- سۇلتان حان اعا، ءبىراز ۋا­قىت­تان بەرى ءاليحان بوكەيحان مۇ­راسىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەلەسىز. ەڭبەگىڭىزدىڭ ءنا­تي­جەسى دەۋگە بولار، الاش كوسەمى ەڭ­­بەكتەرىنىڭ 7 تومدىق تولىق شىعار­ما­لار جيناعىن شىعارۋ ۇستىندەسىز. جالپى، بەلگىلى ءبىر تۇل­عانىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، مۇ­را­­سىن جيناستىرۋ بارىسىندا عا­­لىم­­دار سول ادامدى جاڭا قىرىنان تاني تۇسكەندەي بولادى. مۇنى، بالكىم، جاڭا دە­رەكتەردىڭ تابىلۋىنان، ءمالى­مەت­تەردىڭ تولىعۋىنان دەسەك تە بولار. وسى تۇرعىدان ال­عان­دا، حح عاسىر­دىڭ باسىندا ۇلت­تىق تاۋەلسىزدىكتى ماقسات تۇت­قان، قازاقتىڭ ساياسي ويى مەن ءىس-ارە­كەتىنىڭ جەتەكشىسى بولعان شوقتىعى بيىك تۇلعانى ءسىز قاي قىرىنان تاني ءتۇس­تىڭىز؟

- حح عاسىر باسىنداعى قازاق­تىڭ ۇلت-ازاتتىق الاش قوزعا­لى­سىنىڭ ساياسي جەتەكشىسى ءاليحان ءبو­كەي­حان - ۇلت-ازاتتىق قوز­عا­لى­سىنىڭ جەتەكشىسى عانا ەمەس، وسى قوز­عا­لىستىڭ تەوريالىق نەگىزىن قا­لاۋشى. جال­پى، سول الاش قوز­عا­لىسىنىڭ ساياسي سترا­تەگياسىن باستان-اياق انىقتاپ، ءوزىنىڭ ۇزەڭ­گىلەستەرىن وسى جولعا سالعان ەڭ الدىمەن ءاليحان بولاتىن. الەكەڭ رەسەي دۋماسى ارقىلى قازاقتىڭ مۇڭ-مۇددەسىنە قا­جەتتى، قازاقتىڭ جەرىن ساقتاۋعا قاجەتتى زاڭ جو­با­لارىن ازىرلەپ، سول دۋما ار­قىلى ءوت­كى­زۋگە بارلىق كۇشىن سالدى.

- سۇلتان حان اعا، ءبىراز ۋا­قىت­تان بەرى ءاليحان بوكەيحان مۇ­راسىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەلەسىز. ەڭبەگىڭىزدىڭ ءنا­تي­جەسى دەۋگە بولار، الاش كوسەمى ەڭ­­بەكتەرىنىڭ 7 تومدىق تولىق شىعار­ما­لار جيناعىن شىعارۋ ۇستىندەسىز. جالپى، بەلگىلى ءبىر تۇل­عانىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، مۇ­را­­سىن جيناستىرۋ بارىسىندا عا­­لىم­­دار سول ادامدى جاڭا قىرىنان تاني تۇسكەندەي بولادى. مۇنى، بالكىم، جاڭا دە­رەكتەردىڭ تابىلۋىنان، ءمالى­مەت­تەردىڭ تولىعۋىنان دەسەك تە بولار. وسى تۇرعىدان ال­عان­دا، حح عاسىر­دىڭ باسىندا ۇلت­تىق تاۋەلسىزدىكتى ماقسات تۇت­قان، قازاقتىڭ ساياسي ويى مەن ءىس-ارە­كەتىنىڭ جەتەكشىسى بولعان شوقتىعى بيىك تۇلعانى ءسىز قاي قىرىنان تاني ءتۇس­تىڭىز؟

- حح عاسىر باسىنداعى قازاق­تىڭ ۇلت-ازاتتىق الاش قوزعا­لى­سىنىڭ ساياسي جەتەكشىسى ءاليحان ءبو­كەي­حان - ۇلت-ازاتتىق قوز­عا­لى­سىنىڭ جەتەكشىسى عانا ەمەس، وسى قوز­عا­لىستىڭ تەوريالىق نەگىزىن قا­لاۋشى. جال­پى، سول الاش قوز­عا­لىسىنىڭ ساياسي سترا­تەگياسىن باستان-اياق انىقتاپ، ءوزىنىڭ ۇزەڭ­گىلەستەرىن وسى جولعا سالعان ەڭ الدىمەن ءاليحان بولاتىن. الەكەڭ رەسەي دۋماسى ارقىلى قازاقتىڭ مۇڭ-مۇددەسىنە قا­جەتتى، قازاقتىڭ جەرىن ساقتاۋعا قاجەتتى زاڭ جو­با­لارىن ازىرلەپ، سول دۋما ار­قىلى ءوت­كى­زۋگە بارلىق كۇشىن سالدى.

