ماسەلە 1975 جىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» كىتابىنداعى زەرتتەۋلەر تاسىلدەرىنىڭ قۋات بەرۋىنەن ماڭقىستاۋ (ول كەزدەگى جازىلۋى وسىلاي) اتاۋىنىڭ پايدا بولۋىن، مۇنداعى بىرىككەن سوزدەردىڭ تۇپكى ماعىناسىن سان ءتۇرلى مىسالدارمەن، ادىستەرمەن جىلىكتەپ، تالداۋدان باستالىپ ەدى. اسىقپاي زەرتتەي ءجۇرىپ، سودان سەگىز جىلدان كەيىن تاريحي-لينگۆيستيكالىق "مەكەنىم مەنىڭ ماڭقىستاۋ" ماقالاسىن جاريالاعان ەدىم. "و، دانىشپان دۇنيە!.." تريلوگياسىنان سوڭ "ۆەليكايا ستەپ" تريلوگياسىن ورىس تىلىندە باياۋ جازا باستاعان قازىرگى كۇندەرى بۇل ەڭبەكتە ەڭ ەجەلگى، بۇدان ونداعان مىڭ جىل بۇرىنعى ۇلى دالانىڭ، قازاقستاننىڭ، قازاق حالقىنىڭ الەمگە ءالى ءماشھۇر ەمەس، بىراق الەم بىلۋگە، مويىنداۋعا مىندەتتى جارقىن، اسۋلى تاريحي ساتتەرىن بۇگىنگى ومىرىمىزبەن كىرىكتىرە، سان تارام دويىرداي ءورىپ شىعارسام دەپ نيەت ەتكەم. مۇرات ەتكەم. قازىرگى قازاق جانە الەم عالىمدارىنىڭ كەيبىر ء"اتۇستى" تۇجىرىمدارىن وتكىر كوزىممەن ارشىپ تازارتىپ، قايتا سارالاي ءجۇردىم. ءسويتىپ، اقىرىندا بالا كەزدەن ءاربىر ماڭعىستاۋلىقتىڭ قۇلاعىنا سىڭگەن مان اتا تۋرالى اڭىزعا زاراتۋشترادان (زاراتۋسترا), "اۆەستادان" تارالعان ەڭبەكتەردەن ("زاراتۋسترا. ۋچەنيە وگنيا. گاتى ي موليتۆى") دەرەك تاپتىم.
بۇل تاقىرىپتى اۋەلى «كوممۋنيس­تىك جولدىڭ» 1984 جىلعى 29 ناۋرىز كۇنگى نومىرىندە جاريالانعان «مەكەنىم مەنىڭ ماڭقىستاۋ» ماقالامنان باستايىق. ماڭىزدى مالىمەت كوپ. ول كەزدە «مان» ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن دا كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن.

ماسەلە 1975 جىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» كىتابىنداعى زەرتتەۋلەر تاسىلدەرىنىڭ قۋات بەرۋىنەن ماڭقىستاۋ (ول كەزدەگى جازىلۋى وسىلاي) اتاۋىنىڭ پايدا بولۋىن، مۇنداعى بىرىككەن سوزدەردىڭ تۇپكى ماعىناسىن سان ءتۇرلى مىسالدارمەن، ادىستەرمەن جىلىكتەپ، تالداۋدان باستالىپ ەدى. اسىقپاي زەرتتەي ءجۇرىپ، سودان سەگىز جىلدان كەيىن تاريحي-لينگۆيستيكالىق "مەكەنىم مەنىڭ ماڭقىستاۋ" ماقالاسىن جاريالاعان ەدىم. "و، دانىشپان دۇنيە!.." تريلوگياسىنان سوڭ "ۆەليكايا ستەپ" تريلوگياسىن ورىس تىلىندە باياۋ جازا باستاعان قازىرگى كۇندەرى بۇل ەڭبەكتە ەڭ ەجەلگى، بۇدان ونداعان مىڭ جىل بۇرىنعى ۇلى دالانىڭ، قازاقستاننىڭ، قازاق حالقىنىڭ الەمگە ءالى ءماشھۇر ەمەس، بىراق الەم بىلۋگە، مويىنداۋعا مىندەتتى جارقىن، اسۋلى تاريحي ساتتەرىن بۇگىنگى ومىرىمىزبەن كىرىكتىرە، سان تارام دويىرداي ءورىپ شىعارسام دەپ نيەت ەتكەم. مۇرات ەتكەم. قازىرگى قازاق جانە الەم عالىمدارىنىڭ كەيبىر ء"اتۇستى" تۇجىرىمدارىن وتكىر كوزىممەن ارشىپ تازارتىپ، قايتا سارالاي ءجۇردىم. ءسويتىپ، اقىرىندا بالا كەزدەن ءاربىر ماڭعىستاۋلىقتىڭ قۇلاعىنا سىڭگەن مان اتا تۋرالى اڭىزعا زاراتۋشترادان (زاراتۋسترا), "اۆەستادان" تارالعان ەڭبەكتەردەن ("زاراتۋسترا. ۋچەنيە وگنيا. گاتى ي موليتۆى") دەرەك تاپتىم.
بۇل تاقىرىپتى اۋەلى «كوممۋنيس­تىك جولدىڭ» 1984 جىلعى 29 ناۋرىز كۇنگى نومىرىندە جاريالانعان «مەكەنىم مەنىڭ ماڭقىستاۋ» ماقالامنان باستايىق. ماڭىزدى مالىمەت كوپ. ول كەزدە «مان» ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن دا كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن.
...كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىسىنداعى ۇلانعايىر اۋماقتى الىپ جاتقان جەر اتاۋى - ماڭقىستاۋ. اتا-بابامىزدان قالعان اسىل مۇرا مەكەنىمىز، قويناۋى بايلىققا تولى ماڭقىستاۋ... وقىعان، سان الۋان عىلىم سالالارىن مەڭگەرگەن ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى - ءبىز تۋعان ولكەمىزدى جاڭارتىپ، جاسارتىپ جاتىرمىز. بىراق ونىڭ وزالدان نەلىكتەن بۇلاي اتالعاندىعى بىزگە ءالى ناقتى بەلگىلى ەمەس.
