الەمدىك وي الىپتارىنىڭ عۇمىرلىق بەلەستەرىنەن سىر شەرتەر «ونەگەلى ادامدار ءومىرى» سەرياسى بويىنشا شىعاتىن كىتاپتاردىڭ قاتارى، قازاقتىڭ تاعى ءبىر ۇلى تۇلعاسىنىڭ ەسىمىمەن تولىقتى. قۇدايعا شۇكىر، تانىمال ورىس جازۋشىسى، سىنشى، ادەبيەتتانۋشى، «كۋلتۋرا» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى، م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى نيكولاي اناستاسەۆتىڭ «اباي» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋى استانادا كەسىلدى. رەسەيلىك جازۋشى نيكولاي اناستاسەۆ بۇعان دەيىن دە ۇلى ابايدى الەمگە تانىتقان، مۇحتار اۋەزوۆتەي كلاسسيكتى زەرتتەپ، «ونەگەلى ادامدار ءومىرى» سەرياسى بويىنشا جازىلعان كىتابىنىڭ ارقاۋى ەتكەن بولاتىن. بۇل جولى اناستاسەۆ اۋەزوۆ الەمى ارقىلى شىمشىتىرىعى مەن تىلسىمي يىرىمدەرى الدىڭعىسىنان دا زور اباي الەمىنە جول تاۋىپتى.
ابايتانۋعا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس
بيىل «ونەگەلى ادامدار ءومىرى» سەرياسىنىڭ شىعىپ جاتقانىنا 120 جىل تولىپتى. وقىرمانعا جول العان «اباي» كىتابى ساناق بويىنشا «ءواو» سەرياسىمەن جارىق كورگەن 169-شى
كىتاپ. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن «ونەگەلى ادامدار ءومىرى» سەرياسىنىڭ وزىنە توقتالساق، كەڭەس وداعى كەزىندە بۇل سەريانى 1933 جىلى ورىس جازۋشىسى م.گوركي نەگىزىن قالاعان دەپ كەلدى. تاريحقا كوز جۇگىرتىپ قاراساق، ەڭ العاش 1890 جىلى ورىس اعارتۋشىسى ف.ف.پاۆلەنوكوۆ اتالمىش سەريامەن كوركەم-ومىرباياندىق كىتاپتاردى شىعارۋدىڭ نەگىزىن سالعان ەكەن. ونىڭ العاشقى كىتابى ۇلى ابايدىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە جارىق كورىپ ۇلگەرگەن. كەيىننەن وقىرمان كوڭىلىنەن شىعىپ، كوپ تارالىمعا يە بولعان كىتاپتى 1920 جىلدارى ماسكەۋ، لەنينگراد باسپالارى دا باسىپ شىعارا باستاپتى. تەك 1933 جىلى عانا م.گوركي حالىقتىڭ ۇلكەن ىقىلاسىنا بولەنگەن دۇنيەنى سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىلارىنا ايتىپ ءجۇرىپ ۇلكەن سەرياعا اينالدىرادى. 1938 جىلى اتالعان سەريا «مولودايا گۆارديا» باسىلىمىنىڭ يەلىگىنە بەرىلدى. سودان بەرى «ءواو» سەرياسىنىڭ باسىلىمى ءۇزىلىپ كورگەن ەمەس.
قازاق ءۇشىن اباي ۇلى تۇلعا. ول بىزدەن كەيىنگى ۇرپاققا دا سولاي، بارشا سالتاناتىمەن ۇلى رۋح ەسكەرتكىشى بولىپ قالا بەرەدى. بىراق «وسى ابايدى قازاق جۇرتىنان تىسقارى جەردەگى حالىقتار بىلە مە، بىلمەي مە؟» دەگەن ساۋال تۋىنداعاندا ءبىراز كۇمىلجىپ قالامىز. مۇمكىن ۇلىلىعى، دانالىعى، بالكي دانىشپاندىعى بولار، بىراق، ابايدىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىن دا ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىستاپ جازا الماي ءجۇرمىز. اباي قۇنانباەۆتى ورىس ورىستىڭ، يسپان يسپاننىڭ، اعىلشىن اعىلشىننىڭ، نەمىس نەمىستىڭ كوزىمەن بيىگىندە قاراپ ءبىلىپ جاتسا، بۇدان ءبىزدىڭ ابىرويىمىز اسقاقتاماسا الاسارمايدى. الەمنىڭ ءار حالقى، ءار ادەبيەتى ابايدىڭ ۇلىلىعىن مويىنداپ، تانىپ تاعزىم ەتسە، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ورىندايتىن ەڭ ۇلكەن پارىزى دا سول بولار ەدى. سوندىقتان، بۇل سەريادان اباي اتامىزدىڭ ورىن الۋى «ءبىزدىڭ مادەني ومىرىمىزدەگى ايتۋلى وقيعا» دەپ اتاۋعا تۇرادى. ابايدىڭ الەمنىڭ اقىل-وي الىپتارىنىڭ قاتارىندا تۇرۋى، وعان ءوز دارەجەسىنە لايىقتى كىتاپتىڭ جازىلۋى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اتقارۋعا ءتيىس مىندەتىنىڭ ءبىرى بولاتىن.
