ەسەنگۇل كاپقىزى. بىلتىر 14 مىڭ جوعالعان ورالمان ورالدى
جاقىندا الماتى قالاسىندا Iشكi iستەر مينيسترلiگiنiڭ كوشi-قون پوليتسياسى كوميتەتi مەن دۇنيەجۇزi قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن كوشi-قونعا قاتىستى بۇكiل مينيسترلiكتەر مەن قۇزىرلى ورگانداردىڭ ورالماندار وكiلدەرiمەن جۇزدەسكەن دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتi. بۇل - كوشi-قون ەڭبەك مينيسترلiگiنەن Iشكi iستەر مينيسترلiگiنiڭ قاراماعىنا وتكەننەن بەرگi العاشقى جيىن. بىلتىرعى قاراشا ايىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگiنiڭ قاراماعىنداعى كوشi-قون كوميتەتi تاراتىلىپ، Iشكi iستەر مينيسترلiگiنiڭ كوشi-قون پوليتسياسى كوميتەتiنiڭ دەپارتامەنتi بولىپ قايتا قۇرىلعان بولاتىن.
جاقىندا الماتى قالاسىندا Iشكi iستەر مينيسترلiگiنiڭ كوشi-قون پوليتسياسى كوميتەتi مەن دۇنيەجۇزi قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن كوشi-قونعا قاتىستى بۇكiل مينيسترلiكتەر مەن قۇزىرلى ورگانداردىڭ ورالماندار وكiلدەرiمەن جۇزدەسكەن دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتi. بۇل - كوشi-قون ەڭبەك مينيسترلiگiنەن Iشكi iستەر مينيسترلiگiنiڭ قاراماعىنا وتكەننەن بەرگi العاشقى جيىن. بىلتىرعى قاراشا ايىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگiنiڭ قاراماعىنداعى كوشi-قون كوميتەتi تاراتىلىپ، Iشكi iستەر مينيسترلiگiنiڭ كوشi-قون پوليتسياسى كوميتەتiنiڭ دەپارتامەنتi بولىپ قايتا قۇرىلعان بولاتىن.
بۇل وزگەرiستەن كەيiن كوشi-قون پروتسەسiنiڭ ەرتەڭi جايىندا كۇماندi ويلار كوبiرەك ايتىلعانى ءمالiم. 1991 جىلى دۇبiرمەن باستالعان كوش بۇگiندە سايابىر تاپتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا كوشتiڭ تiزگiنi جەكە اگەنتتiك دەڭگەيiنەن مينيسترلiك قۇرامىنداعى كوميتەت جانە دەپارتامەنت دەڭگەيiنە دەيiن ءوتتi. كوشتiڭ ەڭ قارقىندى سيپات العان كەزەڭi 1991-1993 جىلدار بولسا، بiر جۇيەگە ءتۇسiپ، ستيحيالى تۇردە ەمەس، مەملەكەتتiك كوشi-قون كۆوتاسى نەگiزiندە 1996 جىلدان بۇگiنگە دەيiن جۇزەگە اسىرىلىپ كەلدi. بiراق سوڭعى جىلدارى وسى كوش كەرۋەنi تابانداپ تۇر.
اتالعان جيىندا بۇگiندە كوشi-قون سالاسىندا قوردالانىپ تۇرعان پروبلەمالاردىڭ بارلىعى ساراپقا سالىندى. سونداي-اق، كوشi-قونعا قاتىسى بار مينيسترلiكتەر مەن پارلامەنت ماجiلiسiندەگi "حالىقتىڭ كوشi-قونى تۋرالى" زاڭ جوباسىنىڭ جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسi, دەپۋتات بەكبولات تiلەۋحان، وبلىستىق كوشi-قون پوليتسياسى باسقارماسىنىڭ باسشىلارىنىڭ بiرازى كەلiپتi. جينالىستى كوشi-قون پوليتسياسى كوميتەتiنiڭ توراعاسى حيبراتوللا دوسقاليەۆ جۇرگiزiپ وتىردى. دۇنيەجۇزi قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءاربiر مينيسترلiككە قاتىستى الدىن الا جiبەرگەن ساۋالدارىنا سول مينيسترلiك وكiلدەرi جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى. باستان-اياق تەك قازاق تiلiندە وتكiزiلگەن جيىنعا قاتىسقان ءارتۇرلi مەملەكەتتەردەن كەلگەن ورالماندار وكiلدەرi سول ەلدەردەن كەلەتiن كوشi-قون تۇيتكiلدەرiن ورتاعا سالدى.