ءارتۇرلى باسىلىمداردا بۇعان اركىم ءارالۋان پىكىر ايتىپ ءجۇر. بىرقاتارى بۇرىن وسى تۇبەكتە ماڭقىستاۋ دەگەن قالا بولعانىن، قازىر ول تەڭىز سۋى استىندا قالىپ، بۇل ولكەنىڭ سول قالا اتىمەن اتالىپ كەتكەن بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگى جايلى پىكىر تاستايدى. سولاي بولسا بولار، بىراق ونىڭ ماڭقىستاۋ اتالۋى نەلىكتەن جانە ول نە ماعىنا بەرەدى؟
وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە تالپىنعان بىرقاتار زەرتتەۋشىلەر ماڭقىستاۋ اتاۋى «ماڭعاز تاۋ» دەگەن سوزدەردەن شىققان بولار دەيدى. كوڭىلگە جاعىمدى بولعانمەن، بۇل ارزان جورامالعا كەلىسۋ قيىن. بىرىنشىدەن، «ماڭعازتاۋدا» «ز» دىبىسى اسسيميلياتسيالانىپ، «س» دىبىسىنا وزگەرسە، بالكىم، وزگەرەر، بىراق ورتاداعى «ا» دىبىسى «ى» دىبىسىنا اينالاتىنداي وڭاي ەۆوليۋتسياعا بەرىلە قويمايدى. سەبەبى ول الدىڭعى جانە سوڭعى بۋىندارداعى بار داۋىسىمەن «ايقايلاپ» تۇرعان ەكى بىردەي «ا» دىبىستارىمەن قۋاتتالىپ، ونان سايىن ايقىندالىپ تۇر. سوندىقتان «ماڭقىستاۋ» ءسوزىنىڭ ورتاڭعى بۋىنىنداعى «ى» دىبىسى وزگەرىس جولىمەن پايدا بولعان ەمەس، قازاق ءتىلىنىن بارلىق زاڭدىلىقتارىنا ساي ورگانيكالىق ورنالاسقان «ى» ەكەنىن مو­يىندايمىز. ەكىنشىدەن، كەيبىر جازبالار­دا ول «مانگىشلاك» دەلىنەدى. «مانگىشلاك» پەن «ماڭقىستاۋ» كۇمانسىز ءبىر ماعىنانى ءبىلدىرىپ، ءبىر-ءبىرىن ءدال بالامالاپ تۇر. باستاپقى ءتۇبىر ەكەۋىنە ورتاق. ماسەلەنى سودان باستاعان ءتيىمدى. ال ازىرشە شولۋىمىزدى جالعاستىرايىق.
بىرقاتار لينگۆيستەر ماڭقىستاۋ اتاۋى «مىڭقىستاۋ» دەگەن سوزدەردەن شىققان بولار دەپ ءدۇبارا بولجام ايتادى. مىڭ قىستاۋ... ماڭقىستاۋ... قاپەلىمدە كوكەيگە قونا كەتەتىن سەكىلدى. بىراق ماسەلەگە ۇڭىلە كەلە، بۇعان دا كەلىسە المايمىز. سەبەبى بۇل جاعدايدا الدىڭعى بۋىنداعى «ى» دىبىسى وزگەرىسكە ەنۋى ەشبىر مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى توڭىرەگىندەگىنىڭ ءبارى وعان ىقپال ەتۋگە پارمەنسىز داۋىسسىز دىبىستار جانە ەكىنشى بۋىندا ونى تاعى ءبىر «ى» دىبىسى قۋاتتاپ تۇرعان بولار ەدى. ال سوڭعى بۋىنداعى جالعىز «ا» دىبىسى ءوزىنىڭ الدىنداعى ەكى بىردەي «ى» دىبىسىنا اسەر ەتە الماق ەمەس. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - «ماڭقىستاۋ» اتاۋىنىڭ الدىڭعى بۋىنىنداعى «ا» دىبىسى تابيعي ورنىققان «ا» ەكەنى كامىل. ەكىنشىدەن... ماڭقىستاۋداعى قىستاۋلاردى كىم، قاشان ساناي قويدى ەكەن؟ ءبۇيتىپ كۇماندانۋشىلار دا جوق ەمەس. وعان ءبىر قوسىمشا دەرەك: قازاقستاندا «مىڭجىلقى» دەگەن جەر بار. ول «ماڭجىلقى» دەپ وزگەرە قويماعان...
سوندا «ماڭقىستاۋ» اتاۋى قايدان شىققان؟ ونىڭ ماعىناسى نە؟ «قىستاۋ» تۇسىنىكتى دەلىك. ەندەشە، «مان» نە ماعىنا بەرەدى؟
رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا بۇرىن جاريالانعان ماقالالاردا «مان» ءسوزى ەجەلگى وعىز تىلىندە «قوي» دەگەن مال اتا­ۋىن بىلدىرەتىندىگى، دەمەك، ماڭقىستاۋ «قوي قىستاۋى، قويلى مەكەن» دەگەن ۇعىمدى بەرۋى مۇمكىن دەپ بولجالدايدى. اۆتورلار «مان» ءسوزىنىڭ بۇل جەردە تەك قانا وسى ماعىنادا تۇرعاندىعىنا ناقتى دالەل كەلتىرە المايدى. سوندا «مان» ءسوزى نە ماعىنا بەرەدى؟
وسى سۇراق ءاردايىم مەنىڭ ءبىر بۇيىرىمدە جاتاتىن. وعان جاۋاپ ىزدەپ، كوپتەگەن انىقتامالىق، عىلىمي ادەبيەتتەرگە، ءسوز­دىكتەرگە ءۇڭىلدىم. «مان» قازىرگى قازاق، تۇرىكمەن جانە باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە تىلىندە «ادام» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى ەكەن. بىراق «ماڭقىستاۋ» «ادام قىستاۋى، ادام مەكەنى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىندىگىنە قالاي كوز جەتكىزەمىز؟ بۇلتارتپاس دالەل بار ما؟ ماڭقىستاۋدان وزگە جەر اتتارىندا، باسقا دا سوزدەردە تىركەسىپ ايتىلا ما؟ «مان» ءسوزى تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاق تىلىندە ءوزىنىڭ باستاپقى «ادام» ماعىناسىندا ساقتالعان با؟ الىگە دەيىن قولدانىلىپ ءجۇر مە؟ سويتسەك، بار ەكەن... قولدانىلىپ ءجۇر ەكەن... جانە وتە كوپ پايدالانادى ەكەنبىز. ءبىز ونىڭ تەك باستاپقى ماعىناسىن ۇمىتا باستاپپىز...
