ادامزات تاريحىندا العاش رەت جاراتىلىس اقيقاتىنان باستاپ ادام بالاسىنىڭ بولمىسىنىڭ شەڭبەرىنە دەيىنگى ماسەلەلەرلەردى كەڭىنەن زەردەلەگەن،  جاراتىلىس اقيقاتىن زەردەلەۋدە حالىقتىڭ ءدىلى مەن دىنىنە قايشى كەلمەيتىن (جاراتىلىستانىمدىق نەگىزدە) ماعىناسى تەرەڭ تۇجىرىمدار جاساعان ويشىل ءال-فارابي.  يسلام ءدىنىنىڭ پايدا بولىپ، بۇگىنگى قازاق جەرىنە تارالعانعا دەيىنگى ۋاقىتتا دا تۇركى تۇلعالارىنىڭ، جالپى تۇركى جۇرتىنىڭ دۇنيەتانىمى، ومىرماندىك تۇسىنىگى جاراتىلىس اقيقاتىنا قايشى كەلمەگەن. ءدىن مەن ءدىلدىڭ قاسيەتىنە، تاجىريبەسىنە عىلىمي تۇرعىدان قاراعان ءال-فارابي قاي زاماندا بولماسىن ادامدى قوعامىمەن بىرىكتىرەتىن، حالىقتىڭ دۇنيەتانىمدىق تاجىريبەلەرىن ءبىر ارناعا باعىتتاپ وتىراتىن، ۇرپاقتى ىزگىلىككە جەتەلەيتىن قاسيەت تەكتىلىك دەگەن. ياعني ادامنىڭ قوعام، تاريح الدىنداعى مىندەتى تەكتىلىكتى قۇرمەتتەپ وسى مارتەبەگە يە بولۋ.

ءال-ءفارابيدىڭ تاعىلىمىنا قاراپ ويشىلداردىڭ ءىلىمى ادامزات بالاسىنا دۇرىس جولدى، ياعني ىزگىلىك جولىن كورسەتۋگە نەگىزدەلەتىنىن بىلەمىز. ادامنىڭ نەدەن قاتەلەسىپ، نەدەن قولداۋ تاباتىنى ويشىل ىلىمىندە كوپتەگەن دالەلدەمەلەر ارقىلى كورسەتىلەدى. سوندىقتاندا ءال-فارابي ءىلىمى دەگەنىمىز ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى ء(دىن، ءتىل، ءبىلىم، عىلىم، ونەر جانە ت.ب.) جۇيەلەپ، ونىڭ ارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن قىزمەتىن ۇرپاققا ۇيرەتۋ جولى. بارلىق جاراتىلىس زاڭدارى مەن سەبەپتەرىن ءبىر عانا ءمان جاراتىلىس يەسىنىڭ قۇدىرەتى ارقىلى نەگىزدەۋ، سول ارقىلى ۇلتتىڭ  دۇنيەتانىمىن دۇرىس باعىتتا ساقتاۋ جولى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇرپاققا جاراتىلىستانىم شەڭبەرىندەگى ساۋاتتىلىقتى، ادامگەرشىلىكتى ۇيرەتۋ جولى. ويشىلدىڭ تۇجىرىمى بويىنشا قوعامنىڭ وركەنيەتكە جەتۋى، وركەنيەت جولىنداعى ادامزات قوعامىنىڭ بولاشاعى ادامنىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرىنە، رۋحاني قۇندىلىقتارعا كەلىپ تىرەلەدى. قوعامدى، قوعامدىق سانا تۇرلەرىن جاسايتىن، دامىتاتىن، وعان قارسى كەلەتىن دە ادام. ادامنىڭ رۋحاني قاسيەتتەرى دارىپتەلىپ، نىعايىپ وتىرعان ورتادا ەلدىڭ مادەنيەتى دامۋدىڭ ءبىر قالىپتىلىعىن (تۇراقتىلىعىن) ساقتايدى. بۇنىڭ ەرەكشەلىگىن سول قوعامنىڭ مۇشەلەرىنىڭ، مادەنيەت يەلەرىنىڭ تەكتىلىگىنەن ىزدەيمىز.

