىق ءتارتىپتى نىعايتۋ، كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار، بوستاندىقتار مەن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق مەحانيزمىن جەتىلدىرۋ، تۇلعانىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ءوسىرۋ قازاقستاندىقتاردىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق بەلسەندىلىگىنىڭ وبەكتيۆتى العىشارتتارى بولىپ سانالاتىنىن ەستە ۇستاۋ كەرەك.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا قازاقستاننىڭ ازاماتتارى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي جانە جەكە قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردىڭ بارلىعىن تولىق يەلەنەتىندىگى كورسەتىلگەن. ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋ دەڭگەيىنە سايكەس ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردىڭ جۇزەگە اسۋ كەپىلدىگىن كۇشەيتۋ جانە مازمۇنىن كەڭەيتۋ، كولەمىن ارتتىرۋ مۇمكىن بولا تۇسۋدە. قازاقستاندا دەموكراتيالىق قوعام، قۇقىقتىق مەملەكەت، قۇقىقتىق مادەنيەت كۇرۋ جانە قوعامنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا: باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلۋ قۇقىعى; مادەنيەت جەتىستىكتەرىن پايدالانۋ; كاسىپكەرلىك قىزمەت قۇقىعى; مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمدارعا ولاردىڭ كىزمەتىن جاقسارتۋ جونىندە ۇسىنىس ەنگىزۋ قۇقىعى; لاۋازىمدى ادامداردىڭ، مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ارەكەتىنە شاعىمدانۋ سياقتى ازاماتتاردىڭ جاڭارعان، جاڭا قۇقىقتارىن جاريالاۋدى مۇمكىن ەتىپ بەردى. ەركىن ەڭبەككە، دەمالىسقا، دەنساۋلىق ساقتاۋعا، بىلىمگە جانە ت.ب. دەگەن قۇقىقتىڭ مازمۇنى مەن كەپىلدىگى ايتارلىقتاي كەڭەيدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى ازاماتتاردىڭ دەموكراتيالىق زاڭدىلىقتى نىعايتۋ مىندەتىن جاريالادى. اركىم قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىن ساقتاۋعا، باسقالاردىڭ قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارىن، ابىرويى مەن ار-نامىسىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتى»،-دەلىنگەن كونستيتۋتسيانىڭ 34-بابىندا. قازاقستاندىقتار وسى كونستيتۋتسيالىق مىڭدەتتەردى ءار ءتۇرلى فورمادا ورىندايدى.

قازاقستان قوعامىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات پەن تۇلعانىڭ مادەنيەتى ەلدىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە قۇقىقتىق ومىرىنە ازاماتتاردىڭ ناتيجەلى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە قابىلەتتى ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون. قۇقىقتار مەن مىندەتتەردى مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق ساياساتىنىڭ باستى ەلەمەنتى رەتىندە تەرەڭ ءتۇسىنۋ قازاقستاندىق ءۇشىن ءوزىنىڭ دەموكراتيالىق قوعامداعى الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق ۇستانىمدارىن (پوزيتسيالارىن) جەتە تۇسىنۋگە، ونداعى بولىپ جاتقان پروتسەستەرگە قاتىناسىن ايقىنداۋعا، كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتاردىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى فورمالارىن انىقتاۋعا، زاڭدىلىقتى، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءومىردىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن نىعايتۋعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

وسىعان بايلانىستى كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىقتىڭ نىعايۋى، ونىڭ دەموكراتيالىق قوعامداعى ءرولىنىڭ ءوسۋى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ دامۋى مەن قۇقىققا، زاڭعا دەگەن، قۇقىق تالاپتارىنىڭ ءار ادامنىڭ ىشكى سەنىمىنە اينالۋىنا دەگەن قۇرمەتكە نەگىزدەلگەن قازاقستاندىقتاردىڭ جوعارى كۇكىقتىق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنان اجىراعىسىز ەكەندىگىن ايتقان ءجون.