قازىرگى قازاق تىلىندە، سونداي-اق قازاقتارمەن تىلدىك بايلانىستا بولعان باسقا ۇندىەۋروپالىق ۇلتتار تىلدەرىندە «ادام» ماعىناسىندا قولدانىلىپ تۇرعان «مان» سوزىنە قاتىستى جۇزدەگەن مىسال بار. ولاردىڭ قازاق تىلىندەگى پايدا بولۋ تاريحىنا - ەتيمولوگياسىنا دا كوز جىبەردىم. ارينە، كوبى ارحايزمگە اينالىپ بارادى. ال بىرقاتارى بەرتىن پايدا بولىپ، قازىرگى ادەبي ءتىل نورمامىزعا بەرىك ورنىققان. سونداي ەجەلگى سوزدەردىڭ ءبىرى - «قاھارمان». «قاھار» اراب، پارسى تىلدەرىندە «قۇدىرەت» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ول «مان» سوزىمەن بىرىگىپ، باستاپقىدا قازاق تىلىندە الدىنا كەلگەندى كارلى سۇسىمەن يمەندىرەتىن، سۋىق ءتۇستى ايبىندى باتىر ادام دەگەن ماعىناعا يە بولعان. بىلايىنشا - قاھارلى ادام. ال جاڭا ادەبي تىلىمىزدە «قاھارمان» «باتىر ادام»، «كەيىپكەر» دەگەن بيازى تۇلعاعا اينالعان. نەمەسە - «شابارمان». بۇرىنعى كەزدە ۇستەم تاپ بيلەۋشىلەرىنىڭ بۇيرىعىن، جارلىعىن، ولاردان تارايتىن جاڭالىق حابارلاردى حالىققا جەتكىزۋگە شاپتىرىپ جىبەرەتىن نەمەسە «الىپ كەل، بارىپ كەلدىڭ» ادامىن وسىلاي اتاعان. قازىرگى حالىقارالىق ۇعىمدا بۇل - «كۋرەر». سول سياقتى «الامان» ءسوزى دە ءبىر ەلدى شاۋىپ، ولجا الىپ قايتۋشى ادام نەمەسە سونداي ادامداردان قۇرالعان اسكەر قولى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. جاڭا وركەنيەتكە دەندەپ ەنگەن قازاقتىڭ قازىرگى تىلىندە «الارمان» ءسوزى پايدا بولىپ، قولدانىلا باستادى: «الارمان» - «پوكۋپاتەل». سول سياقتى «وقىرمان»، «كورەرمەن» (كورەرمان).
ال «اتامان» - مەملەكەت بيلىگىنە با­عىنبايتىن اسكەري وتريادتىڭ، توپتىڭ باس­شى ادامى. ءدال ماعىناسىندا - اتا ادام. اتاماندار كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بۇلىكشىل­دەر رەتىندە ءبىرجولا جويىلدى. مە­نىڭشە، وتە دۇرىس جاسالعان. سەبەبى اتاماندار باستاعان جاساقتار كۇشىمەن پاتشالىق رەسەي كورشى حالىقتارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ، جەرلەرىن تارتىپ الىپ وتىرعان.
بۇرىنعى كەزدەرى «مان» ءسوزى ادام­داردىڭ كاسىبىنە بايلانىستى انىق­تاۋىش سوزدەرگە قوسىپ ايتىلىپ، كەيىن سول ادامداردىڭ ەڭبەك، كاسىپ قۇرالدارىنىڭ اتاۋىنا اينالىپ كەتكەن. ماسەلەن، «ساقمان» ء(دال ماعىناسىندا - ساق ادام) - ەگىندى قۇستان قورعايتىن ادام. كەيىن بۇل كاسىپ يەسىنىڭ ەگىسكە قونعان تورعايلاردى تاس لاقتىرىپ ۇركىتەتىن قا­راپايىم ەڭبەك قۇرالى «ساقمان» اتاۋىنا يە بولىپ، ادامنىڭ ءوزى «ساقمانشى» اتالىپ كەتكەن. قازىر ءبىز ءتول كۇتۋشىلەردى وسىلاي «ساقمانشى» دەپ ءجۇرمىز. اڭشىلىق قۇرالى قاقپاننىڭ دا توركىنى «قاقمان» - اڭ ۇستايتىن ادام. مۇندا «م» دىبىسى الدىڭعى قاتاڭ داۋىسسىز «ق» دىبىسىنىڭ كەيىنگى ىقپالىمەن قاتاڭ داۋىسسىز «پ» بولىپ وزگەرگەن. نەمەسە «قۇرال-سايمان» ءسوزىن الايىق. بۇل العاشىندا «قۇرالى ساي ادام» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن. قازىر ول ەڭبەك، كاسىپ قۇرالدارىنىڭ جيىنتىق جالپى اتاۋى مانىنە يە بولعان. بۇل ءسوز اۋەل باستا التاي وڭىرىندە، ۇسىناقتى نايمان تايپاسىندا پايدا بولۋى ابدەن ىقتيمال. ەجەلگى لۋ سيننەن جەتكەن قاسيەتتى اڭىز بويىنشا «نايمان» «كيەلى قىزىل يتتەن جارالعان ادام» دەگەن ماعىنادا. «ناي» - قىزىل يت، «مان» - ادام. بەرتىن كەلە «ناي» «جولباسشى ادام» ماعىناسىن يەلەنگەنىن بايقايمىز. ماسەلەن، «اۋىلناي» - اۋىلدىڭ باسشى ادامى.