ءاليحان باستاعان الاش قوزعا­لىسى وكىل­دە­رىنىڭ مەنى تاڭدان­دىر­عان دۇنيەسى ولار­دىڭ حالىققا كىر­شىكسىز كوڭىلى مەن كوز­قا­راسى، سۇيىسپەنشىلىگى ەدى. بۇلار وسى قا­سيەت­تەرىمەن وزدەرىنەن كەيىنگىلەرگە ۇلگى-ونە­گە كورسەتتى. مەن جا­قىندا تاريحشى، جا­پونياداعى حوك­كايدو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرو­فەسسورى توموحيكو ۋيامامەن ءاڭ­گى­مە­لەس­تىم. ول قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى الا­شوردا اۆتونو­ميا­سىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ ءجۇر. سول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، حح عاسىر با­سىنداعى الاش زيالىلارىنىڭ كە­يىن­گىلەردەن ايىرماشىلىعى سول - ولاردىڭ ۇستانعان پوزيتسياسى، يدەو­لوگياسى حالىققا قىزمەت ەتۋ بولدى. مىنە، الەكەڭ باستاعان الاش ارىستارى وسى قىرىمەن ەرەك­شەلەنەدى.

قازىرگى قازاق تاريحشىلارىندا ءالى دە كە­ڭەس داۋىرىنەن قالعان جاسقانشاقتىق ساق­تا­­لىپ، ۇلت تاريحىنا بىرجاقتى قاراۋ كوز­قاراسى قالىپ وتىر. زەرتتەۋلەرىندە ءوزى­نىڭ اشىق، سىني كوزقاراسىن كورسەتە الماي­دى. ال بىراق تا سول قازاقتىڭ باسىنا قانقۇيلى زامان ورناعان جيىرماسىنشى جىلداردىڭ با­سىن­دا-اق الەكەڭنىڭ قا­زاق­قا جا­ساعان جاقسىلىعىنا، سىڭىرگەن ەڭ­بە­­گىنە، قوسقان ۇلەسىنە مەيلىنشە ءادىل باعاسىن بەر­گەندەر بولدى. ءما­سەلەن، جازۋشى-دراماتۋرگ، جيىر­­­ماسىنشى عاسىر باسىنداعى كور­نەكتى قو­عام قايراتكەرى قوش­مۇ­حاممەد كە­مەڭ­گەر­ۇلى ءوزىنىڭ «قا­زاق تاريحىنان» اتتى تاري­حي وچەر­كىندە الەكەڭ تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «ۇكىمەتتىڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇن­­دەرىندە، ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شى­داپ، ەل ءۇشىن باسىن قۇربان قىلعان ات ءتو­بە­لىن­دەي عانا ازامات توبى بولدى، بۇل توپ­تى باۋلىعان - ءاليحان. ونىڭ قازاققا ءىس­­تەگەن تاريحي قىزمەتى  ادەبي ءتىل تۋىنا سە­بەپ بولدى. وزىنە ەرگەن توپتى ءدىني فانا­تيزم­­گە قارسى تاربيەلەدى. بۇدان بارىپ تا­تار­دان ىرگەسىن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋ­دى».

1922 جىلى الەكەڭ ماسكەۋدەگى كسرو حا­لىقتارى كىندىك باسپاسىنىڭ (كۇنشىعىس باسپاسى دەپ تە اتالدى) قازاق سەكتسياسىندا ادەبي قىزمەتكەر بولىپ ىستەپ جۇرگەن كەزىندە قوشكە كەمەڭگەرۇلى وسى كىتابىن جازىپ بولىپ، الىپ كەلەدى. ونى 1924 جى­لى جارىققا شىعار­عان. وسى كىتابىندا قوش­كە ۇلت كو­سە­مى دەپ اتاماسا دا، وقىر­مانىن ءالي­حان قا­زاقتىڭ اتاسى، كوسەمى دەگەن ويعا جەتەلەيدى. مىنە، وسىلاي حح عا­سىردىڭ باسىندا زيالىلار ۇلت كوسەمىنىڭ ەڭ­بەگىنە ءادىل باعاسىن بە­رۋگە تىرىستى. ال ودان كەيىنگى تا­ريح­تى ءوزىڭىز دە جاقسى ءبى­لە­سىز. الاش كوسەم­دە­رىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءالي­حان­نىڭ ءتىپتى اتىن اتاۋعا تىيىم سال­دى، ونىڭ قازاققا جاساعان قىز­مەتىنە ءادىل تاري­حي، لايىقتى ساياسي باعا بەرۋ مۇمكىن بول­ماي كەلدى. ءاليحاندى ءبىز ەڭ الدىمەن قا­زاق ۇلتىنىڭ كوسەمى دەپ ايتۋعا ءمىن­دەت­تىمىز.