قازاقستان قوعامىنداعى كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىق ازاماتتاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، قوعامدىق ۇيىمدار مەن لاۋازىمدى ادامداردىڭ قىزمەتىن رەتتەۋشى پرينتسيپ رەتىندە دە العا شىعادى.

مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى ادامداردىڭ قىزمەتىندەگى كونستيتۋتسيالىق مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق ساياساتىنىڭ جانە قوعامنىڭ تۇراقتىلىق دەڭگەيىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى. ولار قازاكستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ مىندەتتى تۇردە ساقتالۋىنىڭ ولشەمى بولۋى ءتيىس، ونى ساقتاۋدا، قورعاۋدا، قامقورلىق جاساۋدا ءتيىمدى شارالار قابىلداپ، قازاقستاندىقتاردى ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىن قادىرلەۋگە، وعان سەنۋگە جانە ونى ماقتان تۇتۋعا تاربيەلەۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار، كونستيتۋتسيالىلىق تەك قانا مەملەكەت ورگاندارى مەن ونداعى لاۋازىمدى قىزمەت يەلەرىنىڭ قىزمەتى پروتسەسىندە عانا ەمەس، سونداي-اق، ولاردىڭ قالىپتاسۋى پروتسەسىندە دە ساقتالۋى ءتيىس.

قۇقىق قولدانۋشىلىق تاجىريبەنىڭ جاي-كۇيىن تالداۋدىڭ ءوزى قازاقستاندىقتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءار ءتۇرلى دەڭگەيلەرىندە جول بەرىلگەندىگىن، نەمقۇرايلىلىق، اسىرا سىلتەۋ جانە ت.ب. فاكتىلەردىڭ بولعاندىعىن كورسەتىپ وتىر. تەك قانا سوڭعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى جانە باقىلاۋشى ورگانداردىڭ ارەكەتىنە، ال، ولاردىڭ باسىم بولىگى – وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن بۇزىپ، قىسىم جاساعانى ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە شاعىم ايتىپ پروكۋراتۋرا ورگاندارىنا جۇزدەگەن مىڭ ازاماتتار ءوتىنىش جاساعان.

زاڭعا باعىناتىن ازاماتتاردى، ولاردىڭ قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ باسىمدىق مىندەتى ەكەندىگىن پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ تالاي رەت اتاپ كورسەتگى. قۇقىقتىق رەفورمالاردى ودان ءارى تەرەڭدەتۋدىڭ مىندەتتەرى، بارلىق قۇقىق قورعاۋ جانە سوت ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋ تالقىلانعان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جەتەكشىلەرىنىڭ ءار ءتۇرلى باسقوسۋلارىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ازاماتتاردىڭ زاڭدى قۇقىعىنا قىسىم جاساۋ، قىزمەت جاعدايىن تەرىس پايدالانۋ، كوررۋپتسيامەن بايلانىستى فاكتىلەردىڭ ءالى دە بولسا كەڭىنەن تارالعان قۇبىلىس بولىپ وتىرعاندىعىن اتاپ كورسەتتى.

قازاقستاندىقتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى قاتارىنىڭ بۇزىلۋى، زاڭداعى اقتاڭداقتار، مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتىنىڭ كاسىبيلىگىنىڭ بولماۋى، تاۋەلسىز سوت بيلىگىنىڭ جوقتىعى، ازاماتتىق كوعامنىڭ السىزدىگى، ساياسي جانە قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ تومەندىگى سوڭعى ون جىلداعى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ جۇزەگە اسۋى سالاسىنداعى ماڭىزدى پروبلەمالار ەكەنىن ايتۋ كەرەك. وسى كەزەڭدە ءتيىستى جاعدايلاردىڭ، ەڭ الدىمەن، كونستيتۋتسيادا رەسمي مالىمدەلگەن قۇقىقتىق نورمالارىنىڭ ىسكە اسۋىنا كەپىلدىك بەرەتىن ەكونوميكالىق، ساياسي، قۇقىقتىق جاعدايلاردىڭ جوقتىعى – ەلدەگى ادام قۇقىعى پروبلەماسى شەشىلمەۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ بىرىنە اينالعان ەدى.