تەكتىلىكتىڭ نەگىزگى كەلبەتى بولمىس مىنسىزدىگى. جەكە ادام، تۇلعا ەلدىڭ ىشىنەن، حالىقتىڭ ورتاسىنان شىعادى. ۇلتىنىڭ ارىن ارلاپ، جوعىن تۇگەندەيتىن ادامنىڭ الدىمەنەن رۋحى كۇشتى بولۋى كەرەك. قوعام الدىنا شىعاتىن ۇرپاقتىڭ بولمىسىنىڭ مىنىزدىگىنە جاۋاپتى اتا-انا، قوعام، ەل. جەكە ادامنىڭ تۋعانان باستاپ، بۇكىل ءجۇرىپ وتەتىن ءومىر جولى تاربيەلەنىپ وسكەن ۇيىنە (وتباسى), قوعامىنا (الەۋمەتتىك ورتاسىنا) تاۋەلدى. قازاقتىڭ بالانى بولاشاققا باعىتتاۋ داستۇرىندە پايدالانعان بىرنەشە دۇنيەلەرى بار. ماسەلەن بەسىك، وسى بەسىك ارقىلى بالانى تاربيەلەپ وسىرۋدە ەرەكشەلىك كوپ.  بالانىڭ اتا-اناسىنا، جان ۇياسىنا، ەلىنە جاقىن بولىپ ءوسۋى وسى بەسىكتەگى تاربيەمەن دە تىعىز بايلانىستى. ادامنىڭ بولاشاعى ونىڭ بەسىكتەن باستالاتىن تاربيەسىندە.

ەلدىڭ تۇرمىسىمەن تىعىز بايلانىسىپ وتىراتىن ادامنىڭ رۋحاني ءومىرى، ۇلت شارۋاشىلىعى، ۇلتتىق ويىن تۇرلەرى، اتا كاسىپتىڭ تۇرلەرى بالانىڭ رۋحاني جانە فيزيولوگيالىق جاعىنان تولىققاندى تەز جەتىلۋىنە، ەلدىڭ تاريحتان قالىپتاسقان تاجىريبەسىن يەلەنۋىنە ىقپال ەتىپ وتىرعان. سونىڭ ىشىندە ۇرپاق بولمىسىنىڭ تەرەڭدىگىن قامتاماسى ەتۋدە ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن دۇنيە ۇلتتىڭ رۋحانياتى مەن ءتول مادەنيەتى. ءال-فارابي سومداعان ادامعا تۋا بىتە (رۋحاني تاربيە، ۇلتتىڭ تاجىريبەسى ارقىلى) بەرىلەتىن تەكتىلىك قاسيەتتەر، اسىرەسە ونىڭ نەگىزگى ءونىمى (كورىنىسى) سانالاتىن مىنسىزدىك جەكە ادام مەن حالىقتىڭ بويىنا رۋحانيات، ۇلتتىڭ مادەني قۇندىلىقتارى (ونەر، ءبىلىم، تاربيە، دانالىق) ارقىلى ۇيالاپ وتىرعان.

جاۋدىڭ قاراسىن الىستان شالۋدان باستاپ، جاقسى مەن جاماندى اجىراتۋدى قوعامنان ەرتە ۇيرەنەتىن، ەلدىڭ تۇرمىسى مەن بولمىسىنىڭ جاعدايىن جەتىك ءبىلىپ، بولاشاعىن زەردەلەي العان، بويىنداعى بار مۇمكىندىگىن (قابىلەت، بىلىك، سەزىمتالدىق، تۇىنىك، اقىلدىلىق،  باتىرلىق، دانالىق جانە ت.ب.) حالىقتىڭ پايداسىنا جۇمساۋعا ادەتتەنگەن كىسىلىكتىڭ تۇعىرى وسىدان شىعادى. بۇنى بولمىس مىنسىزدىگى نەمەسە رۋحاني مىنسىزدىك دەيمىز.

ەكىنشى قاسيەت تۇسىنىك، ادام بويىندا تۇسىنىكتىڭ، سەزىمتالدىق قاسيەتتەردىڭ بولۋى. بارىمىزگە بەلگىلى تاريحتاعى قازاق تۇلعالارىنىڭ تەكتىلىگىن نەگىزدەيتىن قاسيەتتەردىڭ ءبىرى تۇسىنىك. تەكتىلىكتىڭ دەڭگەيىندەگى تۇسىنىك، تۇلعالارمىزدىڭ تۇسىنىگى قاراپايىم تۇردە ءومىردىڭ ءمانىن ۇعىنۋدان، ءدىني ساۋاتتىلىقتان، ەرىك-جىگەردەن، جاۋىنگەرلىك مىنەزدەن، شىنايىلىقتان، ادالدىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتەن، قاي نارسەگە بولماسىن سەزىمتال، ۇقىپتى، جاۋاپتى جانە شىنايى، ادىلەتتى بولۋدان، تاباندىلىقتان، نامىسشىلدىقتان كورىنەدى. ەرلەردى ۇلت ىسىنە بىرىكتىرىپ وتىرعاندا وسى تەكتىلىك دەڭگەيىندەگى تۇسىنىك. قازاق قوعامىنداعى ۇلتتىق جانە ازاماتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ءوزى دە وسى تۇسىنىكتەن قۇرالعان. قوعام الدىندا تۇراتىن ءتۇرلى ماسەلەلەرگە تۇتاس ۇلتتىق زەردە دەڭگەيىندە قاراپ، ونىڭ دۇرىس شەشىمىن تابا ءبىلۋ، تابىلعان دۇرىس شەشىمدى جۇزەگە اسىرۋعا قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر كىسىدەي جۇمىلۋى تەكتىلىك دەڭگەيىندەگى تۇسىنىكتىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن كورسەتەدى.