ارينە، اناستاسەۆكە مىڭ دا ءبىر راحمەت. جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ، نۇرىن تاسىتۋ دا پارىزىمىز. البەتتە، اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە دە بولمايدى. وتكەنگە ۇڭىلسەك، قازاقتان تۇڭعىش رەت بۇل سەريامەن 1972 جىلى تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ «ساكەن سەيفۋللينى»، سونان سوڭ بەرتىندە عانا ەدىگە ءۋاليحانوۆتىڭ «كەنەسارىسى»، يرينا سترەلكوۆانىڭ «شوقان ءۋاليحانوۆى»، مەدەۋ سارسەكەەۆتىڭ «قانىش ساتباەۆى» جارىق كورىپ ۇلگەرگەن. جالپى، «مۇحتار اۋەزوۆتەن» كەيىن كەشىگىڭكىرەپ بولسا دا «اباي» جارىققا شىعىپ وتىر ەكەن…
. الايدا اتام قازاق وسيەتتەگەن، «بىتكەن ىسكە سىن جوق. بىتىرگەن كىسىدە ءمىن جوق». اتاقتى كىتاپتىڭ كەزەكتى شىعارىلىمى زيالىلار تاراپىنان «تمد اۋماعىنداعى سونى جاڭالىق» دەگەن باعا الۋدا. ءوز كەزەگىندە كىتاپتىڭ جارىق كورۋى ءۇشىن ەرەڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جيىرماسىنشى عاسىرداعى امەريكا ادەبيەتىنىڭ مامانى نيكولاي اناستاسەۆ تە قاراجاياۋدان ەمەس. مايتالمان زەرتتەۋشى باس-اياعى 20 مونوگرافيا مەن مىڭعا جۋىق عىلىمي-پۋبليستيكالىق ماقالا-شولۋلاردىڭ اۆتورى. ول سونداي-اق ۆلاديمير نابوكوۆ، ەرنەست حەمينگۋەي، ۋيليام فولكنەر سىندى الەمدىك دەڭگەيدەگى كلاسسيكتەردىڭ ءمىرىن زەرتتەگەن ادەبيەتسىنى بىلگىرى دە. شىعارماشىلىعىندا الەم ادەبيەتىنىڭ ايىرىقشا قۇبىلىستارىنا كوپ كوڭىل بولگەن قالامگەردىڭ تۋىندىلارى رەسەيدە، اقش-تا جانە ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە باسىلىپ شىققان. ونىڭ «فەنومەن نابوكوۆا»، «تۆورچەستۆو ەرنەستا حەمەنگۋەيا»، «ۆلادەلەتس يوكناپاتوفى» سىندى تانىمال شىعارمالارى تاپتىرمايتىن دۇنيەلەرگە اينالدى. بىراق وسىعان قاراماستان اناستاسەۆ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ شىعارماشىل تۇلعالارىن دا نازاردان تىس قالدىرىپ كورمەگەن جان. سوندىقتان دا بولار، ارتىق-كەم تاڭدانىسسىز ونىڭ ءبىر كەزدەگى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «گۇل توستاعانىنداعى اسپان: ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ كىتاپتارى الەمدىك ادەبيەت ايدىنىندا» («نەبو ۆ چاشەچكە تسۆەتكا: ابديجاميل نۋرپەيسوۆ ي ەگو كنيگي ۆ ميروۆوم ليتەراتۋرنوم پەيزاجە») اتتى مونوگرافياسى ءبىراز سەڭنىڭ قوزعالۋىنا تۇرتكى بولعان ەدى. ودان كەيىنگى جارىققا شىققان بەلگىلى قالامگەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ومىرىنە، شىعارماشىلىعىنا قاتىستى بەلگىسىز دەرەكتەردى قامتىعان “مۇحتار اۋەزوۆ” اتتى كىتاپ «ونەگەلى ادامدار ءومىرى» سەرياسى بويىنشا باسىلىپ، يگىلىكتى ءىستىڭ جالعاسى رەتىندە تانىلدى.