بۇگىنگى تاڭدا ماڭىزدى ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى، سونىڭ ىشىندە ءسوز، بىرلەسۋ بوستاندىعىن، مەملەكەت باسقارۋعا شىنايى قاتىسۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىلىگى ابدەن ءپىسىپ-جەتىلدى. سوندىقتان، جاڭارتۋشىلىك جانە دەموكراتيالىق پروتسەستەردى شاپشاڭداتۋ، قازاقستاندا ساياسي قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى كەڭەيتۋ، ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋ پروتسەسىمەن قاتار ءجۇرۋ نەگىزىندە عانا مۇمكىن بولادى. جاريالانعان كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قالادا دا، سونداي-اق اۋىلدا دا مەنشىك يەلەرىنىڭ قاتارى كوبىرەك بولۋى كەرەك، سونىڭ نەگىزىندە ورتا تاپ قالىپتاسادى. ادامنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قورعاۋ جۇمىستارى قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ بارىنشا ەركىندىك الۋى باعىتىندا، بىراق، ەركىندىك مەملەكەتتىڭ ناقتى جاعدايىنا بارابار باعىتتا، تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلاردا ءجۇرۋى ءتيىس.

دەمەك، كونستيتۋتسيالىقتى، ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ، مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق ساياساتىن دامىتۋ، قۇقىقتىق مادەنيەت پەن قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى جولىنداعى كەدەرگىلەردى قالاي جەڭۋ كەرەك دەگەن سۇراق تۋىندايدى؟ بۇل ءۇشىن مەنىڭ كوزقاراسىم بويىنشا، بىرىنشىدەن، زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت، ونسىز نە كونستيتۋتسيالىقتىڭ، نە قۇقىقتىڭ، نە بوستاندىقتىڭ، قۇقىقتىق مەملەكەت پەن جوعارى دەڭگەيلى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس; ەكىنشىدەن، قۇقىقتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا سايكەستەندىرۋ كەرەك، ول اقتاڭداقتار مەن قيعاشتىقتاردى الىپ تاستاپ، جەتىلدىرىلۋىمەن ەرەكشەلەنۋى ءتيىس; ۇشىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا جاريالانعان ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ ءتىزىمى بارابار مازمۇنعا تولى بولۋى ءتيىس; تورتىنشىدەن، بيلىكتى ءبولۋ ءپرينتسيپى ۇرانداردان مىندەتتى تۇردە شىنايىلىققا ءوتۋى ءتيىس; بەسىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىن بۇزۋدىڭ ءاربىر فاكتىسىنا، سونىڭ ىشىندە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قوسا العاندا، ءادىل قۇقىقتىق باعا بەرىلۋى ءتيىس; التىنشىدان، ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن جانە جالپى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن بۇزعانى ءۇشىن، لاۋازىمىنا قاراماي، شىنايى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ناقتى تۇرلەرىن بەلگىلەۋ كەرەك.

ايتا كەتكەن ءجون، العاش رەت ءبىزدىن كونستيتۋتسيالىق تاجىريبەمىزدە قازاقستان حالقىنىڭ تولىق بيلىكتىلىگى ىقشام فورمادا بەرىلىپ، حالىق بيلىكتى، ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىندا كورسەتىلگەنىندەي، تىكەلەي رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم جانە ەركىن سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى، سونداي-اق، ءوزىنىڭ بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگاندارعا ۋاكىل جىبەرەدى.