تەكتىلەر نەگە حالىقتىڭ قامىن كوپ ويلايدى، تانىمى، وي ءورىسى بۇگىنمەن شەكتەلمەي ەلدىڭ بولاشاق ومىرىنە باعىتتالىپ وتىرادى؟ تەكتىلىك تۇسىنىكتىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعى، ءبىلىمى تۇرادى. ءوزىنىڭ بويىنا دارىعان قابىلەتى مەن رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ پارقىن بىلەدى. ونىڭ پارقىن ءبىلۋ نەگىزىندە بار مۇمكىندىگىن قارا باسىنىڭ قامىمەن شەكتەمەيدى، كەرىسىنشە كۇش قۋاتى، ءومىرى بار جەردە قوعامىنا جۇمساۋعا ۇمتىلادى.

ادامنىڭ رۋحاني ومىرىندە، قوعامدىق ومىردە بولسىن ونىڭ ومىرگە، بولاشاققا قادام جاساۋىنىڭ باسىندا تۇسىنىك تۇرادى. تۇسىنىگى جوق نەمەسە تايىز ادام قانشا ارەكەت ەتكەنىمەن قوعامىنا يگىلىك اكەلەتىن نارسەلەرگە قول جەتكىزە المايدى. تەكتىلىك تۇسىنىك ادامنىڭ دۇرىس نارسەلەرگە باعىت الۋىنان كورىنەدى، ادام وسى دەڭگەيدەگى تۇسىنىك ارقىلى كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولاتىن دۇنيەلەردى جاساپ قالدىرا الادى. سونىڭ نەگىزگىسى باتىرلىق، ادامنىڭ باتىلدىعى  ارقىلى كورىنىپ وتىراتىن دانالىعى، ونەرى تەكتىلىك دەڭگەيىندەگى تۇسىنىكتىڭ ءونىمى بولىپ تابىلادى. سوندىقتاندا تۇسىنىك دەگەنىمىز ادامدى ءبىلىم، اقىل-وي، تاربيە، دانالىق جانە تەكتىلىك مىنەزى ارقىلى ءوزىن قورشاعان الەم، قاۋىمى جانە ۇرپاقتىڭ مۇددەسىمەن بىرىكتىرىپ وتىراتىن تانىمنىڭ ەرەكشە ءتۇرى، نەگىزگى كوزى دەپ ايتۋمىزعا بولادى. تەكتىلىك دەڭگەيىندەگى تۇسىنىكتى تانىمنىڭ ءبىر فورماسى دەيتىنىمىز ادام بالاسىنىڭ دۇنيەتانىمى، ءبىلىمى، وي ءورىسى ونىڭ ءومىر ماندىك تۇسىنىگىنە تاۋەلدى. ادام ءومىردىڭ ءمانىن نەعۇرلىم تەرەڭ تۇسىنگەن سايىن جاراتىلىس زاڭدىلىقتارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن، رۋحاني ءومىر بولمىسىنىڭ زاڭدىلىعىن تەرەڭ ۇعىنادى جانە ءوزىنىڭ ەل-جۇرتىنا جاقىن، ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرەدى. تۇسىنىگى بولماسا ادامنىڭ زەردەسى، كوزقاراسى، پايىمى، ۇستانىمى بوس قيالعا اينالماق:

بۇگىن بولسا تاماعىمىز توق دەيسىڭ،

ەرتەڭگىنىڭ ەش كەرەگى جوق دەيسىڭ.

ازاماتىڭ  اتتان ۇشسا «شوق» دەيسىڭ،

          ۇيالماستاي، جۇرتىم، ساعان نە بولدى؟

ەل كوشكەندە جۇرتتا قالعان سەنبە ەدىڭ،

ار-نامىستان جۇدا بولعان ەل مە ەدىڭ؟

قانىڭ قارا، باسقالاردان كەم بە ەدىڭ؟

          قوزعالماستاي، جۇرتىم ساعان نە بولدى؟

قانىڭ تازا، سەن ولاردان كەم ەمەس،

سەن ارتىقسىڭ، ولار ساعان تەڭ ەمەس.