1886-1890 جىلدارى ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىندە وقىپ ءجۇرىپ، «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنە جازعان ورىسشا-قازاقشا ماقا­لا­لا­رىنان اڭعارعانىم، ءاليحان قازاقتى بو­لا­شاعى زور، كەلەشەگى جارقىن، وتە دارىندى حالىق دەپ سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراپ، قا­لىڭ قازاعىنا تەك ەۋروپا دەڭگەيىندەگى ءبى­­لىم بەرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەگەن.

- ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ءاليحاننىڭ وم­بى قالاسىندا تۇرعان 1900-1906 جىل­دارعا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر بار ەكەنىن ەستىپ قالدىق.

- يا، قازىرگى رەسەي مۇراعاتتارىنان ونداي تىڭ دەرەكتەردى تاپقانىم راس. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز الەكەڭنىڭ ومبىدا بىردەن 3 گازەت شىعارعانىن بىلمەدىك، بىلگە­نىمىز وعان ونشا ءمان بەرمەي كەلدىك. وعان ءۇش گازەتتىڭ دە ورىس تىلىندە شىعۋى سەبەپ بولۋى عاجاپ ەمەس.

الەكەڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما كۇشتەپ تاراتىلعاننان كەيىن، 1906 جىلدىڭ شىلدەسىندە ومبىدا «يرتىش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ شىعارا باستايدى. الايدا سول 1906 جىلعى قاراشا ايىنىڭ ورتاسىندا دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ جارلىعىمەن بۇل باسىلىم جابىلادى. بىراق تا كەلەسى كۇننەن، قاراشا ايىنىڭ 16-سىنان، باستاپ، الەكەڭ «وميچ» دەگەن گازەت شىعاردى. جىل سوڭىنا قاراي ول دا قىسىممەن جابىلعان سوڭ، 1907 جىلدىڭ باسىنان باستاپ «گولوس ستەپي» گازەتىن شىعارىپ تۇرادى. سوڭعى مەرزىمدى باسى­لىمنىڭ العاشقى بەتىندە «گازەتتi جازدىرىپ الۋشىلار ەندi «يرتىش» پەن «وميچ» گازەتتەرىنىڭ ورنىنا «گولوس ستەپيدi» الاتىن بولادى» دەپ جازادى. بۇل بار­لىق گازەتتi بiر ادام شىعارىپ وتىرعانىن بiلدiرەدi. ءبىر قىزىعى، وسى ءۇش گازەتتىڭ دە باس رەداكتورى رەتىندە باسقا كىسىلەردىڭ اتى-ءجون­دە­رى كورسەتىلەدى. ءبىرىنشى گازەتكە - «ۆ.ۆ.­كي­­­­ريانوۆ»، ەكىنشىسىنە   «ي.­ا.پو­­­­­­­­­­­­­­­­­ۆا­رەننىح» دە­گەن ەر كىسىلەردىڭ، ال ءۇشىن­­­­­شىسىنە «ۆ.ي.ۆە­رە­دەنكو» دەگەن ايەل ادام­نىڭ ەسىمى جا­زىل­عان. ۇشەۋى دە ومبىدا تۇرعان، ومىردە بار كىسىلەر بولعان. ولار­دىڭ ىشىنەن ادۆوكات يۆان پوۆارەننىح قا­زاقتاردىڭ قۇقىن قورعاۋعا كوپ كو­مەك­تەسكەن.

بۇل گازەتتەردە ءاليحاننىڭ اتى-ءجونىنىڭ كورسەتىلمەۋ سەبەبى - 1906 جىلى ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما كۇشتەپ قۋىلعان سوڭ، 200-گە جۋىق دەپۋتات فينليانديانىڭ ۆىبورگ قالاسىنىڭ تۇبىندەگى تەريوكي ەلدى مەكەنىندە ايگىلى «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعان. بۇل ۇندەۋدە دەپۋتاتتار بۇقارا حا­لىقتى پات­شانىڭ بىردە-ءبىر بۇيرىق-جار­لى­عىن ورىن­دا­ماۋعا، ازاماتتىق قارسىلىق كور­­سەتۋگە، بەي­بىت نارازىلىق شەرۋلەرىنە شى­­عۋعا شا­قىرعان. سودان رەاكتسياشىل پرە­­مەر-مي­نيستر پ.ا.ستولىپين وسى ءۇن­دەۋ­گە قول قويعان دەپۋتاتتاردىڭ بارلىعىن جا­زاعا تارتىپ، ولاردىڭ ساياسي پارتيالارعا نە­مەسە ءتىپتى قوعامدىق ۇيىمدارعا مۇشە بو­لۋىنا، مەرزىمدى باسىلىم شىعارۋعا نەمەسە ءتىپتى ماقالا جازۋعا دا شەكتەۋ قويا­دى.