قازىرگى كونستيتۋتسيادا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز الەۋمەتتىك دەپ جاريالانعان، وندا مەملەكەت تۇلعانىڭ بارلىق الەۋمەتتىك ماڭىزدى سالالارداعى قاجەتتىلىكتەرىنىڭ جان-جاقتى قاناعاتتاندىرىلۋى ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار جاساۋ مىندەتكەرلىگىن ءوز موينىنا الادى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە، بۇل باپ، مەنىڭ كوزقاراسىم بويىنشا، جەتىلدىرۋدى جانە تەرەڭدەتۋدى قاجەتسىنەدى، ويتكەنى وندا قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدىڭ نەگىزگى يدەيالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە العا شىعاتىن، الەۋمەتتىك-ساياسي جانە مورالدىق-قۇقىقتىق ادىلەتتىلىكتىڭ الەۋمەتتىك مەملەكەتتىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىندىعى جونىندە اشىق تا، ايقىن، ناقتى ايتىلۋى ءتيىس.

وسىعان بايلانىستى قۇقىقتىق ادىلەتتىلىك سۋبەكتىنىڭ ءىس-ارەكەتى مەن وعان وسى ءىس-ارەكەت ءۇشىن باسقا سۋبەكتى تاراپىنان بەرىلگەن باعالاۋ اراسىنداعى، قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار اراسىنداعى، قۇقىق بۇزۋشىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جانە ت.ب. اراسىنداعى شامالاستىق سايكەستىگى تالاپتارىن بىلدىرەتىنىن اتاپ كورسەتكەن ءجون. سوندىقتان، ءىس-ارەكەت پەن باعا بەرۋدىڭ اراسىنداعى شامالاستىق دەڭگەيى قايسىبىر ءينديۆيدتىڭ، توپتىڭ جانە ت.ب. قازاقستاندىق مۇددەلەر پوزيتسياسىمەن باعالاناتىن كەزدە بۇل ادىلەتتىلىك ءوزىنىڭ نەگىزى بويىنشا سۋبەكتيۆتى تۇسىنىك بولىپ كورىنەدى. ءمۇنداي باعا بەرۋ قازاقستاندىق قوعامنىڭ دامۋىنىڭ اتالمىش كەزەڭى ءۇشىن ماتەريالدىق بايلانىسقان سايكەستىك دەڭگەيىندە، تابيعي-تاريحي ىقتيمالعا نەگىزدەلگەن باعا بەرۋمەن سايكەس كەلەتىن بولسا، وندا قازاقستانداعى قۇقىقتىق ادىلەتتىلىك وبەكتيۆتى، تاريحي قاجەتتى سيپاتتا بولادى. قۇقىقتىق ادىلەتتىلىك جونىندەگى وسى ءتارىزدى تۇسىنىكتەردى الىپ جۇرۋشىلەر ادەتتەگىدەي، پروگرەسسيۆتى كۇشتەر، ولاردىڭ پارتيالارى، قازاقستاننىڭ جەكەلەگەن ينديۆيدتەرى بولىپ ەسەپتەلەدى. ولاردىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان، ەڭ جالپى العانداعى جوسپاردا قۇقىقتىق ساياسات قازاقستاندىق قوعامنىڭ ماتەريالدىق ءوندىرۋ جانە باسقا دا ءوندىرۋدىڭ ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان تاسىلىنە باراباردى، ءىس-ارەكەت پەن باعا بەرۋدىڭ اراسىنداعى، قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ اراسىنداعى، قۇقىق بۇزۋشىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ اراسىنداعى، تاريحي مۇمكىن مەن قاجەتتى الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق تالاپتانۋدىڭ جانە ولاردىڭ شىنايى قاناعاتتاندىرىلۋىنىڭ جانە ت.ب. اراسىنداعى شامالاستىقتىڭ دەڭگەيىن وزىندە كورسەتە الاتىن بولسا جانە بىلدىرەتىن بولسا، وندا مۇنداي قۇقىقتىق ساياسات ادىلەتتى بولادى. بۇل ماعىنادا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قۇقىقتىق ساياساتى تۇتاس العاندا ادىلەتتى بولىپ تانىلا الادى، سەبەبى، ول قازىرگى كەزدە تاريحي دالەلدەنگەن جانە پروگرەسسيۆتى قۇبىلىس بولىپ تابىلاتىن، ادامداردىڭ قۇقىقتىعى مەن الەۋمەتتىك ارىپتەستىگىنە باعىتتالعان قوعامدىق قاتىناستاردىڭ قۇرىلىمىن بىلدىرەدى جانە رەتتەيدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا بەكىتىلگەن قۇقىقتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ بايىپتى، كوپ جوسپارلى جانە ۇزاققا سوزىلاتىن جۇمىستى قاجەت