قىتايداعى قازاق كەلە الماي ءجۇر
جيىنعا قاتىسقان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى 1993 جىلى قىتايدان ورالعان. ول قىتايدان كەلەتiن كوش كەرۋەننiڭ توقتاپ تۇرعاندىعىنىڭ سەبەپ-سالدارىن اشۋعا تىرىستى.
- قىتايدا رەسمي مالiمەت بويىنشا 1,5 ميلليون قازاق ءومiر سۇرەدi. سولاردىڭ iشiندە سانالى تۇردە قازاقستانعا كوشiپ كەلگiسi كەلەتiندەر كوپ. بiراق ولاردىڭ الدىنان كەزدەسەتiن كەدەرگiلەر از ەمەس. بiرiنشi ماسەلە - ۇرiمجiدەگi قازاقستاننىڭ پاسپورت-ۆيزالىق بولiمiنەن ۆيزا الۋدىڭ قيىندىعى. زاڭ بويىنشا وسى ءبولiم قىتايداعى ۇلتى قازاق ازاماتتارعا كۇنiنە 150-200 ادامعا ۆيزا بەرۋگە تيiس بولسا، شىن مانiسiندە ونىڭ سانى كۇنiنە 70-تەن اسپايدى. سوندىقتان ۆيزا الۋدىڭ كەزەگi بiرنەشە ايعا سوزىلۋدا. ەندەشە بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى قالاي؟ اۋەلi ۆيزانى بiردەن التى ايعا نەمەسە بiر جىلعا ءۇش مارتە يا كوپ مارتەگە اشاتىن بولسا، ەكiنشi, سوڭعى ءتورت جىلدان بەرi قىتايدان قازاقستانعا وتباسىمەن كوشiپ كەلۋ ۆيزاسى بەرiلمەيدi. بiزدiڭ زەرتتەۋiمiزشە، قازاقستاننىڭ قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان وتباسىمەن كوشiپ كەلۋگە تىيىم سالىناتىن زاڭ قابىلدانباعان. ەندەشە قىتايدان قازاقستانعا وتباسىمەن كوشiپ كەلۋگە بەرiلەتiن ۆيزانى قايتا قالپىنا كەلتiرiپ، ولاردىڭ كوشiندەگi مۇلiكتەرiن، ماشينا-تراكتور جانە باسقا دا تەحنيكالارىن كەدەندiك الىمداردان بوساتۋ قاجەت. بۇرىنعى زاڭنامالاردا بۇل قۇقىق بار. قازiر بۇل ورىندالمايدى. جاقىندا ماعان بiر ورالمان شاعىم ايتتى. ول بiر تراكتور الىپ وتپەك بولعان ەكەن، كەدەندiك راسiمدەۋi 3000 مىڭ دوللارعا دەيiن جەتiپتi. ءوزi قىتايدا 3 مىڭ دوللار تۇراتىن تەحنيكانىڭ ءوز باعاسى شىعىپتى. ءۇشiنشi, سوڭعى جىلدارى ورالمان ستۋدەنتتەردiڭ كەلۋi تىم ازايىپ كەتتi. ونىڭ دا باستى سەبەبi - وقۋ ۆيزاسىن الۋ قيىندىعى. 1977 جىلدان بەرگi وقۋ بiتiرگەن كۋالiگi بار ادامداردىڭ بارلىعى ديپلومدارىن استاناعا اپارىپ، بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگiنەن نوستريفيكاتسيادان وتكiزەدi, تiپتi وقىعان وقۋ ورنىنىڭ ليتسەنزياسى تالاپ ەتiلەدi. بۇل - وتە ورىنسىز تالاپ. سونداي-اق ولارعا جوعارى وقۋ ورىندارىنان جاتاقحانا جەتپەيدi. بiزدiڭ بۇل رەتتەگi ۇسىنىسىمىز، سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنiڭ قىتايداعى ءۇرiمجi قالاسىنداعى پاسپورت جانە ۆيزالىق ءبولiمi ستۋدەنت جاستارعا بiردەن ءۇش ايعا ۆيزا اشىپ، نوستريفيكاتسيا جانە وقۋ ورنىنىڭ ليتسەنزياسىن تالاپ ەتۋدi توقتاتۋ.