سوندىقتان دا ءاليحان گازەتتەردى وسى ءۇش ادامنىڭ اتىنان شىعارۋعا ءماجبۇر بول­دى. 1917 جىلعا دەيىن سانكت-پەتەربور­دا «جاڭا ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىك» شىعىپ تۇردى. سوزدىكتىڭ 8-تومىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1906-1907 جىلدارى «يرتىش»، «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» گازەتتەرىنە رەداكتور بولعانى ايتىلادى. سوندىقتان دا بۇعان كۇمان كەلتىرۋگە بول­مايدى.

- اتالمىش باسىلىمداردا الە­كەڭنىڭ قانداي ماتەريالدارى جا­ريا­لان­عان؟ گازەت بەتىندە قانداي ماسەلە كوتەرگەن؟

- بۇل جەردە مىنا جايتقا باسا نازار اۋدارعان ءجون. ءاليحان وسى باسىلىم بەتتەرىندە تەك رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراما­عىنداعى بۇقارا حالىقتاردىڭ ماسەلەسىن عانا كوتەرگەن جوق. ارينە، ەڭ ءبىرىنشى قا­زاق­تاردىڭ، سوسىن اتتى كازاكتاردىڭ قۇقىن قور­عاعان.

الەكەڭ الاش پارتياسىنىڭ ستراتە­گيا­لىق ماقسات-مۇددەلەرىن باسىلىم بەتىندە كو­تەرىپ وتىرعان. سونداي-اق قازاق جىگىت­تە­رىنىڭ زاڭدى تۇردە اسكەري بورىشىن وتەۋ، قا­زاقتىڭ وزىنە تيەسىلى تۇرعىلىقتى جەرىن جە­كەمەنشىگىنە بەرۋ ماسەلەسىن دۋما ار­قىلى زاڭ جۇزىندە بەكىتۋگە تىرىستى. بۇكىل قا­زاق ولكەسىنە «زەمستۆو» نەمەسە جە­رىنە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن ەن­گىزۋ جولىندا كۇرەستى.

- باسپاسوزگە بەرگەن ءبىر سۇحبا­تى­ڭىزدا ءاليحان ماسكەۋدە تۇرىپ جاتقان كەزىندە قازاق تىلىندە «تەمىر­قازىق» دەگەن جۋرنال شىعارعان دەگەن وي ايتىپسىز. سوندا بۇل جۋرنالدىڭ پەتەربوردا قۇرىلعان «پوليارنايا زۆەزدا» ماسوندىق ۇيىمىنا قاتىسى بار ما؟

- الەكەڭ بۇل جۋرنالدى 1923 جىلى ماسكەۋدە كسرو حالىقتارى كىندىك باس­پا­سىنىڭ قازاق سەكتسياسىندا ادەبي قىز­مەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە شى­عاردى. الەكەڭ جۋرنالدىڭ ءۇش-اق سانىن شىعارىپ ۇلگەردى. ودان كەيىن ونى دا جا­ۋىپ تاستادى. بىراق تا بۇل جۋرنالدىڭ «پو­ليارنايا زۆەزدا» ماسوندىق ۇيىمىنا ەش قاتىسى جوق. تەك اتاۋلارى ءبىر. سول جۋرنال­دى شىعارىپ تۇرعان كەزىندە الەكەڭ «القا» اتتى قوعامدىق ۇيىم قۇرماقشى بولدى. ماسوندىق ۇيىمنىڭ ۇلگىسىمەن. دۇنيە­جۇزىندەگى الدىڭعى قاتارلى ەۋروپا ەلدەرىندە ورنى بولعان ماسونداردىڭ العا قويعان باستى ماقساتى ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني بايلىعىن ارتتىرۋ بولعان. ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىن، ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، بارىنە ورتاق «باقىت شىركەۋىن» تۇر­عىزۋ. الايدا حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدە ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسىنىڭ جە­ڭى­لىسىنەن كەيىن پايدا بولعان ماسكەۋلىك «ۆوزروجدەنيە»، سانكتپەتەربورلىق «پوليارنايا زۆەزدا» سياقتى ماسون ۇيىمدا­رىنىڭ كوزدەگەنى رۋحاني، مادەني مۇددە ەمەس، تىكەلەي ساياسي بيلىك ەدى. وعان ورىس پروفەسسورى ماكسيم كوۆالەۆسكيدىڭ 1906 جىلى پاريجدەن رەسەيگە ورالعان كەزدە «سامودەرجاۆيەنى تەك ماسوندىق قانا جەڭە الادى» دەگەن ءسوزى دالەل بولا الادى. حح عاسىر باسىنداعى ورىس ماسوندىعى يمپەرياداعى بارلىق ىلگەرىشىل زيا­لى­لار­دىڭ، سامودەر­جاۆياعا قارسى وپپو­زي­تسيا­لىق، دەموكرا­تيالىق پار­تيا كو­سەم­دەرىن، ىق­پالدى ءمۇ­شە­لەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ ءىس-ارە­كەت­تەرىن ءۇي­لەس­تىرە وتىرىپ، سا­مودەر­جا­ۆيا­نى قۇلا­تۋعا جۇ­­مىل­دىرۋ بولاتىن. ءاليحان سول ءۇشىن عانا ماسوندىق ۇيىم­عا كى­ر­ىپ وتىر.