ەتەدى، قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدىڭ سايكەس ساياساتىنىڭ جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋى، زاڭدى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ، شوعىرلاندىرۋ جانە كوديفيكاتسيالاۋ، سونداي-اق، قۇقىقتىق اقپارات ىزدەۋدىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان ىڭعايلى جۇيەسىن قۇرۋ، حالىقتىڭ زاڭدىق تۇرعىدا جالپىعا مىندەتتى وقۋىنىڭ بىرىڭعاي جالپى مەملەكەتتىك جۇيەسىن ۇيىمداستىرۋ، سونداي-اق، ەڭ الدىمەن نەگىزگى زاڭنىڭ ءرولىن ەلەۋلى دەڭگەيدە كوتەرۋدەگى قىزمەتتى دە وزىنە قوسىپ الادى. وسىعان بايلانىستى پاۆلودار وبلىسىندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ نەگىزىندە، حالىقتى قۇقىقتىق تۇرعىدان جالپىعا مىندەتتى وقىتۋدىڭ باعدارلاماسى جاسالىنعاندىعىن قۋانىشپەن اتاپ كورسەتۋ كەرەك. اتالمىش باعدارلاما ىشكى ىستەر باسقارماسى ارداگەرلەرىنىڭ، پروكۋراتۋرانىڭ، سوتتار مەن يۋستيتسيانىڭ مەكتەپتەرىندە قۇقىقتىق ءبىلىم الۋدى، بارلىق دەپارتامەنتتەردە، كوميتەتتەر مەن باسقارمالاردا حالىقتىڭ كونسۋلتاتسيا الۋى ءۇشىن تەلەفوندار ورناتۋدى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا ارەكەت ەتىپ تۇرعان كونستيتۋتسيانىڭ، زاڭنىڭ ەرەجەلەرىن تۇسىندىرەتىن ارنايى بولىمدەر ەنگىزۋدى جانە تاعى دا باسقا شارالاردى قامتيدى. ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بويىنشا، بۇل تاجىريبەنى بۇكىل رەسپۋبليكاعا تاراتۋ قاجەت. بۇل حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن، قازىرگى نارىق جاعدايىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدى ارتتىرادى، قازاقستاندا قۇقىقتىق ءتارتىپ پەن زاڭدىلىقتى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، سونداي-اق، جالپى نەگىزگى زاڭنىڭ ءرولىن كوتەرەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قوعامدى ودان ءارى جاڭارتۋ باعىتى جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىرىلۋدا. ول كوعامدى ءتۇبىرلى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جاڭارتۋدى، دەموكراتيالاندىرۋدى، زاڭ مەن قۇقىقتىڭ سالتانات قۇرۋىن قۇقىقتىق قامتاماسىز ەتۋدى تالاپ ەتەدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنداعى ەسكى قۇقىقتىق جۇيە، قۇرىلىم جانە ءوزارا قاتىناس پرينتسيپتەرى ءبىزدى ءالى دە بولسا كەيىنگە تارتادى. ناق سوندىقتان دا قۇقىقتىق رەفورمانىڭ جۇرگىزىلۋىندە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندار جۇيەسى مەن قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق تاربيەسىن قايتا ۇيىمداستىرۋدا، قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋدا، ياعني، قۇقىقتىق مادەنيەت پروبلەماسىنىڭ شەشىلىپ، ونىڭ جاڭا ساپالى جاعدايعا وتۋىندە كاتاڭ بىرىزدىلىك قاجەت. بۇل ءۇشىن قۇقىقتىق قىزمەت سالاسىندا رەفورما قاجەت جانە حالىق پەن لاۋازىمدى قىزمەت يەلەرىنىڭ قۇقىقتىق ويلاۋى اۋقىمىندا، قۇقىقتىق ماتىندەر سالاسىن دا قايتا قۇرۋ قاجەت، تۇتاس العاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى اۋقىمىندا قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردىڭ قورعالۋىنىڭ، قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ سۋبەكتىسىنىڭ ءوزىن تولىعىمەن «كايتا جاساۋ» كەرەك. بارلىق قازاقستاندىق قۇقىقتىق جۇيەنى قايتا جاساۋ قاجەت جانە دە بارلىق قايتا قۇرۋلاردىڭ نەگىزى ەتىپ ادامدى، ونىڭ ار-نامىسىن، مۇددەلەرى مەن قاجەتتىلىكتەرىن قويا وتىرىپ، بەلگىسىز، ءداستۇرلى ەمەس، قالىپتى ەمەس تاسىلدەردەن قورىقپاي، بۇنى جاڭاشا جاساعان دۇرىس.