ءوز بويىڭا وسى ءجۇرىس جول ەمەس،

          بايقاماستاي، جۇرتىم ساعان نە بولدى؟

الاتاۋدان اسىپ بارىپ جايلاعان،

بەتكەيىندە قۇلان-تايىڭ ويناعان،

ويىنا العان ءىسىن ەتپەي قويماعان،

          ەل ەمەسپە ەڭ، جۇرتىم، ساعان نە بولدى؟

شىنىمەندە  عۇمار قاراش ايتقانداي بىرلىك، ەلدىك تاريحتىڭ بولمىسىن، ونىڭ ىشىندەگى ۇلت تۇلعالارىنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ، رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ ءمانىن بىلۋدەن، تۇسىنۋدەن باستالادى. ەشكىم ەرىككەننەن باتىر بولمايدى، باتىرلىق ادامنىڭ بار جان دۇنيەسىنەن، بويىنان شىعاتىن قاسيەت. باتىرلىققا باعىتتاپ، باتىرلىقتى شىعارۋدىڭ ءوزى ەرلىك. بىراق ادام ەرلىكتىڭ يەسى بولۋى ءۇشىن بولمىسىنداعى (ۇلتتىق بولمىس) بار قاسيەتتەردى يەلەنۋى ءتيىس. باتىرلىق الدىمەنەن قيىنشىلىقتى، قوعامداعى ادام قولىنان جاسالىناتىن ادىلەتسىزدىككە توزبەي، ەل بولمىسىنا جات ادەتتەرگە قارسى قالىپتاساتىن قاسيەت. قازاق باتىرلارىنىڭ بارلىعى دا قوعام الدىنا ادىلەتسىزدىككە توزبەي، ونىمەن كۇرەسىپ، قيىنشىلىقتى جەڭۋ ءۇشىن شىققان.

ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرۋدا، ەل ومىرىنە كەلگەن قيىنشىلىقتى جەڭۋگە ۇمتىلۋدا تۇلعالارىمىزدىڭ بويىندا كەمەل تۇسىنىك جاتىر. ول نەدەن كورىنەدى؟ بىرىنشىدەن قازاق بالاسىنىڭ ويلى، جىگەرلى بولىپ، اتا-اناسىنا، تۋىسىنا، قوعامىنا جاقىن ءوسۋى. ەكىنشىدەن نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ زيان ەكەنىن ۇلتىنىڭ رۋحانياتىنا زەر سالۋدىڭ ناتيجەسىندە ەرتە اجىراتا ءبىلۋى. ۇشىنشىدەن ەل مەن جەردىڭ جاعدايىن جەتىك ءبىلىپ، وعان زيانىن تيگىزەتىن، ۇلكەن زارداپ اكەلەتىن نارسەلەرگە قارسى كەلىپ، جويىپ جىبەرۋگە ۇمتىلاتىندىعىندا. تورتىنشىدەن جاۋمەن كۇرەسۋدە ءبىر-بىرىمەن ەسەپتەسپەي شايقاسقا دايىن تۇرۋىندا. بەسىنشىدەن ەل ءۇشىن ەرلىك كورسەتكەن باتىرلاردىڭ ەرلىگىن ۇمىتپاي، سونى ۇلگى ەتىپ حالىق جادىندا قالدىرۋىندا.

ادام بويىنداعى تۇلعالىق قاسيەتتەردى وياتاتىن تەكتىلىك. تەكتىلەر ءوزىنىڭ جاعدايى بولعانىمەن قوعامى ءۇشىن السىزدىككە، ادىلەتسىزدىككە شىداپ تۇرا المايدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي تەكتىلەردىڭ قاناعات تۇتاتىنى بەيبىتشىلىك، حالىقتىڭ، ۇرپاقتىڭ بەيبىت ءومىرى. سول بەيبىتشىلىككە قول جەتكىزۋدەگى، بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋداعى دۇنيەلەر تەكتىلىك يەلەرىنىڭ ۇنەمى تانىمىندا ءومىر سۇرەدى. ولار جەر، جەر مەن ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى، ساۋاتتىلىق، ونەرلى، ءبىلىمدى بولۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار، ۇلت نامىسى، ەلدىڭ ابىرويى.

ادام بويىنداعى تەكتىلىك قاسيەتتەر قاشاندا تۇتاس كۇيىندە كورىنەدى. تەكتىلىكتىڭ تۇتاس كورىنىسى بولمىس مىنىزدىگى بولسا، ادامنىڭ تۇلعالىق بولمىسىنىڭ رۋحاني ءورىسى تۇسىنىگى ارقىلى قالىپتاسادى. وسى سەبەپتەن قازاق رۋحانياتىندا اڭىز اڭگىمەدەن باستاپ، باتىرلىق پوەزيامەن ورىلەتىن دۇنيەلەر ۇرپاقتىڭ ەلدىك تۇسىنىگىن قالىپتاستىرۋعا، ەلدىككە تاربيەلەۋگە باعىتتالعان. ياعني جىر ارقىلى تاريحتىڭ بولمىسى، تۇلعالار بەينەسى، رۋحاني قاسيەت ۇلگىلەرى ۇرپاق تانىمىنا ۇيالاپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسى، اقىل ويى، زەردەسى دۇرىس تاربيەلەنەتىن بولعان. ەل مەن ەردىڭ بىرلىگى ۇرپاق تانىمىنا ۇيالاعان سايىن حالىقتىڭ بويىندا تەكتىلىك ساقتالادى جانە تاريحي سانا ەل ءومىرىنىڭ ءاربىر جاڭا كەزەڭىندە مادەني قۇبىلىسقا اينالىپ وتىرادى.