- دەمەك، ءاليحاننىڭ «پوليارنايا زۆەزدا» ماسوندىق ۇيىمىنا مۇشە بول­عاندىعىن تاريحي قۇجاتتار اي­عاق­تايدى عوي؟

- الاش ارداقتىسى ماسون باۋىر­لاس­تى­عى­نىڭ قاتارىنا شامامەن 1907-1908 جىلدارى سانكت-پەتەربوردا قابىلدانسا كەرەك. ول 1908-1917 جىلدارى سامارا قالاسىندا ساياسي قۋعىندا بولدى. سول سامارادا جۇرگەن 1914-1915 جىلدارى ءالي­حان ءتورتىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءمۇ­شەسى، كەيىننەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ءتور­اعاسى بولعان الەكساندر كەرەنسكي مەن جەرگىلىكتى ساياسي پارتيالاردىڭ كوسەمدەرىن گۋبەرنيالىق ماسون ۇيىمىنىڭ قاتارىنا قابىلداعان. ول تۋرالى سامار قالاسىنان الىنعان دەرەكتەر دە كەزدەسەدى. جانە دە قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ەۋروپا، امە­ري­كاعا قاشىپ كەتكەن ورىس ەميگرانت­تارىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ءاليحاننىڭ ماسوندىق ۇيىم­­عا قالاي قابىلدانعانى جايلى ءما­لىمەتتەر كوپ كەزدەسەدى.

1895-1906 جىلدارى ومبىدا تۇرىپ، قازاق ولكەسى مەن سىبىردەگى توڭكەرىسشىل قوز­عا­لىستا ۇزەڭگىلەس بولعان ءارى عىلىمي ءارىپ­تەسى لەۆ چەرماك دەگەن قايراتكەر وسى كۇنى رەسەيدىڭ ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك كىتاپ­حا­ناسىنىڭ قورىندا ساقتالعان قولجازبا ەس­تە­لىگىندە دە ءاليحاننىڭ ماسون ۇيىمىنا ءمۇ­شە بولعانىن جازادى.

- الاشوردا - ۇلت كەڭەسىنىڭ تۇڭعىش توراعاسى ءاليحان بوكەيحان زايىرلى مەملەكەت قۇرۋدى قالادى. ءدىندى بيلىككە ارالاستىرعىسى كەلمەدى. بۇل جەردە ءاليحان يسلامنان باس تارتىپ وتىرعان جوق پا؟

- راس، ءاليحان ءدىننىڭ مەملەكەتكە ارالاسقانىن قالامادى. ويتكەنى ءدىن بيلىككە باعىنسا، وندا ول مەملەكەتتىك يدەولو­گيانىڭ، رەسمي ساياساتتىڭ جەتەگىندە كەتەدى دەپ ەسەپتەدى. مۇنداي جاعدايدا يسلام ءدىنى ءوزىنىڭ دەربەستىگىنەن، شاريعي زاڭدىلىق­تا­رىنان ايىرىلادى، تۇنىعى لايلانادى دەپ ۇقتى. ءدىننىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا تىرىستى. كادەت پارتياسى باسشىلارىمەن كوزقاراسى ءبىر جەردەن شىقپاي، 1917 جىلى شىلدەدە ونىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن جالپى پارتيا قاتارىنان شىعىپ كەتكەن سەبەبى دە وسى بولاتىن. ءدىندى مەملەكەتتەن ءبولۋ كەرەك دەگەن ءوزىنىڭ ۇستا­نى­مىنان اينىمادى. ول تۋرالى «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىق­تىم؟» دەگەن ما­قالاسىندا جازادى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ الاش پار­تياسىن قۇردى.

- ءبىر قىزىعى، بۇل جاعدايدى بىزدەگى تاريحشىلار «ءاليحان ورتا ازياداعى مۇسىلمان ەلدەرى ءبىزدىڭ اياعىمىزعا تۇساۋ بولادى، ءدىندى قۇبىجىق كوردى دەپ وي­لادى» دەگەن تۇسىنىكپەن ساباق­تاس­تى­رادى عوي...