كىتاپتا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوز زامانىنداعى بيلىكپەن قانداي قاتىناستا بولعانى باياندالىپ، سول كەزدەگى سولاقاي ساياساتقا بايلانىستى “اباي جولى” رومانىنان ءتۇسىپ قالعان مالىمەتتەر كەلتىرگەن-ءدى. Cونىمەن قاتار، كىتاپتا قالامگەر حاتتارىنان ۇزىندىلەر، زامانداستارىنىڭ دەرەكتەرى بەرىلگەن بولاتىن. ەندى مىنە، تاپ سول سارىندا قر مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ايتپاقشى، «اباي» كىتابى ارقىلى تريلوگيا ءوز مەجەسىنە جەتتى. اۆتوردىڭ ءوزى مويىنداعانىنداي، بۇل ساباقتاستىقتا ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ – ۇشار باسى، مۇحتار اۋەزوۆ – دىڭگەگى، ال، اباي –وسىناۋ اسىل اعاشتىڭ تامىرى ىسپەتتەس. بۇل راسىمەن دە قايسىبىر اقپارات شولۋشىسى جازعانداي، قازاق جازۋشىلارىنىڭ سوڭعى ءجۇز جىلداعى رۋحاني ساباقتاستىعىنىڭ كورىنىسى.
ۇستازدى ۇلىقتاعان ءۇش مۇحتار
رەسمي تاراتىلعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، كىتاپ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا شىعىپ وتىر. وسى رەتتە ءبىر ايتا كەتەرلىگى، «بارىمىز بەن نارىمىز» بولىپ وتىرعان ۇلى ابايدىڭ ادامي، رۋحاني، شىعارماشىلىق بولمىسىنا ابدەن تاپتاۋرىنعا اينالعان كوزقاراستار جۇيەسىندە ەمەس، كەرىسىنشە ەۋرواتلانتيكالىق وركەنيەت پريزماسى ارقىلى ەۋروپالىقتار كوزىمەن دە قاراۋدى ءجون كورگەن باستاماشى توپ ءوز ماقساتتارىنىڭ ۇدەسىنەن شىققان دا سەكىلدى. ءتىپتى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە دە شىعارىلىمى توقتاماعان ءۇشبۋ سەريا جىل سايىن 20-30 ومىرباياندىق كىتاپ تولعاپ كەلەدى. ال جالپى تارالىمى 100 ميلليوننان اسقان باسپا-برەندى بەتىنە كوتەرىلۋ اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي-اق ەلەۋلى ءىس. . راس، زامانىندا وكتەم ساياساتتىڭ، وتكىنشى يدەولوگيانىڭ قيعاشتىعىمەن قالىپتاسقان تۇسىنىكتەردى تالقانداۋدا بۇل ارەكەتتەر تىم از. ابايدى اباي ەتكەن تەك ورىس مادەنيەتى ەمەس، ەڭ الدىمەن يسلامدىق قازاق پەن شىعىس مادەنيەتى ەكەنىن، باتىسقا سودان كەيىن بارىپ بەت بۇرعانىن باسقانىڭ ەمەس، ەڭ الدىمەن سونداي پىكىر قالىپتاستىرعانداردىڭ ءوز ۇرپاقتارى قولىمەن اشا ءتۇسۋ الىستى كوزدەگەن ۇتىمدى ستراتەگيا. ماسەلەن، اباي ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىن¬دە اراب، پارسى سوزدەرى، ءدىني ريتوريكالار، تەك قانا مۇسىلمان وركەنيەتى نەگىزىندە عانا ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە بولاتىن كانوندىق ۇعىمدار تىزبەگى، مۇنىڭ ءبارى دە جاڭاشا، زاماناۋي تۇرعىدا قاراستىرىلۋدى قاجەت ەتەدى. مۇتاكالينمين مەن مانتيكينگە قۇرىق سالىپ، ءبۇتىن ءبىر يسلامدىق ءپالسافا اعىمدارىنىڭ وزەگىنە تۇسكەن ابايدى ورىس زەرتتەۋشىسى جەتكىلىكتى دارەجەدە، زاماناۋي كەلبەت-تانىمدا كورسەتە العانى انىق. اباي ورىس ءتىلىن عانا ەمەس، اراب، پارسى تىلدەرىن دە بىلگەن، ياعني ءۇش قايناردان (قازاق، شىعىس، باتىس مادەنيەتى) سۋسىنداپ، ءىس جۇزىندە بۇكىل الەمدىك وي-سانانىڭ جەتىستىگىن بويىنا سىڭىرگەن تۇلعا. ولاي بولسا، اباي شىعارماشىلىعى مەن ومىرىنە جاسالعان بۇل قالام تارتۋ دا سول اسقار بيىكتىكتى تانۋدىڭ جاڭا ءبىر كەزەڭى دەرلىكتەي قۇندى.
