سۆەتلانا بەردىباەۆا: «وتباسىنداعى جانجال مەن ورىنسىز داۋ-دامايلار بالا پسيحيكاسىنا اسەر ەتەدى»
- كەيىنگى كەزدە مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا وزىنە- ءوزى قول سالۋشىلار كوبەيىپ بارادى. بۇل ءماسەلەلەر جايىندا باق بەتتەرىندە، جيىن، كەڭەستەردە ءجيى ءسوز بولىپ جۇرسە دە، بۇل قوعام ءۇشىن الاڭداتارلىق جاعدايعا جەتىپ وتىر. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇل ماسەلەگە قاتىستى تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى پەداگوگيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سۆەتلانا قىدىربەكقىزى ءوز پايىمداۋلارىن بىلدىرەدى.
- «سۋيتسيد» تەرمينىن ءبىرىنشى رەت يتاليان پسيحولوگى 1947 جىلى قولداندى، ياعني بۇل - «ءوز ءومىرىن قيۋعا نيەتى بار مىنەز-قۇلىق» دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، بۇل - كۇردەلى، ادەيى جاسالاتىن مىنەز-قۇلىقتى اكت، بۇل ارەكەت الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، پسيحوفيزيولوگيالىق فاكتورلارمەن ۇندەسەدى، نەگىزگى دەتەرمينانتى تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق دەزاداپتاتسياسى، ومىرلىك جاعدايلاردىڭ جاعىمسىز سيپاتتا ءوتۋى بولىپ تابىلادى. ال بۇل جاعدايعا دۋشار بولعان ادام اتالعان ماسەلەلەردى ەشقاشان شەشىلمەيدى دەپ ويلايدى.
- كەيىنگى كەزدە مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا وزىنە- ءوزى قول سالۋشىلار كوبەيىپ بارادى. بۇل ءماسەلەلەر جايىندا باق بەتتەرىندە، جيىن، كەڭەستەردە ءجيى ءسوز بولىپ جۇرسە دە، بۇل قوعام ءۇشىن الاڭداتارلىق جاعدايعا جەتىپ وتىر. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇل ماسەلەگە قاتىستى تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى پەداگوگيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سۆەتلانا قىدىربەكقىزى ءوز پايىمداۋلارىن بىلدىرەدى.
- «سۋيتسيد» تەرمينىن ءبىرىنشى رەت يتاليان پسيحولوگى 1947 جىلى قولداندى، ياعني بۇل - «ءوز ءومىرىن قيۋعا نيەتى بار مىنەز-قۇلىق» دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، بۇل - كۇردەلى، ادەيى جاسالاتىن مىنەز-قۇلىقتى اكت، بۇل ارەكەت الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، پسيحوفيزيولوگيالىق فاكتورلارمەن ۇندەسەدى، نەگىزگى دەتەرمينانتى تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق دەزاداپتاتسياسى، ومىرلىك جاعدايلاردىڭ جاعىمسىز سيپاتتا ءوتۋى بولىپ تابىلادى. ال بۇل جاعدايعا دۋشار بولعان ادام اتالعان ماسەلەلەردى ەشقاشان شەشىلمەيدى دەپ ويلايدى.
ال ناقتىلايتىن بولساق، سۋيتسيدتار 3 توپقا بولىنەدى: شىنايى، جاسىرىن، دەمونستراتيۆتى. بيولوگتار مەن دارىگەرلەر وزىنە-ءوزى قول سالۋ سەبەپتەرىن دەنساۋلىقتىڭ ناشارلاۋى مەن بيولوگيالىق فاكتورلاردان كورسە، پسيحياترلار پسيحولوگيالىق داعدارىستى كوڭىل كۇي، جاقىن ادامىن جوعالتۋ، جاۋاپسىز ماحاببات، كوڭىلدىڭ قالۋى جانە باسقا سەبەپتەردەن ىزدەيدى. ال ونىڭ نەگىزگى سەبەبى وتە تەرەڭدە. مىسالى، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق داعدارىس، كەدەيلىككە جانە بانكروتقا ۇشىراۋ، وقشاۋلانىپ، جالعىز قالۋ فاكتورلارى دا اسەر ەتەدى. زەرتتەۋلەر بويىنشا جاستار اراسىنداعى ءسۋيتسيدتىڭ استارىندا «جاۋاپسىز ماحاببات» بار. بىراق بۇل ارەكەتتىڭ ورىن الۋىندا باسقا دا سەبەپتەر تۇر، ياعني الەۋمەتتىك- پسيحولوگيالىق دەزاداپتاتسيا، جەكە تۇلعانىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن قۇندىلىقتارى قاناعاتتاندىرىلمايدى.