قىتايداعى قازاق كوشiنiڭ جاعدايىنىڭ قيىن ەكەندiگiن سىرتقى iستەر مينيسترلiگi ۆيزالىق-كونسۋلدىق دەپارتامەنتiنiڭ ءۇشiنشi حاتشىسى قارلىعاش قوشاەۆا دا مويىنداپ وتىر:
- قىتايدىڭ 5 قالاسىندا قازاقستاننىڭ باس كونسۋلدىقتارى جانە پاسپورتتىق-ۆيزالىق ءبولiم جۇمىس iستەيدi. ولار - بەيجiڭ، گونكونگ، شانحاي قالالارىندا باس كونسۋلدىق، ۇرiمجiدە پاسپورتتىق ۆيزالىق رەسiمدەۋ ءبولiمi. ءۇرiمجi قالاسىندا ۆيزا الۋعا ءوتiنiش بiلدiرۋشiلەردiڭ سانى وتە كوپ جانە قىزمەتكەرلەردiڭ سانى جەتكiلiكسiز. سول سەبەپتەن ۆيزا بەرۋ ۋاقىتى بiرازعا سوزىلىپ كەتەدi. 2009 جىلى ۇرiمجiدە قىتايدىڭ ۇلتى قازاق 24 مىڭ ازاماتىنا، 2010 جىلى 22 مىڭ ادامعا ۆيزا بەرiلدi.
قازiر شىڭجاڭدا قىتاي ۇلتىنىڭ كوبەيۋi, ۇلتتىق مەكتەپتەردiڭ جابىلۋى سياقتى سەبەپتەر ولاردىڭ قازاقستانعا كوشۋگە دەگەن ىنتاسىن وياتۋدا. بiراق ول شەشiمiن تاپپاي وتىر. وعان سەبەپ - شەتەلگە شىعۋعا نيەتتiلەردiڭ شەتەلگە شىعۋىن مەملەكەتتiك ورگاندارمەن كەلiسۋ قاجەت. ونىڭ ۇستiنە شەتەلگە شىعاتىن تولقۇجات الۋ ۇلكەن ماسەلە. قولىنا تولقۇجات تيگەننەن كەيiن عانا ولار شەتەلگە شىعۋ قۇجاتتارىن دايىندايدى. ءارi كامەلەتكە تولماعان بالالارعا تولقۇجات بەرiلمەيدi. ەلشiلiك بۇل ماسەلەنi قىتايدىڭ قۇزىرلى ورگاندارى الدىندا تالاي رەت كوتەرگەنi ءمالiم. بiراق وڭايلىقپەن شەشiمiن تابار ەمەس.
بۇرىنعى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگi كوشi-قون كوميتەتiنiڭ توراعاسى، قازiر پارلامەنتتiڭ باس پروكۋراتۋراداعى وكiلi قابىلسايات ابiشەۆ "قىتايداعى قازاقتاردى كوشiرiپ اكەلۋ ءۇشiن قازاقستان مەملەكەت تاراپىنان شاقىرۋ جiبەرە المايدى" دەيدi. ويتكەنi بۇل حالىقارالىق زاڭدىلىقتارعا قايشى ەكەن. ولاردى تەك قوعامدىق ۇيىمدار عانا شاقىرا الاتىن كورiنەدi.