تۇساۋكەسەر راسىمىندە ءسوز سويلەگەن قر مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزانىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ناتيجەگە جەتكەن سەريا الەمدە جوققا ءتان كورىنەدى. سونىمەن قاتار اتالمىش ايدار اناۋ-مىناۋ ادامعا بەرىلە بەرمەيدى ەكەن. ەندى سونداي بەدەلدى سەريامەن قازاقتىڭ باس اقىنى ءھام اقىلمانى ابايدىڭ ءومىربايانى كوركەم كەستەلەنگەن كىتاپتىڭ 150 ميلليوندىق ورمانداي حالقى بار ورىس وقىرمانىنا جول تارتۋى، ءسوز جوق، ماقتان تۇتارلىق ءىرى شارا. . جالپى، باق بەتتەرىندە كەڭىنەن جاريالانعانداي، ءمينيستردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى قاۋىرت شارۋالارىنا قاراماستان، ۋاقىت تاۋىپ، شاراعا ارنايى كەلۋىندە دە ۇلكەن ءمان بار ەكەن. مۇحتار ابرارۇلى نيكولاي اناستاسەۆپەن 2001 جىلى ونىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كوزى ءتىرى كلاسسيگى ساناتىنداعى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ شىعارماشىلىعى تۋرالى جوعارىدا اتالىپ وتكەن «گۇل توستاعانىنداعى اسپان: ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ كىتاپتارى الەمدىك ادەبيەت ايدىنىندا» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىندە تانىسىپتى. سول كەزدەن باستالعان جىلى قارىم-قاتىناس جالعاسىن تاۋىپ، شىعارماشىلىق ءھام دوستىق بايلانىسقا ۇلاسقان. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە مۇحتار ابرارۇلى جازۋشى-پروفەسسورعا «ونەگەلى ادامدار ءومىرى» سەرياسى ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆ تاقىرىبىن جازۋدى ۇسىنادى. ناتيجەسىندە اتالمىش ايدار بويىنشا قازاقتىڭ ۇلىلارىنا ارنالىپ بۇعان دەيىن شىققان ساناۋلى بەس كىتاپتىڭ ءبىرى اۋەزوۆكە بۇيىرعانى بەلگىلى. سودان سوڭ مۇحتار ابرارۇلى اعا-دوسىنا ەندى ابايدى جازۋ جونىندە جانە كەڭەس بەرەدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ول كەڭەستىڭ دە قۇر يدەيا تۇرىندە قالىپ قويماي، تولىقتاي جۇزەگە اسقاندىعىنا ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي كۋا بولىپ وتىرمىز. . وسى ارادا جۋرناليست باتىربولات ايتبولات اتاپ وتكەن ءبىر سىن-سيپاتقا توقتالماسقا بولمايدى. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، الدەبىر سيمۆوليكالىق نىشانى بارداي مىنا ءبىر جايت ويعا ورالادى: «عۇمىرىن ابايتانۋدى ارنالى سالا رەتىندە قالىپتاستىرىپ-نەگىزدەۋگە، كەمەڭگەردى ءوز قازاعىنا تانىتۋعا ارناپ، سوعان عالامات ەڭبەك سىڭىرگەن مۇحتار اۋەزوۆ، ابايدىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرىنىڭ 1981 جىلى ماسكەۋدەن شىققان جيناعىن قۇراستىرۋعا كوپ كۇش-جىگەرىن جۇمساعان مۇحتار ماعاۋين، ەندى، مىنە، «اباي» كىتابىنىڭ ماسكەۋدىڭ اتاقتى «جزل»-دان جارىققا شىعۋىنا مۇرىندىق بولعان مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزا. قۇداۋاندا، ۇشەۋى دە مۇحتار!..»