قازاق كوكبورىدەن جارالدىق دەيدى. يتالياندىقتار قارا قاسقىردى ەمىپ ادام بولدىق دەيدى. ءبارىنىڭ توركىنى بار. قاسقىردىڭ يت تۇقىمداس ەكەنى اۋەلدەن ءمالىم. «يتاليان» ءسوزىنىڭ تۇپكى شىعۋ تەگى - «يت-ال-مان» دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. «يت ەمىزگەن ادام» دەگەندى بىلدىرەدى. ەكىنشى­دەن، قازاقتا انالىقتىڭ بوتەن، جەتىم ءتولدى «الۋى» - «ەمىزۋى» دەگەن ماعىنادا. بۇل - كونەرىپ بارا جاتقان ءسوز. يتاليانىڭ ەجەلگى تۇركىلەرمەن بايلانىسى اتتيلادان دا (ت.ج.ب. - 453 جىلى قازا تاپقان) سان عاسىر بۇرىن بولعان. بۇل اريلەر مەن ەجەلگى تۇركىلەردىڭ بۇدان بەس، التى مىڭ جىلدىڭ ارالىعىندا ۇلى دالا بويىمەن باتىس ەۋروپاعا وتكەن داۋىرلەرىندە، ودان بۇرىن دا بولعانىن بايقايمىز. سودان ءتىل الماسۋلارى دا جۇزەگە اسقان. «يت-ال-امان» بىزدەگى «يتەمگەن» (يت-ەم-گەن(يت ەمۋشى ادام) ەسىمدىگىمەن ماعىنالاس. بۇل جەردە «گەن» - «ادام» ماعىناسىندا. ماسەلەن، «كورەگەن» - كورگىش ادام.

<!--pagebreak-->

قازىرگى قازاق تىلىندە «مان» ءسوزى قوسى­لىپ ايتىلاتىن بۇدان دا باسقا كوپتەگەن سوزدەر بار. سونىڭ ءبىرى «باعمان» - باق ءوسىرۋشى ادام. الدىڭعى «ب» دىبىسىنىڭ اسەرىمەن قازاق تىلىندە «باعبان» دەپ ايتىلىپ، جازىلادى. قازاقستاننىڭ بىرقاتار وڭتۇستىك اۋداندارىندا الىگە دەيىن وسى «باعمان» تۇلعاسىندا ايتىلاتىنى بار. «باق» سوزىندەگى «ق» دىبىسىنىڭ بۇل جەردە ىلگەرىندى ىقپالمەن ۇياڭ داۋىسسىز «ع» بولىپ وزگەرۋى بىزگە تۇسىنىكتى. نەمەسە «دۇشپان» - جاۋ ادام. تاجىك، اۋعان، وزبەك تىلدەرىندە «دۇشمان» دەپ ايتىلادى. ال قالتاعا ءتۇسۋشى ۇرىلاردى قازاق «قالتامان» (كارماننيك) دەپ اتايدى. بۇدان دا باسقا مىسالدار كەلتىرەيىك. ايتالىق، «دۋمان»، «قۇمان»، «قىرمان»، «مۇسىلمان» (مۋسليمان), «مەڭدۋانا» (ماندۋانا), تاعىسىن تاعى. بىراق بۇل سوزدەردىڭ پايدا بولۋ، قازىرگى ماعىناسىنا يە بولۋ تاريحى ۇزاق اڭگىمە. دەگەنمەن ويلانا ۇڭىلگەن وقىرمان جوعارىدا ءبىز تالداعان ۇلگىمەن ولاردىڭ «مان»-«ادام» سوزدەرىنە قاتىسىن ايقىنداي الادى.
قازىرگى ۇندىەۋروپا تىلدەرىندەگى ءسوز­دەردەن مىسال كەلتىرەيىك: سۋپەرمەن (سۋپەرمان), گۋرمان، رەكوردسمەن (مان), بارمەن، كيبەرمان (كيبورگ) جانە باسقا.
«مان» ءسوزى ادام اتتارىندا دا، جەر اتاۋلارىندا دا وتە كوپ كەزدەسەدى. اسىرەسە، ماڭقىستاۋدا. باۋىرلاس حالىقتاردىڭ جانە تۇرىكمەن تىلىندە دە سولاي. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، تۇرىكمەن ءسوزى دە «تۇرىكمان» - «تۇرىك ادامى» دەگەن ماعىنادا.
ماڭقىستاۋدا كوپ كەزدەسەتىن ادام اتتارىنىڭ ءبىرى قارامان - قارا ادام. سول سياقتى سارمان - سارى ادام. اقمان - اق ادام. نۇرمان - ءجۇزى نۇرلى، شۇعىلالى ادام. «نۇر» - ءبىزدىڭ باعزى تىلىمىزدە، سونداي-اق موڭعول تىلىندە اسپان ماعىناسىندا. قازاق جاڭبىردان ىركىلگەن قاقتى «نۇردىڭ سۋى» (اسپان سۋى) دەپ تە ايتادى. قازاق تىلىندە «نۇرشاپاعاتتى» ساۋلە، جارىق» دەگەن ما­عىناعا يە بولعان. ماسەلەن، كۇننىڭ نۇرى. بۇل الگى پىكىرىمىزدى قۋاتتاي تۇسەدى. سونداي-اق ايمان - اي ديدارلى ادام (قىز) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. نۇعمان دا - ادام اتى. ءتۇبىرى نۇق - پايعامباردىڭ ەسىمى. ءىنجىل كىتابىندا نوي - توپان سۋ تۋرالى اڭىزدىڭ كەيىپكەرى. نەمەسە الەكساندر ماكەدونسكيمەن سوعىسقان باعزى ساق، داي قولباسشىسى سپيتامەندى الىڭىز. زاراتۋشترا سپيتاما رۋىنان. سپيتامەن (سپيتامان) سول رۋدىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. قازىر بالاعا وزبەك، ءازىربايجان، تاجىك، ورىسباي دەپ ات قوياتىنىمىز سەكىلدى.