- حالىقارالىق قۇقىقتا، مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستا بiر مەملەكەتتiڭ ەكiنشi مەملەكەتتiڭ تاۋەلسiزدiگiنە قول سۇقپاۋشىلىق دەگەن تاجiريبە بار. الەمدە مەملەكەت ءوز تاراپىنان وزگە ەلدiڭ ازاماتتارىن "ماعان ءوتiپ كەت، كوشiپ كەل" دەپ شاقىرۋ جوق. سوندىقتان شاقىرۋدىڭ ءۇش ءتۇرi عانا بار. تۋىسقاندىق شاقىرۋ، وقۋعا شاقىرۋ، بiر ۇيىمدار اتىنان جۇمىس بابىمەن ەڭبەك كۇشi ەسەبiندە شاقىرۋ. ال مەملەكەت كوشi-قون شاقىرۋى دەگەندi جاسامايدى. ال وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن قازاقستاندا ونداي شاقىرۋدىڭ بولعانى بەلگiلi. سول ارقىلى قىتايدان بiراز قازاقتىڭ قونىس اۋدارعانى دا ءمالiم. 2000 جىلداردىڭ باسىندا سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنiڭ بiراز قىزمەتكەرi, ولاردىڭ iشiندە قوڭىرباەۆ ءۋاليحان بار كوشi-قون شاقىرۋىن ۇيىمداستىرىپ، وعان مەملەكەتتiك ءموردi باساتىن بولعان ەكەن. بiراق بۇل ەشقانداي قۇجاتپەن رەتتەلمەگەن. تەك پاتريوتتىق سەزiمنiڭ جەتەگiنەن تۋىنداعان. ول كەلiسiم ارقىلى بiرەۋ قىتايدان تۋىسقانىن شاقىرسا، مەملەكەت وعان كەلiسiمiن بەرەمiز دەگەن ءمور باسىپ بەرiپ وتىرعان. بۇل حالىقارالىق ساياساتقا ساي بولماعاندىقتان وزiنەن-ءوزi توقتاعان.
سوندىقتان مەملەكەت كوشi-قون شاقىرۋىن بەرە المايدى. ال تۋىسقاندىق جولىمەن نەمەسە باسقا دا جولدارمەن شاقىرتۋ مۇمكiندiگi بار. سوڭعى ەكi جىلدا ۇرiمجiدەگi قازاقستاننىڭ پاسپورت-ۆيزالىق ءبولiمi 46 مىڭ ادامعا ۆيزا اشىپ بەرگەن. بiراق ولاردىڭ تەك 5-6 مىڭى عانا ورالمان كۋالiگiن العان شىعار. قالعاندارى وزدەرiنە تيiمدi بولۋ ءۇشiن ىقتيار حات الادى، وسىندا جۇمىس iستەيدi, بيزنەس جاسايدى. بiراق ازاماتتىق الۋعا اسىقپايدى.
- بىلتىر سiز "نۇرلى كوش" ارقىلى شاقىرۋ مۇمكiندiگiن قاراستىرىپ جاتىرمىز دەپ ەدiڭiز؟..
- بiز وسى ماسەلەگە وراي حالىقارالىق ساياساتكەرلەر مەن زاڭگەرلەرمەن اقىلداسقان ەدiك. سوندا ولار تەك قوعامدىق ۇيىم اتىنان شاقىراسىز دەدi. مەن وسى ارادا ءوزiم ەكسپەريمەنت جاساپ، قىتايدان كەلگەن قازاق جiگiتتەرiن تاۋىپ الىپ، ولاردى ۇيiمە تiركەپ، ارتىندا قالعان تۋىسقاندارىن شاقىرتتىق. ءسويتiپ 7-8 ادامعا شاقىرۋ جiبەردiك. ولارعا قىتاي كەدەرگi جاساعان جوق.
بىلتىر 14 مىڭ جالعان ورالمان كەلگەن
قابىلسايات ابiشەۆ جالپى مەملەكەتتiك كوشi-قون كۆوتاسىنىڭ ورىندالعان كەزi بولعان جوق دەيدi. بۇعان دەيiنگi مالiمەتتەردiڭ كوبi شەنەۋنiكتەردiڭ بارماق باستى، كوز قىستى سالدارىنان مەملەكەت قارجىسىنىڭ تالان-تاراجعا ءتۇسiپ، تالانعانىنىڭ ناتيجەسiندە جاسالىپ كەلگەن. بىلتىر كوشi-قون كۆوتاسى 20 مىڭ وتباسىعا جوسپارلانسا، ول 10 مىڭ وتباسىنا ورىندالىپ، 43 مىڭ ادام كەلدi دەگەن مالiمەت بەرiلگەن.
- بiراق سونىڭ 29 مىڭى عانا شەكارادان وتكەنi ايقىن بولىپ وتىر. 14 مىڭ ادام تاعى جوق. قازiر وسىعان وراي جامبىل، قىزىلوردا، شىمكەنت كوشi-قون باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى باسشىلارىنىڭ iسi تەكسەرiلiپ جاتىر. وزبەكستاندا، موڭعوليادا جالعان قۇجات جاساۋ قاتتى ەتەك الىپ كەتكەن.