ايتسا ايتقانداي-اق، قاراپ وتىرساق، ابايدىڭ ءاربىر جاڭا اشىلۋىن بەينە مۇحتارلاردىڭ عانا ماڭدايىنا جازىپ قويعانداي، ءاربىر تاريحي باسپالداقتا ءبىر جاڭا مۇحتار شىعىپ وتىرىپتى. مۇنى ءتاڭىرى توبەسىنە تۇتقان ۇلى تۇلعالاردىڭ ۇلى ۇستازعا كورسەتەر قىزمەتى مەن تاعدىرلى ميسسياسى دەمەسكە لاجىمىز جوق.
ءتۇيىن
كەشەگى كۇن ابايتانۋ اياسىنىڭ تاعى دا كەڭەيە تۇسكەندىگىمەن ايشىقتالسا كەرەك. ەڭ باستىسى، قازاق قالامگەرىنىڭ ومىرىندەگى، شىعارماشىلىعىنداعى بەلگىسىز تۇستاردى الەمگە تانىستىراتىن كىتاپ جارىققا شىقتى. تالاس جوق، بۇعان دەيىن شىعىپ كەلدى، ءالى دە شىعا بەرەر. بىراق وسىنداي ۇلاعاتتى ىسكە قازاق ساناسىنىڭ كەشىگىپ جەتەتىنى تولعاندىرادى. ايتپەسە، باسقاسى باسقا ابايداي ۇلى تۇلعامىزدىڭ كەشىگىپ بارىپ تيەسىلى الەمدىك باسپا بيىگىنە كوتەرىلۋى سىن ەدى. تەك، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز ول ەمەس. جۇرەگىمىزدەن ءۇزىپ جەتكىزسەك دەگەنىمىز، ۇلتىنىڭ ۇيىتقىسى بولۋعا تالاپ قىلىپ جۇرگەن مۇحتار ابرارۇلىنىڭ شەگەلەپ ايتقانىنداي، «قازاق حالقىنىڭ وتكەنى دە بۇگىنى دە بولاشاعى دا ءبىر – ابايمەن تىكەلەي بايلانىستى. اباي ءبىزدىڭ ۇلتتىق تولقۇجاتىمىز. وسى كىتاپپەن رۋحانياتىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن شامشىراق-ماياگى الەم ۇستىندە جارقىراي ءتۇستى». سوناۋ 1940 جىلدارى ءازىربايجانداردىڭ ءنيزاميى، سودان سوڭ 50, الدە 60-ىنشى جىلدارى تاتار اعايىننىڭ توقايى وسى «ءواو»-دەن شىققاندا ءبىز ابايىمىزدىڭ سودان جارىق كورەتىن كۇنىن ارمان ەتكەن بولساق، بۇل سول ارماننىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ جارقىن دالەلى. اباي اتامىز الەمنىڭ ۇلى عۇلاماسى اريستوتەلدەن باستاۋ العان ۇلىلاردىڭ قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن الدى. كىتاپ ەندى جارىق كورىپ جاتقاننان كەيىن وعان باعا بەرۋ دە قيىن، ونى ۋاقىت كورسەتەدى. قالاي دەگەندە دە بۇل ەڭبەك ابايتانۋعا قوسىلعان ۇلكەن ءبىر ۇلەس ەكەندىگىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىز. اللا جازسا، الداعى ۋاقىتتا كىتاپتىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى مىندەتتى تۇردە جارىق كورەدى. ءبىز سول كۇندى اسىعا كۇتەتىن بولامىز. ال بۇدان بىلاي «قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى» بەلگىسىن تاققان نيكولاي اناستاسەۆتىڭ قالامىنان سۇبەلى ەڭبەكتەر قاينار بۇلاقتان بۇرقىراپ شىققانداي توگىلە بەرەدى دەگەن ويدامىز.

ابىلايحان قالنازار، بەيبىتگۇل يساەۆا
«انا ءتىلى» گازەتى 5 ماۋسىم 2009 جىل