ءال-فارابي ىلىمىندە زەردەلەنگەن تەكتىلىككە قاتىستى كەلەسى ءبىر قاسيەت العىرلىق. «ءوزى تۇسىنگەن، كورگەن، ەستىگىش جانە اڭعارعان نارسەلەردىڭ ءبارىن جادىندا جاقسى ساقتايتىن، بۇلاردان ەش نارسەنى ۇمىتپايتىن بولۋى كەرەك» دەگەن ويشىل.

قازاق وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ العىر بولۋىنا ۇلكەن ءمان بەرگەن. تاريحتى ءبىلىپ، جادىندا ساقتاۋدا، اتامەكەن كەڭىستىگىن يگەرۋدە جانە ونى كەيىنگى ۇرپاققا تابىستاۋدا، ۇلت رۋحانياتىنىڭ ورىسىندەگى دۇنيەلەردى ەستە ساقتاۋدا قازاق بالاسىنىڭ بويىندا وسى قاسيەت ەرەشە كوزگە تۇسەدى. العىرلىق ادام بولمىسىنداعى بار قاسيەتتىڭ بولاشاعىن ايقىنداۋشى عانا ەمەس، ونىڭ تاعدىرىن شەشەتىن دۇنيە. بەينەتى مول ءومىر، سول ءومىردىڭ بەينەتىنە قاراماي ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جولىنا ەرتە بەل بۋىپ، بەت الاتىن قازاق جاستارى وسى قاسيەتتىڭ ارقاسىندا تاريحي ءومىردىڭ تالابىنا تەز بەيىمدەلىپ وتىرادى. باتىرلىققا، شەشەندىككە، ونەرلى بولۋعا بەيىمدەلۋدە ەستە ساقتاۋ، كورگەن، بىلگەن، ەستىگەن نارسەسىن ويعا ءسىڭىرىپ، ودان تاجىريبە شىعارىپ وتىرۋ ءىسى ولارعا قابىلەت ارقىلى  كەلىپ وتىرعان. ەگەردە جاستاردىڭ بويىندا بۇل قاسيەت بولماسا،  ۇلتتىق مۇددە دەڭگەيىندە بۇل قاسيەت دارىپتەلمەسە قازاقتىڭ تاريحتاعى ءسوزى مەن ءىسى جوعالار ەدى. سونى جوعالىتپاۋدا، ۇرپاق ومىرىنە قابىستىرۋدا قازاق العىرلىققا تاربيەلەۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىن قوعامدىق ومىردە تەگىستەي دۇرىس پايدالانىپ وتىرعان. ۇرپاق العىر بولماسا، ادام بۇل قاسيەتتى دارىپتەمەي اقىل يەسى بولا المايدى. العىرلىق ادامعا تۋا بىتە بەرىلەتىن جاننىڭ ەرەكشە قاسيەتى، سونىمەن قاتار بۇل قاسيەت تاربيە، ءومىردىڭ تاجىريبەسىن مەڭگەرۋ ارقىلى دا كەلەدى.