بيىل دا 20 مىڭ وتباسىعا كۆوتا تاعايىندالىپ وتىر. بۇل - بيۋدجەتتiك كورسەتكiش. ەگەر شەتەلدەن 20 قازاق وتباسى كەلسە، بiز ولارعا مەملەكەتتiك جاردەماقى بەرە الامىز. ال ودان اسىپ كەتسە بيۋدجەتتiڭ مۇمكiندiگi بولمايدى. بۇل - تەك نورما. كەيبiر جۋرناليستەر كۆوتا ورىندالمادى، قارجى يگەرiلمەدi دەپ، بايبالام سالىپ جاتادى. ول دۇرىس ەمەس.
جيىنعا قاتىسقان موڭعوليا، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركيا، يران جانە اۋعانستان قازاقتارىنىڭ وكiلدەرi كوشi-قونداعى تۇيتكiلدەردiڭ شەشiلۋ جولى جايىندا ءوز ۇسىنىستارىن ورتاعا سالدى. اۋعانستاننان 1991 جىلى ورالعان قامبار وزتەمiر اۋعانستاندىق 19 ادامنان تۇراتىن بiر وتباسىنىڭ 2007 جىلدان بەرi ازاماتتىق الا الماي جۇرگەنiن قۇزىرلى ورگاندارعا ەسكەرتسە، موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ كوشi جايىندا PhD دوكتورى دوسان بايمولدا ءوز ۇسىنىستارىن بiلدiردi. ول موڭعوليا قازاقتارى رەسەي تەرريتورياسىن اينالىپ كەلەتiندiكتەن جولدا كوپ قيىنشىلىققا ۇشىرايتىندىعىن جەتكiزدi. ءارi رەسەي تەرريتورياسىمەن جۇرگەنi ءۇشiن ۆيزا اشتىرۋ كەرەك، ول ۆيزانىڭ باعاسى بۇگiندە 85 دوللارعا جەتكەن. بۇنى وتباسىندا ون شاقتى ادام بولاتىن بايانولگيلiك قازاقتاردىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدi. سوندىقتان وسىدان 20 جىل بۇرىن موڭعوليادان ارنايى ۇشاقپەن، كاماز-بەن كوشiرiپ الۋ ارقىلى ءجۇز مىڭعا جۋىق ادام قازاقستانعا قونىستانعان ەدi. سول ءۇردiستi قايتا جاڭعىرتسا دەگەن تiلەك بiلدiردi.
P.S. قازاقستاننىڭ پارلامەنتi ماجiلiسiندە بىلتىردان بەرi سۇرلەنiپ جاتقان "حالىقتىڭ كوشi-قونى تۋرالى" زاڭنىڭ جوباسى بار. بيىل وسى زاڭ جوباسىن قاراۋ قايتا قولعا الىنىپ جاتىر ەكەن. ونىڭ جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشiسi - جاراسباي سۇلەيمەنوۆ، مۇشەلەرi - بەكبولات تiلەۋحان، ءۋاليحان قاليجان. جيىنعا قاتىسقان ءماجiلiس دەپۋتاتى بەكبولات تiلەۋحان بارلىق ۇسىنىس-تiلەكتەردi جازىپ الدى. بەكبولات تiلەۋحان قازiرگi زاڭ جوباسىن بارىنشا حالىقتىڭ كوڭiلiنەن شىعاتىنداي دايىنداۋعا اتسالىسىپ جاتقاندىعىن ايتا وتىرىپ، ورالمانداردى قازاقستان ازاماتتىعىن العاننان كەيiن 5 جىل كاسiپ iستەۋiنە مۇمكiندiك جاساۋ ءۇشiن سالىقتان ازات ەتۋ، بالالارىن ءۇش جىلعا دەيiن اسكەرگە جiبەرمەۋ جانە ورالمان مارتەبەسiن ءۇش جىل بويى ساقتاۋ ماسەلەلەرiن قاراستىرىپ جاتقاندىعىن ايتتى.
ەسەنگۇل كاپقىزى
«تۇركىستان» گازەتى
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «كوش قارقىن الا ما؟»