ەندى ماڭقىستاۋداعى «مان» ءسوزى قو­سىلىپ ايتىلاتىن جەر اتاۋلارىنا توق­تالايىق. شەتپەنىڭ باتىسىندا، شايىر مەن تۇششىبەكتىڭ اراسىنداعى تاۋدىڭ بيىك شوقىسى وتپان (وتمان) تاۋى دەپ اتالادى. مۇنىڭ «وت ادام» دەگەن تۇسىنىك بەرەتىنى ەندى بىزگە ايقىن. بىراق ول نەلىكتەن بۇلاي اتالعان؟
وت ارقىلى بەلگى بەرۋ تاريحتا وتە ەرتە دۇنيەدەن بەلگىلى. بۇل بايلانىس ءتاسىلى ەجەلگى شىعىستا، تۇركى حالىقتارىندا، گرەتسيادا، كاۆكاز حالىقتارىندا جانە دە باسقا كوپتەگەن ەلدەردە ءتۇن قاتا جۇرگەن كەرۋەن، جولاۋشىلارعا بەلگى بەرۋ ماقساتىندا، سونداي-اق ەلگە شاپقىنشى جاۋ ءتيىپ جاتقانىن ءبىلدىرىپ، قورعانۋ، قول جيناۋ ماقساتىندا، دابىل رەتىندە قولدانىلعان. تەڭىز، مۇحيتتارداعى كەمەلەردىڭ باعىتىن ايقىنداۋعا قازىر قولدانىلىپ جۇرگەن ماياكتىڭ دا شىعۋ تاريحى وسى وت ارقىلى بەلگى بەرۋمەن تىعىز بايلانىستى.
ەرتەدە جاۋگەرشىلىك كوپ بولۋىنا بايلانىستى وت ارقىلى بەلگى بەرۋ، باسقا دا كورشىلەرى سياقتى، ماڭقىستاۋدا كەڭىنەن ءمالىم بولعان. شاپقىنشىلار كەلەتىن باعىتتاعى الىستى بولجاۋعا قولايلى بيىك تاۋ باسىندا كۇندىز دە، تۇندە دە كۇزەتتەر تۇرىپ، ول جاۋ كەلە جاتقانى جونىندە كەيىنگى ەلگە وت جاعىپ حابار بەرىپ وتىرعان. وت الىس ايماقتارداعى بيىكتىكتەر باسىنان ءبىر-بىرىنە ۆيرتۋالدى ەستافەتا رەتىندە بەرىلىپ، ول اقىرىندا بۇكىل ەلگە كورىنەتىن ەڭ بيىك تاۋ باسىندا مازداتىلعان.
ماڭقىستاۋدا مانسۋالماس دەگەن جەر بار. بۇل «ادام سۋ الماس» دەگەن ماعىنادا ما، الدە «سۋى سارقىلمايتىن» دەگەن ويدى ءبىلدى­رە مە، ايتەۋىر، تاريحى تەرەڭدەگى اتاۋ ەكەنىن پايىم­دايمىز. ەڭ باستىسى - مۇنداعى «مان» «ماڭقىستاۋ» اتاۋىنداعى تەكتەس تۇلعامەن ۇندەسىپ تۇر.
ساي - وتەس ستانتسياسىنا تاياۋ جەردەگى ۇستىرتكە كوتەرىلەتىن بيىك تاۋدى، اسۋدى حالىق ەجەلدەن مان اتا (ماناتى) دەپ اتايدى. اۋەلى بۇل جەردە «مان» ءسوزىنىڭ «ادام» ماعىناسىندا تۇرعاندىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءبىلىم-بىلىگى كوبىرەك ۇلكەندەردىڭ سوزىنە، حالىق اۋزىنداعى تۇجىرىمدارعا جۇگىنەمىز.
كەزىندە توقتامىس ۇسەن اۋليەمەن، بۇگىندە سامداعى تەرەكتىنىڭ ەجەلگى كوش­ماعامبەت قورىمىندا جەرلەنگەن، باسىنا زيارات ەتىپ، تۇنەگەندەرگە شاپاعاتىن تيگىزىپ جاتقان دانا تۇلعامەن ۇزاق ۋاقىت ءبىر قونىستا وتىرىپ، زايىرلى اڭگىمەلەرىن ەستىگەم. ەسكىشە ۇلكەن ءبىلىمدى، شەتەلدەردە وقىعان، تاريحتان، ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن (ورىس روماندارىن اۋەلى سول ۇيدەن كورىپ، وقۋعا تىرىسقام), قازىرگى عىلىمنان، سونىڭ ىشىندە الگەبرادان (ال دجابر) دا بىلىگى مول بۇل كىسى: «مان اتانىڭ ءوزى ادام اتا دەگەن ءسوز» دەپ وتىراتىن. جەرگىلىكتى جەردەگى بۇدان دا باسقا كوزى اشىق ۇلكەندەردىڭ، ءوز اتا-انامنىڭ ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ورىندى «ادام اتا - مان اتا» دەپ قوسارلاستىرا، ال كەيدە اشىق داۋىستى دىبىستارمەن ۇندەستىرە «ادام اتا اۋليە» دەپ سيىنىپ وتىراتىنىنا تالاي مارتە كۋا بولدىم. بۇل - ءاربىر ماڭقىستاۋلىققا ءتان.