سۋيتسيد پروبلەماسى قوعامدا ءارتۇرلى ۋاقىتتاردا قايتالانىپ وتىرادى. ونىڭ ورىن الۋىنا ميكروالەۋمەتتىك داۋ-دامايلار (وتباسىنداعى، مەكتەپ پەن جۇمىستاعى جاعدايلار) كوپ اسەر ەتەدى.
راس، ستاتيستيكالىق دەرەكتەر وتە قورقىنىشتى. ەڭ قيىنى سول، جەكە ادام ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا تالپىنىس جاسادى، بىراق ولىمنەن امان قالدى. بۇل اتا-انا مەن بالا ءۇشىن ۇلكەن پروبلەما بولىپ قالا بەرەدى. جالپى، اتا-انا ەڭ الدىمەن بالانىڭ بويىنداعى وزگەرىستەردى بايقاپ وتىرۋى قاجەت. مىنا ءنارسەنى ەلەپ-ەسكەرگەن ءجون: قاتەرلى ىندەتكە ۇمتىلىس جاساعان ازاماتتا سۋيتسيدكە دەيىنگى دايىندىق ساتىسى بايقالادى. الدىمەن ونىڭ پرەسۋيتسيد - اداپتاتسيالىق قابىلەتتەرى تومەندەيدى، ۇلگەرىمى ناشارلايدى، قىزىعۋشىلىق دەڭگەيلەرى باسەڭدەيدى، كوڭىل كۇيى ورنىقسىز بولادى. وسىنداي ءارى-ءسارى جاعدايدا جۇرگەندە سۋيتسيديالدى ويلار پايدا بولادى، بالا اشۋلانشاق بولادى، وعان ءارتۇرلى كونفليكت قاتتى اسەر ەتەدى، كۇيزەلىستە بولىپ، بالا ءوزىن قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى سەزىنبەيدى.
وتباسىنداعى جانجال مەن ورىنسىز داۋ-دامايلار بالا پسيحيكاسىنا اسەر ەتەدى، جانۇياداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك بالانىڭ بويىندا ورنىقسىز ەموتسيالىق جايتتاردى تۋدىرادى. سۋيتسيديالدى ارەكەت الەۋمەتتىك جاعدايى جوعارى وتباسىندا دا كەزدەسەدى. نەگىزىنەن، جەتكىنشەكتەر قاي جاعىنان بولسىن ءالسىز سيپاتتا بولادى، ولاردىڭ بويىندا الەۋمەتتىك ماريگيناليزم كەزدەسەدى. ويتكەنى ولار ءالى ەسەيىپ ۇلگەرگەن جوق، جاسوسپىرىمدەر نەمەسە جەتكىنشەكتەر كوپ جاعدايدى تەرەڭ تۇسىنە الماي، كۇيزەلىستى جاعدايعا بارادى. ولاردىڭ بويىندا قۇندىلىقتار جۇيەسى ءالسىز بولادى دا، انتيسۋيتسيديالدى فاكتورلار ىسكە قوسىلمايدى. تاربيەدەگى جاعىمسىز ارەكەتتەر ءالسىز قارسىلىقتى كۇشەيتەدى دە، اتا-انا تاراپىنان بولاتىن ءارتۇرلى جازالار بالانىڭ كوڭىل كۇيىندە ەموتسيالىق ورنىقسىزدىقتى تۋدىرادى، ولار سودان كەلىپ ومىرلىك قيىندىقتاردى كوتەرە المايدى.
جاسوسپىرىمدەردىڭ وزىنە-ءوزى قول سالۋىنا تولىق ەمەس وتباسىنداعى جاعدايلار دا ىقپال ەتەدى. وگەي اكە نەمەسە وگەي شەشەنىڭ دە مىنەز-قۇلقىن بالا ىشتەي قابىلداي المايدى. سۋيتسيديالدى ءىس-ارەكەتكە سونىمەن قاتار بالا كۇنىندە العان مي جاراقاتتارىنىڭ اسەرى بار (فيزيولوگيالىق فاكتورلار). ديسگارمونيالىق دامۋى بار بالالاردا كوركەم ادەبيەتتەگى وقيعالار مەن ومىردەگى شىنايىلىقتى قابىلداۋدا الشاقتىق بولادى.