قازاقتىڭ تاريحىندا ۇرپاقتىڭ تاراپىنان قادىرلەنەتىن قاسيەتتەر كوپ. سونىڭ ءبىرى وسى قاسيەت. ءال-ءفارابيدىڭ، قازاق ويشىلدارىنىڭ، قازاقتىڭ حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ، الاش زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرىنەن ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندە ادام بولمىسىنىڭ، سول ارقىلى ۇلت بولمىسىنىڭ تۇلعاسىن قالىپتاستىرىپ، ساقتاپ وتىراتىن قۇندىلىقتارعا ادام بولمىسىنىڭ رۋحاني فەنومەندەرى نەگىزىندە ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ وتىرعاندىعى كورىنەدى. اسىرەسە بۇل قاسيەتتى دارىپتەۋ قازىرگى ۋاقىتتا ادامزات قوعامىنىڭ الدىندا ۇلكەن ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالۋدا. وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن نەمىس فيلوسوفى كارل ياسپەرس ادام ميى اقپاراتتى كوپ سىڭىرگەن سايىن ونىڭ قابىلداۋى السىرەي تۇسەدى دەگەن فيلوسوفيادا تۇجىرىم جاساعان. فيلوسوفتىڭ جاساعان بۇل تۇجىرىمى بۇگىنگى تاڭدا ادامزات قوعامىنىڭ شىندىعىنا اينالۋدا. قازاق رۋحانياتىندا ۇرپاقتىڭ قابىلداۋى مەن زەيىن قويۋ قابىلەتىنە ەرەكشە ءمان بەرىلىپ وتىرۋىنىڭ سەبەبى، ادامزات قوعامىنىڭ بولاشاعى ادامنىڭ رۋحىنا كەلىپ تىرەلەدى. ال ادام رۋحىنىڭ قالىپتاسۋىندا سول ادامنىڭ مادەنيەتىنىڭ يەسى ۇلتتىڭ تاربيەسى مەن ءومىر سۇرۋدەگى تاجىريبەسى تۇر. قازاق قوعامىندا ادام تانۋ ماسەلەسىنە ۇنەمى ءمان بەرىلۋدىڭ تۇپكى ماقساتى، قوعامنىڭ بەرىكتىگى ادامنىڭ قابىلەتى مەن قاسيەتىنەن تۋىنداعان، سول ارقىلى دۇنيەگە كەلەتىن قۇندىلىقتارمەن ساقتالىپ، كۇش الىپ وتىرماق. ال قوعامنىڭ رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراۋىنىڭ بىرعانا سەبەبى ادامنىڭ ءوز تابيعاتىنان قاشىقتاپ كەتۋىندە. ادام تانىمى، قابىلەتى، ءبىلىمى ارقىلى تەحنيكانى، جاڭا عىلىم تۇرلەرىن جاساي الادى، ال ول ادام رۋحىنا ۇستەم بولىپ كەتسە، قوعام ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دامۋ جولىنان قول ءۇزىپ الۋى مۇمكىن. سوندىقتاندا قوعامنىڭ مادەني ءورىسىن ساقتاپ وتىرۋدا ۇرپاقتىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن، ۇلت رۋحانياتىنىڭ نەگىزدەرىن ساقتاۋ مىندەتى ۇنەمى ەل الدىندا تۇرادى.  قازاق ويشىلدارى سومداعان ناداندىق، قاتىگەزدىك، ساۋاتسىزدىق، نامىسسىزدىق ادام تابيعاتىنداعى قۇندىلىقتاردىڭ تانىلماۋىنان،  جاستارعا دۇرىس ناسيحاتتالماۋىنان شىعادى. ماسەلەن قازاق بيلەرىنىڭ، جىراۋلارىنىڭ حاندار مەن باتىرلارعا ايتقان سوزدەرى، حالىققا بەرگەن اقىل - كەڭەسى  تاريح بولىپ قالادى، اقىر سوڭىندا بۇل ۇرپاق مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن يدەياعا اينالىپ وتىرادى. سەبەبى ونىڭ بويىندا تاريحي ءومىر شىندىعىنا نەگىزدەلگەن ينتۋيتسيالىق ءبىلىم جاتىر. اتالى ءسوزدىڭ بويىندا ءبىلىم مەن قابىلەتتىلىك قاتار كورىنەدى.

ينتۋيتسيا تەكتىلىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە قاشاندا قازاق تاريحىنىڭ باسىندا تۇرادى. اسانقايعى داۋىرىندە زەردەلەنگەن دۇنيەلەر، ۇرپاققا قويىلعان ساۋال تاريح بويى حاندار مەن جىراۋلاردىڭ دانالىعىنىڭ تالقىسىنا سالىنىپ وتىرعان. سول ارقىلى ەل باسقارعان، ەل باستاعان ادامدار زامان اعىمىنا، ۋاقىت بولمىسىنا، ادامزات قوعامىنىڭ بولاشاعىنا، ەل بولاشاعىنا قاتىستى وزدەرىنىڭ تياناقتى ويلارىن، بەرگەن باعاسىن ۇلت رۋحانياتىنىڭ بويىندا قالدىرىپ وتىرعان. بۇقار جىراۋ بابامىزدىڭ وسيەتىنە جۇگىنسەك وسى شىندىقتى (ۋاقىت شىندىعىن زەردەلەۋدەن تۋىنداپ وتىرعان، تۇلعا قاسيەتىنىڭ شىندىعىن) اعارامىز:

حانعا جاۋاپ ايتپاسام،

حاننىڭ كوڭىلى قايتادى.