- جوق، الەكەڭ يسلام دىنىنە قارسى بول­عان جوق. بۇنى ءبىز ونىڭ «مۇسىلمان سيەزى» دەگەن ايدارمەن بەرىلگەن تىزبەكتى ماقا­لا­سىنان انىق اڭعارامىز. وسى ماقالادان الاش ارى­­سىنىڭ يسلام دىنىنە، جالپى، ءدىن اتاۋ­لىعا دەگەن كوزقاراسىن بايقاۋعا بولادى. ءاليحان ءدىن اتاۋلىعا اسقان ءتو­زىم­دىلىكپەن، كەڭ تانىممەن قاراعان. ول 1900 جىلى لەۆ تولستويدىڭ «ءدىن تالاسى» («سۋرات كافەحاناسى») اتتى شاعىن اڭگى­مە­سىن قازاقشاعا اۋدارىپ، «دالا ءۋالاياتى» جانە كەيىنىرەك «قازاق» گازەتتەرىنە جا­ريا­لاعان. سول شا­عىن اڭگىمەنى وقىساڭىز، الە­كەڭنىڭ ارعى اتا­سى شىڭعىسحان ءتارىزدى بار­لىق دىنگە بىردەي قاراعاندىعىنا كوز جەتكى­زەسىز. ءوزىنىڭ ايەلى ەلەنا سەۆوستيانوۆانىڭ حريستيان ءدىنىنىڭ وكىلى ەكەنىن بىلەمىز. ەلەنا 1921 جىلى كەنەتتەن سىرقاتتانىپ، دۇنيە سال­­عاندا الەكەڭ مارقۇمنىڭ ءوتىنىشى بو­يىن­شا حريستيان ءدىنىنىڭ بارلىق ءراسىمىن ساق­تاي وتى­رىپ جەرلەگەن. كوزى تىرىسىندە جارىن يس­لام­عا ءوت دەپ كۇشتەمەگەن. مىنە، بۇل جاعداي الەكەڭنىڭ ءدىن اتاۋلىعا ۇلكەن ءتو­زىم­دىلىكپەن قاراعاندىعىن اڭعارتسا كەرەك.

- كوپ جۇرت ءاليحان مەن شاكارىم قاجىنىڭ بولە بولعاندىعىن، تۋىس ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. ەكەۋى دە قازاقتىڭ مۇڭىن مۇڭداعان ۇلى تۇلعاعا اينالدى. ەكەۋىنىڭ سىرتىندا قازاقتىڭ ۇلى ابايى تۇر. سوندا بۇل ءۇش تۇلعانىڭ تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعانى انىق قوي.

- ءيا، ءاليحاننىڭ شەشەسى بەگىم حانىم مەن شاكارىمنىڭ اناسى اپالى-ءسىڭلىلى بولعان ەكەن. ول اباي اۋىلىمەن جاقسى ارالاسقان. ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇلمەن، شاكارىممەن، كاكىتايمەن جاقىن دوس بولعان. 1906 جىلى ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا سايلانار الدىندا پاۆلودار، ارتىنان ومبى ءتۇر­مەسىندە وتىرادى. سول پاۆلودار تۇرمەسىندە وتىرعان كەزدە وعان كاكىتاي، شاكارىم، تۇراعۇلدار كەلىپ تۇرىپتى. جانە دە ءبىر وتە قىزىق ءما­لى­مەت بار. «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعانى ءۇشىن سانكت-پەتەربوردىڭ ارنايى سوتىنىڭ ۇكىمى بويىنشا ءاليحاندى جازالاپ، سەمەي ءتۇر­مەسىنە جابادى. ەڭ قىزىعى، الەكەڭ 1907 جىلى ومبىدان سەمەيگە ءوز ىن­تاسىمەن كەلىپ، تۇرمەگە ءوزى وتىرعان. ءبى­راق سوت ۇكىمى بو­يىن­شا اباقتىدا ءۇش اي وتى­رۋى كەرەك ەدى. الاي­دا وتارشىل بيلىكتىڭ ءبىز­دىڭ ەلدەگى سىلىمتىكتەرى ونى ءۇش اي ەمەس، سەگىز اي ۇستايدى. ول ازداي، تۇرمەدەن بوساتىسىمەن سامار گۇبەرنەسىنە ءبىر-اق ايدايدى.

ال سەمەي تۇرمەسىندە وتىرعان كۇن­دە­رىندە شاكارىم، كاكىتايلار كەلىپ، «الەكە، ءسىز قاشىڭىز. ءبىز ءبارىن دايىنداپ قويدىق» دەگەندە، ول كونبەي قويادى. «مەن تۇرمەدەن قاشسام، قىرعا قارۋلى اسكەر شىعىپ، قا­لىڭ ەلدى بوسقا اۋرەگە سالادى. حالقىمدى سورلاتقانشا، وسىندا جالعىز ءوزىمنىڭ وتىرا بەرگەنىم دۇرىس» دەگەن ءۋاجىن ايتادى.