ءبىز بۇل ورايدا جەتكىنشەكتەردىڭ وزىندىك پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە بارىنشا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ بويىندا ۇيالشاقتىق پەن اگرەسسيالى مىنەز-قۇلىق، جاستىق ماكسيماليزم، شەكتەن تىس مازاسىزدانۋ، شاماسى كەلمەسە دە «ءوزىم بىلەمىندىككە» ۇمتىلۋ ءتان بولىپ كەلەدى.
- بۇل ورايدا اتا-انا الدىمەن نەنى ەسكەرۋى قاجەت دەپ ويلايسىز؟
- سۋيتسيدتىك مىنەز-قۇلقىنا قاتىستى ارەكەتتەر مەن ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن اتا-انا بالانىڭ كوڭىل كۇيىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. جالپى، بالانىڭ كۇيزەلىسكە دۋشار بولىپ جۇرگەنىن مىنا ءبىر ارەكەتتەردەن دە انىق اڭعارۋعا بولادى.
1.بالانىڭ مىنەز-قۇلقى ۇيدە وزگەرەدى، تۇيىق بولا باستايدى، اڭگىمەدەن قاشادى، وتە ەنجار، سەلقوستانىپ جۇرەدى.
2. مەكتەپكە بارماۋدىڭ بارلىق امال-شاراسىن ويلاپ تابادى: «باسىم، ءىشىم اۋىرىپ تۇر، قۇسقىم كەلەدى» دەگەن سياقتى سىلتاۋلاردى كوبەيتەدى.
3. مەكتەپتە بولعان سيتۋاتسيالاردان قاشادى، ساباققا بارعىسى كەلمەي، ادەيى ۇيىقتاپ قالادى.
4. ادەتتەگىدەن گورى اقشانى ءجيى سۇراي باستايدى، سىلتاۋى كوبەيەدى، ءتىپتى اتا-اناسىنىڭ قالتاسىنا ءتۇسەدى. دەمەك، ول قارجىنى مەكتەپتە مازاسىن الىپ جاتقاندارعا تاسيدى.
5. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى تۇيىقتالىپ كەتەدى، ەشكىممەن ءسويلەسپەيدى، ال ەكىنشىلەرى وتە اشۋلانشاق بولا باستايدى.
6. وقۋ ۇلگەرىمى ناشارلايدى، زەيىنسىز بولادى.
سونىمەن بىرگە ەگەر بالا زورلىق-زومبىلىق كورسە، ونى كەلەسى جاناما بەلگىلەردەن دە بايقاۋعا بولادى:
1. ۇيقىسى بۇزىلادى;
2. اتا-انامەن، مۇعالىمدەرمەن، قۇربىلارىمەن ەرەگىسە بەرەتىن بولادى;
3. اپاتيا، دەپرەسسيا:
4. دوستارىن ءجيى اۋىستىرادى;
- دەمەك، بۇل جەردە تۇيتكىلدى ماسەلە جەكە ادامنىڭ بويىنداعى پسيحيكالىق داعدارىستا تۇرعان جوق قوي...
- ونىڭ كوپتەگەن فاكتورلارى بار: اتاپ ايتقاندا، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق، سيتۋاتسيالىق جاعدايلار، ال ولاردىڭ جيىنتىعى سۋيتسيدتىك ءىس-ارەكەتكە «جول اشادى». جالعىز عانا پسيحيكالىق داعدارىس سۋيتسيدكە اكەلمەيدى، وعان قوسىمشا جەكە باستاعى جانە قوعامداعى رۋحاني داعدارىستار دا اسەر ەتەدى. بالالاردىڭ دوستارى كوپ بولسا دا، ولار قورقىنىشپەن «مەن جالعىزبىن، ولار مەنى ءتۇسىنبەيدى» دەگەن ۇرەيمەن جۇرەدى. سوندىقتان بۇل جەردە ءبىز ءسۋيتسيدتى بولدىرماۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ جولدارى تۋرالى كوبىرەك ءسوز ەتكەنىمىز ابزال.
سوندىقتان كىشكەنتاي كەزەڭنەن ءسابيدىڭ تۋىستارى مەن اتا-اناسىنا ەموتسيالىق جاعىنان جاقىندىق سەزىمىن قالىپتاستىرعانى ءجون. ءتىپتى سۋيتسيديالدىق ارەكەتتىڭ وتە دۇرىس ەمەس ەكەنىن، ۇيات نارسە ەكەنىن ۇعىندىرىپ، وتباسىلىق، شىعارماشىلىق، ءومىرلىك جوسپارلار تۋرالى ءجيى اڭگىمەلەسكەن دۇرىس.