قاندىرا جاۋاپ قاتپاسسام،

حالقىم نە دەپ ايتادى؟

ەل باسقارعان، جاۋعا قارسى سوعىسىپ، ەلگە تونگەن قاۋىپتىڭ بەتىن قايتارىپ وتىرعان قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ سەزىمتالدىعى ەرەكشە قۇبىلىسقا اينالىپ وتىرعان. قازاق حاندىعى قۇرىلعان داۋىردە ەل باسقارعان تۇلعالار تاراپىنان زەردەلەنگەن ماسەلەلەر كەيىنگى ۋاقىتتا ابىلاي سىندى قازاق حاندارىنىڭ تاراپىنان ەسكەرۋسىز قالمايدى. قازاق يدەياسىنىڭ باسىندا اسانقايعى دانالىعى تۇرسا، تۇلعانىڭ دانالىعىندا ۋاقىت شىندىعىن نەگىزدەيتىن ۇعىمدار كەيىنگى قازاق حاندارىنىڭ تۇسىندا كەڭىنەن زەردەلەنىپ وتىرعان.

الەم قالاي وزگەرۋدە، دامۋدىڭ باعىتى ادامزات قوعامىن قايدا الىپ بارا جاتىر؟ قازاق ەلىنىڭ ەرتەڭى قانداي نەمەسە ەرتەڭگى كۇنى ەل الدىندا تۇراتىن ماسەلەلەر نە بولۋى (نەمەسە قانداي بولۋى) مۇمكىن؟ وسى باعىتتا قازاق حاندىعى قۇرىلعان ۋاقىتتا ورتاق ۇلتتىق ماسەلەلەر باعىتىندا ويشىلداردىڭ ينتۋيتسياسى ارقىلى ءتۇرلى يدەيالار ۇلت رۋحانياتىنىڭ بويىندا شوعىرلانا باستاعان.

اسانقايشى بابامىزدىڭ:

"قيلى، قيلى زامان بولماي ما؟

سۋدا جۇرگەن اق شورتان

 قاراعاي باسىن شالماي ما؟" - دەگەن وسيەتىندە تەرەڭ ماعىنا جاتىر.

تەكتىلىكتىڭ ءورىسى ەل، ەل ەلدىكتەن قول ۇزسە تەكتىلەردىڭ ونەگەسى تاريح بويىندا عانا قالادى. سوندىقتاندا تۇلعالار ءداستۇرى ەل ءومىرىن ساقتايدى، ول ارمەن قاراي جالعاسۋ ءۇشىن قوعامدا زيالىلاردىڭ ورتاسى بولۋى قاجەت. ويشىلدار دانالىعى ارقىلى مەملەكەت پەن تۇلعانى جانە حالىقتى بىرىكتىرىپ وتىرادى. ەل ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن قول ءۇزىپ السا، ونىڭ بولمىسى السىرەي باستايدى. ەل ەلدىگىنەن قول ۇزسە تۇلعاعا دا زيان. سوندىقتان دا اسانقايعى ەلدىڭ بەيبىت ءومىرىن ءوسىپ تۇرعان قاراعايعا تەڭەگەن، ەل بار جەردە عانا تۇلعا بار، ەلدىڭ تەكتىلىگى تۇلعاسىن ساقتايدى، تۇلعالارىنىڭ قاسيەتىن قورعايدى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ورىسىنە، ينتەللەكتۋالدىق كۇشىنە اينالعان تۇلعالار ينتۋيتسياسىنىڭ مازمۇنىنان وسىنى كورەمىز.  ەل عىلىمى، ونەرى جانە ساياساتى ارقىلى كەلەر ۋاقىتتا جاڭا وركەنيەت يەسى اتاناتىن ەلدەن قاشىقپىن دەپ قامسىز وتىرۋعا بولمايدى دەگەن. ادامزاتتىڭ بولاشاعى قانداي؟ اسانقايعى وسيەتىنەن ادامزاتتىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن دۇنيە قاناعات، مەيىرىم، ادىلەتتىلىك دەگەن ويدىڭ ءتۇيىنى شىعادى. ادام بالاسى تابيعاتتىڭ، جەر انانىڭ ريزىعىن قۇرمەت تۇتىپ، ونى قورعاعان سايىن جەر بەتىندە تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك ساقتالادى. تابيعاتتا ەسەپسىز نارسە جوق، قازاقتا ءجيى ايتىلاتىن «قارا سۋدىڭ دا سۇراۋى بار». قازىرگى ۋاقىتتا عىلىمدا جەر بەتىندە اۋىز سۋ قورى ازايۋدا دەگەن بولجام جاسالۋدا. وسىعان قاراپ بولاشاقتا ادامزات الەمىندە باق تالاسى ەمەس، سۋعا تالاسۋ ۇرپاق ومىرىندە باستالىپ كەتەتىندىگىن دانالارىمىز ەرتە بىلگەن.