بولماعان سوڭ، ءۇش دوسى مەن ءىنىسى سماحان تورە الەكەڭدى اۋىرىپ جاتىر دەپ، سەمەيدىڭ تۇبىنە ءبىر ءۇيىر قۇلىندى بيە بايلاپ، ونى كۇن سايىن قىمىز، ەتپەن قامتا­ما­سىز ەتىپ وتىرعان. بۇل تۋرالى دا ءاليحاننىڭ ءىنىسى سماحان تورە قولجازبا ەستەلىكتەرىندە «سەمەيدىڭ تۇرمەسىندە وتىرعاندا سەگىز ايىن سەگىز كۇندەي وتكىزىپ بەردىك» دەپ جازدى. سوسىن ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا قازاقتان دەپۋتات سايلاۋ كەزىندە ءوزى سايلاۋعا تۇسۋدەن باس تارتىپ، سەمەي وبلىسى قازاقتارىنان بەس ادامدى ۇسى­نادى. سونىڭ ەكەۋى كاكىتاي مەن شاكارىم بولاتىن.

ال ابايعا قاتىستى ايتارىم، حح عا­سىردىڭ باسىندا سەمەيدە «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» اتتى گازەت شىعىپ تۇرعان. سول گازەتكە سەمەي وبلىسى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ 1903 جىلى اتقار­عان جۇمىستارىنىڭ ەسەبى شىققان. ەسەپتىڭ سوڭىندا وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىنە مۇشە بولعان كىسىلەردىڭ اتى-جوندەرى دە جاريالانىپتى. ءتىزىمنىڭ ىشىندە يبراھيم قۇنانباەۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ دەگەن ەسىمدەر بار. سوعان قاراعاندا ءاليحان مەن اباي كەزدەسۋى مۇمكىن. دەگەنمەن دە ناقتى كەسىپ ايتۋ قيىن. ءبىر انىق دۇنيە، بۇل - ءاليحاننىڭ اباي شىعارماشىلىعىمەن جاقسى تانىس بولعاندىعى، بالا كەزىنەن جاتتاپ وسكەندىگى.

- سۇلتان حان اعا، ءسىز جوعارىدا ءالي­حان لەۆ تولستويدىڭ اڭگىمەسىن قا­زاق­شاعا اۋدارعان دەدىڭىز. دەمەك، بايلانىسى بولعان-اۋ. جانە دە كەيىننەن ءشا­كارىم وسى ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسىمەن حات الىسادى. ءدىن جايلى وي ءبو­لىسەدى. ءتىپتى تولستوي قاتتى سىرقاتتانىپ ءجۇر­گەن كەزىندە قازاق دالاسىنا كەلىپ، قى­مىز ءىشىپ، ساۋىعىپ قايتۋىن دا سۇ­رانادى. بالكىم، شاكارىمنىڭ تولستويمەن تانىستىعى ءاليحان ارقىلى وربىگەن شىعار؟

- بۇل ويىڭىزدىڭ جانى بار. ويتكەنى الەكەڭ سانكت-پەتەربورداعى يمپەرا­تور­لىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، ومبىعا ورالعاننان كەيىن قۋعىندا بولعان، ساياسي ايداۋدا جۇرگەن ورىستىڭ تالاي كلاسسيك جازۋشىلارىمەن، اقىندارىمەن تى­عىز بايلانىستا بولعان. ول چەحوۆتىڭ، كو­رو­لەن­كو­نىڭ، مامين-سيبيرياكتىڭ، تولس­توي­دىڭ شىعار­ما­لارىن كوپتەپ اۋدارعان. 1906 جىلى ول «يرتىش» گازەتىندە سەمەي وبلىسى قازاقتارىنا ءبىر ۇندەۋ جاريالايدى. ۇندەۋدە رامازان دەگەن قازاق بالاسىنىڭ اقشاسى جەتپەي وقۋىنان قالىپ قويعاندىعىن ايتىپ، سوعان ەل بولىپ اقشا جيناپ بەرىڭىزدەر دەيدى. جي­نالعان اقشانى سانكت-پەتەربورداعى سەرگەي ولدەنبۋرگ دەگەن كىسىگە جولداۋعا بولاتىندىعىن جازادى. ال سەرگەي ولدەنبۋرگ كەڭەس ۇكىمەتى ورناماي تۇرىپ-اق شىعىستانۋشى، ءۇندىتانۋشى بولىپ تانىلعان ۇلكەن عالىم بولعان. بۇل كىسىمەن الەكەڭ كەيىن دە بايلانىسىن ۇزبەگەن، جاقىن ارالاسىپ تۇرعان. مەن 2009 جىلى سانكت-پەتەربورعا بارىپ، س.ولدەنبۋرگتىڭ جەكە مۇراعاتىن اقتارىپ وتىرىپ، ونىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن جانە قازاقتىڭ ءبىر توپ زيالى ازاماتىمەن تۇسكەن ەكى سۋرەتىن تاۋىپ الدىم. احاڭدى ولدەنبۋرگپەن تانىستىرعان - ءاليحان. بۇعان ەشبىر كۇمان بولماۋ كەرەك. سول سياق­تى شاكارىمدى تولستويمەن تانىستىرعان الەكەڭ بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى ول تولستويدىڭ جال­عىز «ءدىن تالاسى» اڭگىمەسىن عانا ەمەس، «قا­جى­مۇ­رات» پوۆەسىن تاعى بىرنەشە ايگىلى دەگەن شىعار­ما­سىن قازاقشاعا اۋدارىپ، ماسكەۋدەن باسىپ شى­عار­عان.