ەڭ ماڭىزدىسى، بالانىڭ بويىنا ءۇمىت پەن سەنىم ۇيالاتۋ ارقىلى جىلى سەزىمدەردى دامىتۋ كەرەك. جەتكىنشەكتىڭ مىنەز-قۇلقىن قاداعالاپ وتىرىپ، ونى اناليزدەي ءبىلۋ دە ۇلكەن جەتىستىك دەر ەدىم. سونىمەن قاتار، پسيحولوگيالىق ورتالىقتار قۇرۋ ارقىلى بارلىق ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا پسيحولوگيالىق قىزمەت جۇيەسىن، اتا-انالاردىڭ، پەداگوگتاردىڭ، وقۋشىلاردىڭ پسيحولوگيالىق ساۋاتتىلىعىن اشۋدى جولعا قويعان دۇرىس. پسيحولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ، پسيحودياگنوستيكالىق زەرتتەۋ ارقىلى (انكەتا، تەست، اڭگىمەلەسۋ) مىنەز اۋىتقۋشىلىعىن، سۋيتسيديالدى ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋعا دا بولادى. سۋيتسيد پروبلەماسىن شەشۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ارنايى پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق باعدارلامالار مەن جوبالار جاساۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بۇل ءتۇيتكىلدى قوعامدىق، مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ءجون.
ال اقيقاتىنا كەلسەك، كوپتەگەن جەتكىنشەكتەر مەن ەرەسەك ادامدار سۋيتسيدتىك مىنەز-قۇلىقتىڭ سەبەپتەرى مەن ونىڭ قايدان شىعاتىنى جايلى قايشىلىقتى تۇسىنىكتەرگە يە بولعاندىقتان، پروبلەمانى ءسوز ەتۋدەن قاشادى جانە اشىق ايتىپ، ءوز قايعىلارىن بولىسۋگە قورقادى. سوندىقتان دا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا اتا-انالارمەن دە، بالالارمەن دە سۋيتسيد جايلى پروفيلاكتيكالىق جۇمىستار ۇيىمداستىرىلۋى كەرەك.
سۋيتسيد - قوعامدىق، مەملەكەتتىك، الەۋمەتتىك، ساياسي، پسيحولوگيالىق سيپاتى بار كۇردەلى پروبلەما. كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىندە قوعامدا سۋيتسيد تۋرالى تەرىس پىكىر قالىپتاستى. بۇل ارەكەتكە بارعان ادامداردىڭ ءبارى پسيحولوگيالىق جاعىنان سىرقات، پسيحيكالىق دامۋى اۋىتقىعان دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستى. سۋيتسيديالدىق ارەكەتكە بەيىم ادامدارعا قىسىم جاسالىنىپ، ولار پسيحياتردىڭ ەسەبىنە الىندى.
تەرەڭدەي قاراساق، سۋيتسيدتىك ارەكەتكە بوي ۇرۋ اقىل-وي كەمىستىگى ەمەس، كەرىسىنشە، اقىل-ويدىڭ شامادان تىس بولۋ فەنومەنى دەپ تە تۇسىنۋگە بولادى. سوندىقتان دا زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، (بەلگىلى پسيحياتر ا.گ. امبرۋموۆا) سۋيتسيدتىك ارەكەتكە بارعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى - دەنى، پسيحيكاسى ساۋ ادامدار.
ءار ادامنىڭ تاعدىرى - ءوز قولىندا. سوندىقتان دا كەز كەلگەن جەكە تۇلعا «مەن وتباسىما، بالا-شاعاما، قوعامعا جانە وزىمە ءوزىم كەرەكپىن» دەپ ءومىر ءسۇرىپ، كەلەڭسىز ويلار مەن ارەكەتتەردەن ادا بولۋى قاجەت. بۇل ورايدا تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پەداگوگيكا فاكۋلتەتىندە تەوريالىق جانە قولدانبالى پسيحولوگيا كافەدراسى بازاسىندا عىلىمي-تانىمدىق-پراكتيكالىق «جاڭا الەۋمەتتىك پسيحولوگيالىق اداپتاتسيالاردىڭ تۇلعا دامۋىنا اسەرى» اتتى پسيحولوگيالىق كلۋب اشىلعان. وسى كلۋبتىڭ جوسپارى مەن باعدارلاماسى نەگىزىندە جەتكىنشەكتەرمەن جۇمىس جاساۋ باعىتى جۇيەلى تۇردە جولعا قويىلعان.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
سۆەتلانا بەردىباەۆا، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
سۇحباتتاسقان
بەرىك بەيسەنۇلى
«ايقىن» گازەتى