دەي تۇرعانمەن، حالىق وسى جەردەگى قاسيەت يەسىن نەلىكتەن ادام اتا نەمەسە مان اتا دەيدى؟ ول كىم؟ كادىمگى ميفتىك حاۋا انانىڭ سۇيىسپەندى ادامى ما؟
ءبىر عاجابى - ماڭقىستاۋداعى ادام اتا - مان اتا حاۋا اناعا بايلانىستى ايتىلمايدى. ەندەشە، بۇل كوزبەن كورۋگە، قولمەن ۇستاۋعا بولاتىنداي، ناقتى، باعزى زامانداردا دا ايقىن دەرەكتەرگە سۇيەنىلىپ، ومىردە بولعان ادامعا قاتىستى ايتىلعان ءسوز، اتاۋ بولىپ تۇر عوي.
قازىر كوزى سيرەپ بارا جاتقان ۇلى­لا­رىمىزعا قۇلاق تۇرسەك، ەسكىدەن جەتكەن قاسيەتتى شەجىرەلەر بويىنشا، ءدال وسى مان اتا ايماعىنداعى قالىڭ جىنىستى، ادام اياعى باسا بەرمەيتىن تاۋلى شاتقالداردا ادامزاتتىڭ ءتۇپ اتاسى مان اتانىڭ سۇيەگى جاتقان كورىنەدى! مۇنى ءبىز جاڭاعى توقتامىس ۇسەن اۋليە تۇرپاتتى ۇلىلاردان مىڭ مارتە ەستىگەنبىز. ال قازاقتىڭ زايىرلى اقىنى تۇمەن بالتاباسۇلى (1884-1957) «ماڭقىستاۋ» تولعاۋىندا «ماڭقىستاۋ - ماشايىقتىڭ جاتقان جەرى» دەپ ايقىنداي تۇسكەن. «ماشايىق» - العاشقى ادام (حوموساپيەنس) دەگەن ماعىنادا. دەگەنمەن قوسىمشا فاكتىلەر بولماعان سوڭ مان اتا اڭىزى اڭىز كۇيىندە قالا بەرگەن.
ارينە، سوعان قاراماستان، وسى دە­رەكتەرمەن-اق مان اتا اتاۋىنىڭ ادام اتا دەگەن ۇعىممەن ەگىز ەكەندىگىنە وقىرماندى يلاندىرۋعا بولار ەدى. ءسويتىپ، «ماڭقىستاۋ» اتاۋىنداعى «مان» ءسوزىنىڭ «ادام» ماعىناسىندا تۇرعاندىعىن، دەمەك، بۇل اتاۋ ەجەلگى ءھام قازىرگى قاھارمان ادامدار مەكەنى دەپ ايقىنداي، دالەلدەي تۇسەر ەك. الايدا وقىرمان كوكەيىندە قىلتاناقتاي دا كۇمان قالماۋى ءۇشىن مۇنى ادامزاتتىڭ ەجەلگى پايعامبارى زاراتۋشترانىڭ ەسى­مىمەن، ول قالدىرعان جازبا ەسكەرتكىش «اۆەستامەن» بايلانىستىرا تۇيىندەگەن ورىندى. زاراتۋشترا دەرەكتەرى بويىنشا ادامزاتتىڭ ارعى اتاسى مانن ءدال وسى ايماقتا، زاراتۋشترا عۇمىر كەشكەن ءدال وسى وڭىردە، بىراق ودان سان مىڭداعان جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ەكەن. شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر گ.ۋەللس، پ.شانتەپين دە ليا سوسسەي، رەسەيلىك ا.شاپوشنيكوۆ، ۆ.اباەۆ، ۆ.ليۋدۆينسكايا، سونداي-اق ايگىلى نەمىس فيلوسوفى فريدريح نيتسشە بۇل تۋرالى اڭىز-دەرەك تەك يراندىقتاردا، گەرماندىقتاردا جانە ءبىرىنشى كەزەكتە ساقتاردا (سكيفتەردە), دەمەك، بۇگىنگى قازاقتاردا ساقتالعان دەپ دالەلدەيدى.
دەي تۇرعانمەن، سابىر ەتەيىك: مان اتا - ادام اتا ناقتى تاريحي تۇلعا بولسا، ول كىم؟ ماڭعىستاۋدا ءومىر سۇرگەن دەلىك. قايدا تۋعان؟ قايدان كەلگەن؟
وسى تۇستا ادام بالاسى تاريحى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارعان ءجون. عالىمدار وسىدان 70-80 مىڭ جىل بۇرىن، بالكىم، ودان دا ەرتەدە، سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا 150 مىڭ جىلداي بۇرىن، افريكا قۇرلىعىنان سولتۇستىككە كوشكەن باعزى ادامدار تەڭىزدەردى، وزەن-سۋلاردى جاعالاي-جاعالاي، قازىرگى تاياۋ شىعىسقا، جەرورتا تەڭىزى ايماعىنا جەتكەن، ودان ەۋروپاعا، ءبىزدىڭ ارقا وڭىرلەرىنە اسقان دەپ تۇجىرىمدايدى. بىراق پارسى شىعاناعى توڭىرەگىندەگى، تاياۋ شىعىس، الدىڭعى جانە كىشى ازياداعى ەلدەردە ماننىڭ باستاپقى قونىسى تۋرالى مۇنداي اڭىز، دەرەك جوق. ەندەشە، افريكادان ەجەلگى ادامدار، ماسەلەن، مانن باستاعان العاشقى لەك تەڭىز جاعالاي اۋەلى ماڭقىستاۋعا كەلگەن، كوشباستاۋشى كوسەمى مانن وسى جەردە جەرلەنگەن; سول العاشقى لەكتىڭ ۇرپاقتارى كاسپيدىڭ شىعىسىمەن، تەرىستىگىمەن ەۋروپاعا، ءبىزدىڭ ارقا وڭىرلەرىنە وتكەن دە، ءبىر بولىگى تاۋلى، سۋلى، نۋلى وسى ايماقتا قونىستانىپ قالعان; تەك سودان مىڭداعان جىلدان كەيىن باسقا لەكتەر نەعۇرلىم قىسقا جول - كىشى ازيا ارقىلى ەۋروپاعا قونىس اۋدارا باستاعان دەۋگە نەگىز جوق ەمەس. بۇدان 70-80 مىڭ جىل بۇرىنعى كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس، سولتۇستىك-شىعىس جانە سولتۇستىك ايماقتارى تاياۋ شىعىس ايماقتارىنان بيىك بولۋى سەبەپتى ولاردان بۇرىن قۇرعاپ، بۇرىن كوكورايلانىپ، فلورا مەن فاۋناعا ەرتە بايىعان، ادام ومىرىنە قولايلىراق بولعان. ارحەولوگيالىق، گەولوگيالىق دەرەكتەر بۇل پىكىردى قۋاتتاي تۇسەدى.