نارىقتىق قاتىناستاردىڭ دامۋى دەربەس جانە ادىلەتتى قۇقىقتىق جۇيە قالىپتاسپاي ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالاردىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنىڭ اقيقات ەكەندىگىن بارعان سايىن دالەلدەي تۇسۋدە. تەك ادىلەتتى قۇقىقتىق جۇيە عانا قازاكستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە قابىلەتتى. «ەگەر قۇقىقتاردىڭ قورعالۋىن كامتاماسىز ەتۋ جوق بولسا، – دەدى پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسى سۋديالارىنىڭ  IV سەزىندە، – وندا بوستاندىق پەن دەموكراتيا دا جوق».

وسىعان بايلانىستى، قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ساياساتىنىڭ ءتيىمدى بولۋى ءتيىس ەكەندىگىن ايتقان ءجون. بۇل ساياساتتىڭ تيىمدىلىگىن انىقتاۋ ءۇشىن ونىڭ ىقپال ەتۋ مەحانيزمدەرىن ايقىن تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. قۇقىق ادامداردىڭ ساناسىنا، سەزىمىنە، ەموتسياسىنا تىكەلەي ىقپال ەتەدى جانە ساناسىنىڭ بەلگىلى ءبىر تۇستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى. بۇل ساياساتتىڭ ناتيجەلەرى، مىسالى، ناقتى ءىس-قيمىلداردا جانە تىرشىلىك ارەكەتتىڭ وندىرىستىك جانە قوعامدىق سالالارىنداعى قازاقستاندىقتاردىڭ ارەكەتىندە بايقالادى. قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگى – بۇل تۇلعاعا ىقپال ەتۋدىڭ تيىمدىلىگى جانە تۇلعانىڭ قورشاعان ورتاعا ىقپال ەتۋىنىن تيىمدىلىگى. سوندىقتان دا قازاقستاندىقتار كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەي قۇقىقتاردى انىق قولدانۋى قاجەت. ويتكەنى، بۇل زاڭداردىڭ ءبۇزىلماي، ايقىن ساقتالۋى ءۇشىن قاجەت.

سونىمەن كورىتىندىلاي كەلە، نەگىزگى زاڭ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدى، قۇقىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى دەگەن ءتۇجىرىم جاساۋعا بولادى، سوندىقتان دا ەلدە قاتاڭ كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ جۇرگىزۋدى ماقساتقا سايكەس ەنگىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ قوعامدىق تاجىريبەگە ۇلكەن ىقپال جاسايتىندىعى ءشۇباسىز، ءسويتىپ، قوعامنىڭ تۇراقتى جانە شىنايى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ، كازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتارىمەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ جانە قۇقىق مادەنيەتىن دامىتۋ مەحانيزمىن جەتىلدىرۋدىڭ  ۇتىمدى تەتىگىنە اينالادى.

عالىمجان ءابساتتاروۆ

Abai.kz