- سۇلتان حان مىرزا، 5 جىلدان كەيىن - الاش ارى­سىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى. جوس­پا­رى­ڭىز قانداي؟

­- قۇداي قالاسا، بيىل الەكەڭنىڭ 7 تومدىق مۇ­راسىن باسپادان تولىق شىعارامىن. ەڭ وكىنىشتىسى، الاش كوسەمىنىڭ تالاي شىعارماسى بۇعان سىيماي قال­دى. ءالى ەكى تومداي دۇنيەسى بار. قازىر مەن بايلانىس جانە اقپارات مينيسترلىگىمەن الەكەڭنىڭ التىنشى جانە جەتىنشى تومدارىن شىعارۋ تۋرالى كەلىسىپ جاتىرمىن. ال ەندى الاش ارىسىنىڭ 150 جىل­دىق مەرەيتويىندا ونىڭ 10 تومدىق تولىق شىعارمالار جيناعىن شىعارسام دەگەن جوسپارىم بار. جانە دە ءاليحاننىڭ ءالى تابىلا قويماعان بىرنەشە قۇندى دۇنيەسى بار. ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ جىلقى تۇقىمدارى مەن جىلقى شارۋاشىلىعى تۋرالى قوماقتى ەڭبەگى بولىپتى. ول تۋرالى 1928 جىلى الەكەڭە جازعان مىنەزدەمەسىندە سەرگەي شۆەيتسوۆ دەگەن اكادەميك اتاپ كورسەتەدى. مىنە، مەنىڭ تابا الماي جۇرگەنىم - وسى، قازاقتىڭ جىلقى تۇرلەرىنە قاتىستى ەڭبەگى. ول ماسكەۋدە تۇرعان كەزىندە دە بۇركەنشىك ەسىمدەرمەن گازەت-جۋرنالدارعا تالاي ماقالاسىن شىعارىپ تۇرعان. ونىڭ ىشىندە قازىر ەلدىڭ جادىنان وشكەن «قىزىل قازاقستان»، «ايەل تەڭدىگى»، «بوستاندىق تۋى» سىندى باسىلىمدار بار. بۇلاردىڭ كەيبىرى ساقتالماعان، قازاقستاندا جوق. ەندى الەكەڭنىڭ 150 جىلدىعىندا وسى باسى­لىم­دارداعى ماتەريالدارىن تاۋىپ، 10 تومدىققا حرو­نولوگيالىق تارتىپپەن ەنگىزسەم دەگەن ماقساتىم بار.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

الاشقا ايتار داتىم...

ءاليحان 1913 جىلى «قازاق» گازەتى العاش جارىق كورە باستاعان تۇستا «قازاقتىڭ تاريحى» دەگەن ماقالاسىن «تۇرىك بالاسى» دەگەن بۇركەنشىك ەسىممەن جاريالايدى. الەكەڭ سول تىزبەكتى ماقالاسىندا «ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ، نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاشاعىنا كوزى جەتپەيدى. ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى... «تاريح نە ايتادى؟» دەسەڭىز، ونىڭ ايتاتىنى مىناۋ: ءبىزدىڭ بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ كىم ەكەندىگى; ولاردىڭ دۇنيەدە نە ىستەپ، نە بىتىرگەندىگى; قانداي قۋاتى بارلىعى، ول قۋاتتى نە ورىنعا جۇمساعاندىعى; ىستەپ جۇرگەن ءىسىنىڭ قايسىسىنان پايدا، قايسىسىنان زارار كورگەندىگى; بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ دوستى-دۇسپانى كىم ەكەندىگى; نە سەبەپپەن باعى تايعاندىعى جانە سوعان ۇقساس ىستەردىڭ بارلىعىن تاريح سويلەپ، ءتۇسىندىرىپ تۇرادى»، - دەپ جازادى. ءبىز وتكەن تاريحىمىزدى تولىق زەرتتەپ، جەتە مەڭگەرمەسەك تە، كۇنى كەشەگى الاشوردانىڭ، ارىستارىمىزدىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى ۇرپاق حح عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ تاۋەلسىز ەل بولىپ، ەڭسە تۇزەۋى جولىندا قانىن قيىپ، جانىن بەرگەن تۇلعالارىمىزدى كوبىنە بىلمەيدى. بولاشاعى زور ەل بولامىز دەسەك، وسىنداي ۇلاعاتتى ءىستى ۇرپاق جادىندا ماڭگىگە قالدىرۋىمىز كەرەك.

سۇلتان حان اققۇلۇلى، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ۆەب-رەداكتورى، ءاليحانتانۋشى-عالىم:

سۇحباتتاسقان دارحان بەيسەنبەكۇلى