ماڭعىستاۋ جەر رەلەفتەرى، تاۋلارى قازىرگى قالپىنا وسىدان 5 ميلليون جىلدان استام بۇرىن كەلىپ، ورنىققان. تەكتونيكالىق ىعىسۋلار، جەر كوشكىنى سودان كەيىن بولماعان. ماڭعىستاۋ تاۋلى شاتقالدارى ءۇي سياقتى. بەكەت اتا، شوپان اتا، شاقپاق اتا، ماسات اتا، نياز قوجا اۋليە ورىندارىنا، مىڭداعان تاۋلى قويناۋلارعا قازىر دە پانالاپ وتىرعىڭ، ءومىر سۇرگىڭ كەلەدى. ەگەر شەتەلدەردەن، ماسەلەن، گەرمانيادان ءوز قارجى، قۇرال-جابدىقتارىمەن ماماندار شاقىرتىپ، مان اتا ايماعىنا، سونداي-اق جىعىلعان، تامشالى، اقەسپە، ۇساق، ءۇشاۋىز جەرلەرىندەگى، اقتاۋداعى، كاسپيدىڭ تاۋلى جاعالاۋلارىنداعى، شايىر ماڭىنداعى، ودان دا باسقا تىم ەجەلگى ادامزات قونىستارىنا، ايراقتى، شەرقالا ۇڭگىرلەرىنە، ماناشى، سىڭعىرلاۋ وزەندەرىنىڭ تاۋلى ساعالارىنا، شۇڭكىلدەك، قارابۇلاق شاتقالدارىنا 10-20 جىلدىق ۇزاق باعدارلامامەن ارحەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزسە، مان اتانىڭ، ول ءومىر سۇرگەن داۋىرلەر ادامدارىنىڭ قاڭقالارىن نەمەسە الۋان-الۋان ارتەفاكتىلەر تابۋعا بولار ەدى. بۇل ۇلى دالا تاريحىنا، ادامزاتتىڭ ءوز تەگىن تانىپ-بىلۋىنە الەمدىك بەتبۇرىس اكەلمەك. مان اتا تاۋىنىڭ ەتەگى مەن بيىگى تۋريستىك قالا سالۋعا قولايلى.
ادام اتا - مان اتا تۋرالى اڭىز بۇگىنگى قازاقستان، ماڭقىستاۋ جەرلەرىنە اريلەر كەلگەنگە دەيىن، زاراتۋشترانىڭ «اۆەستاسىنان» ونداعان مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعانىن اڭعارامىز. اريلەر وسىدان 10-12 مىڭ جىل بۇرىن ۇلى ماتەريك قاق ايىرىلىپ، وڭتۇستىك امەريكا، سولتۇستىك امەريكا جانە ازيا قۇرلىقتارى پايدا بولعان كەزەڭدە (مەنىڭشە، عايىپ بولعان اتلانتيدا سول جەردە) ءبىر بولىگى ارعى بەتتە، ءبىر بولىگى جاپون ارالدارىندا (اين تايپاسى) قالىپ، ۇلى كوشى جاڭا قونىس ىزدەپ، وڭتۇستىك-باتىسقا الياسكا بەتتەن جىلجي-جىلجي، وسىدان 8 مىڭ جىل بۇرىن بۇگىنگى قازاقستان جەرلەرىنە ەنە باستاعان. ۇلى دالانى شامامەن 5,5 مىڭ جىل بويى ەركىن جايلاعان. دالانىڭ باعزى تۇرعىندارىمەن ارادا قاقتىعىستار بولىپ تۇرعانمەن، نەگىزىنەن، بەيبىت قاتار ءومىر سۇرگەن. سوسىن وسىدان 5 مىڭ جىل بۇرىن ءبىر بولىگى قازىرگى اۋعانستان ۇستىمەن ۇندىستانعا (ماحاتما گاندي، دجاۆاحارلال نەرۋ - اريلىكتار. نەرۋ. «ۆزگلياد نا ۆسەميرنۋيۋ يستوريۋ» تريلوگياسى), ءبىر بولىگى ماڭعىستاۋ، تۇرىكمەنستان ۇستىمەن يرانعا، ودان ەۋروپاعا، ال ءۇشىنشى بولىگى كاسپيدىڭ سولتۇستىگىمەن باتىس ەۋروپاعا قونىس اۋدارا باستاعان. بۇگىنگى ەستون، ليتۆان، لاتىشتاردىڭ، نەمىستىلدى ۇلتتاردىڭ ءبارى - اريلىقتار. اريلارمەن بىرگە ءبىز­دىڭ ەجەلگى بابالارىمىز، ساقتاردىڭ ءبىر بولىگى، جەر بەتىنىڭ باسقا ايماقتارىنا ىلەسە كوشكەن نەمەسە اريلەردى ىلەستىرە كوش­كەن دەۋگە نەگىز كوپ. ەجەلگى ساقتاردىڭ، اري­لەردىڭ بۇگىنگى يسپان، يتاليان، فرانتسۋز حا­لىقتارىنا ىقپالىنىڭ ءىزى ءالى بايقالادى. گەربەرت ۋەللس زەرتتەۋلەرىنە كوز جۇگىرتىڭىز. نەمەسە گەرمانياداعى ساكسونيا جەرلەرىن الىڭىز. انگلو-ساق ەتنونيمىنە نازار اۋ­دارىڭىز. بۇل - شەتىنە كوز جەتپەيتىن تەلەگەي تاريح. سوندىقتان ءبىز ۋاقىت جوعالتپاي، مان اتا تاقىرىبىنا ورالايىق.
ءسويتىپ، مان اتا تۋرالى اڭىز «اۆەستا» ارقىلى تاراعان، ونى اريلەر، ساقتار گەرمان تايپالارىنا، يراندىقتارعا ەجەلگى قازاقستان جەرلەرىنەن، ماڭقىستاۋدان الا بارعان دەۋگە دالەل كوپ. سول دالەلدەردىڭ ەڭ باستىسى - «اۆەستانىڭ» العاشقى كىتاپتارى بۇگىنگى ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت جەرلەرىندە دۇنيەگە كەلگەنى! ت.جۇماحانوۆ، ب.جۇماباەۆ، ل.تەتەنكو، ت.شاڭباي، ج.بايجۋمين ەڭبەكتەرىن قاراڭىز. «اۆەس­تادا» قازاقستاننىڭ جەر اتاۋلارى - وزەن، كول، تاۋلار، سونداي-اق قازىرگى قازاق سوزدەرى ونداپ كەزدەسەدى. ارنايى ماقالا دا جازدىم.
وزدەرىن اريلەردىڭ تىكەلەي ۇرپاعىمىز دەپ بىلەتىن بۇگىنگى گەرماندىقتاردا، نە­مىستەردە مانن ەسىمى ەرەكشە قاسيەتكە يە. ولاردىڭ بويىندا بۇگىنگى قازاقتىڭ ەجەلگى اتا-بابالارىنىڭ، ال ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ ءاربىر ادامىنىڭ بويىندا باعزى اريلەردىڭ ءبىر-ءبىر تامشى قانى بار دەسەك، بۇل - اقيقات. جاقىندا ءبىر تەلەشولۋداعى كورىنىسكە تاڭ-تاماشا بولدىم: ۇلتى نەمىس، ورتا سالماق­تاعى ەۋروپالىق بوكسشى كۇرەڭ شاشىن قىپ-قىسقا الدىرتىپتى دا، ەكى شەكەسىنە، اپپاق قۇيقاسىنا دەيىن تىقىرلاتىپ، اداي تاڭباسىن سالدىرىپ الىپتى! فاميلياسىن انىق ەستي المادىم. شنايدەر سەكىلدى. اقتاۋدان تاريحي وتانىنا بارعان جاس ءوزىن «ادايمىن!» دەپ باسقالارعا قىر كورسەتىپ ءجۇر مە (ماڭعىستاۋدا ونداي ەۋروپالىقتار، «مى، ادايتسى، ۆ موسكۆە شوروحۋ دالي» دەپ جۇرەتىن ورىستار، تاعى باسقالار دا بولعان), الدە بۇل باعزى زامانداردىڭ جاڭعىرىعى ما، بىلمەدىم. جالپى، بۇگىنگى ۇلتتار داستۇرلەرى مەن عىلىمدا پايدالانىلاتىن كوپتەگەن تاڭبا، بەلگىلەر قازىرگى قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارىنان اۋمايدى. مۇنى «ۇلى دالا» - «ۆەليكايا ستەپ» تريلوگياسىندا ءىشىنارا پايدالانامىن. دەگەنمەن وسى ءجونىن بىرەۋ قاجىماي-تالماي، بايىپتى زەرتتەسە، بۇل ادامزات تانىم-بىلىمىنە ۇلكەن ۇلەس بولار ەدى.
وسىلايشا «ماڭقىستاۋ» اتاۋى ءاۋ باستا ادامزاتتىڭ ءتۇپ اتاسى مان ەسىمىنە بايلانىستى تۋعان.
العاشقى «مان» ءسوزى «ادام» دەگەن ماعىنادا تۇر دەپ ەسەپتەيمىن. ال اتاۋداعى ءۇشىنشى تۇرعان «ن» دىبىسى قازاق ءتىلىنىڭ مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە جانە العاشقى ۇياڭ داۋىسسىز «م» دىبىسىنىڭ كەيىنگى اسەرىمەن، سونداي-اق قىساڭ داۋىسسىز «ق»، «س» دىبىستارىنىڭ ىلگەرىندى ىقپالىمەن اسسيميلياتسيالانىپ، ۇياڭ داۋىس­سىز «ڭ» بولىپ وزگەرگەنىن تاپتىشتەپ دالەلدەۋ ارتىق بولار.
«ماڭقىستاۋ» اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى شىندىق پىكىر وسى دەپ ەسەپتەيمىن. بىراق شىندىقتان گورى وتىرىك تەز تارايتىنىن ەسكەرمەسكە بولمايدى. سوندىقتان مۇنداي ماسەلەلەر تۋرالى پىكىر ايتقاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، اركىم باسىنا كەلگەن قيالدى دەرەكسىز، كەلىسسىن-كەلىسپەسىن وڭدى-سولدى سوقتالاپ جازا بەرۋگە بولمايدى دەپ بىلەمىن. مەنىڭ بۇل تاقىرىپپەن اسىقپاي شۇعىلدانعانىما بيىل 35 جىل بولعان ەكەن.

«انا ءتىلى» گازەتى