زەرەكتىكتىڭ، سەزىمتالدىقتىڭ الىپ بەينەسى اسانقايعى، بۇقار جىراۋ، موڭكە بي سىندى تۇلعالاردىڭ وسيەتىنىڭ تاريحي شىندىققا اينالعان بەينەسىمەن دە كورىنەدى. سول بەينەنى تۇسىنگەن ۇرپاق بار الىنشە زامان اعىمىنا قامدانىپ ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلادى. ماسەلەن تاريح بەتىندە قالعان بۇقار دانامىزدىڭ ابىلاي حانعا ايتقان مىنا ءبىر ويلارى شىندىققا اينالدى:

قاراعاي - سۋدان قاشىقتاپ،

شولگە بىتكەن ءبىر داراق.

شورتان - شولگە شىدامسىز،

بالىقتان شىققان ءبىر قاراق.

ويلاما شورتان ۇشپاس دەپ،

قاراعايعا شىقپاس دەپ.

كۇنباتىستان ءبىر دۇشپان

اقىردا شىعار سول تۇستان.

كۇش ىعىسقا قارايدى،

شاشىن الماي تارايدى.

قۇدايدى بىلمەس، ءدىنى جوق،

جاماندىقتا ءمىنى جوق،

ءوزى سىندى ءبىر كاپىر

جاياۋلاپ كەلەر جۇرتىڭا!

جاعالى شەكپەن كيگىزىپ،

بالدىماي جاعار مۇرتىڭا.

جەبىرلەرگە جەم بەرىپ،

ەل قامىن ايتقان جاقسىنى

سويلەتپەي، ۇرار ۇرتىنا.

باۋىزداماي ىشەر قانىڭدى،

ولتىرمەي الار جانىڭدى،

قاعازعا جازار مالىڭدى،

ەسەپكە سالار بارىڭدى،

ەلىڭدى اللار قولىڭنان،

اسكەر قىلار ۇلىڭنان!

بۇل ايتقانىم، ابىلاي،

بولماي قويماس ارتىڭنان.

تەكسىزدى تورگە شىعارىپ،

ىستەتەر سۇمدىقتى ۇيعارىپ.

اسان ءسوزى وسىلاي

بۇگىن ءۇشىن اھ ۇرعان.

ۋاقىتتىڭ شىندىعىن زەردەلەپ، ءومىردىڭ تاجىريبەسىن نەگىزدەپ ايتىلعان ءسوز قاشاندا شىندىققا اينالادى. ءال-فارابي سومداعان ون ەكى قاسيەتتىڭ ۇلگىلەرى تاريحىمىزدعى ەل مەن ۇلت تۇلعالارىنىڭ تۇلعالىق بولمىسىنا قاتىستى وسىنداي كوپتەگەن دۇنيەلەردىڭ ءمانىن اڭعارتادى.

تاريحتاعى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ومىرىندە بارلىق دۇنيەلەر پراكتيكالىق نەگىزدە كورىنىس تاۋىپ، زەردەلەنىپ (قولدانىلىپ) جانە جۇزەگە اسىپ وتىرعان. ءومىردىڭ تاجىريبەسىمەن كەلەتىن ءىس قاشاندا ادامنان العىرلىقتى تالاپ ەتەدى.

تەكتىلىككە قاتىستى كەلەسى ءبىر قاسيەت شەشەندىك, ياعني وتكىر ءسوز يەسى، ويىن، يدەياسىن حالىققا جەتكىزە بىلەتىن تىلمارلىق. ۇلتتىق بولمىس دەڭگەيىندەگى تەكتىلىك قاسيەتتىڭ ءبىر بەلگىسى سوزگە شەشەن، ويعا تەرەڭ بولۋدا جاتىر. بۇل قاسيەت جوعارىدا اتالعان ءبىلىم مەن تۇسىنىكتەن، قابىلەت پەن تاربيەدەن شىعادى. ءسوزدى قادىرلەيتىن حالىق بارىندە قادىرلەيدى جانە وسى قاسيەتىمەن قوعامدىق ومىردە بارلىق قۇندىلىقتاردى بىرىكتىرە الادى. ءسوزدىڭ اسىلى دانالىق بولسا، سول دانالىقتى يەلەنۋ، دانالىقتىڭ ادام بويىنا ۇيالاۋى نەمەسە دانالىقتى ادامنىڭ، ەلدىڭ وزىنە باعىندىرۋى تەكتىلىكپەن كەلەدى. اباي ايتقان التى باقان الاۋىز قوعامدا دانالىق حالىقتىڭ ومىرىنە جاقىندامايدى، تاريحتىڭ شەڭبەرىندە عانا ءومىر ءسۇرىپ جاتادى. سوندىقتاندا قازاق ءسوزدى قادىرلەگەن، ءسوزدىڭ قادىرلەنۋى ءتيىس دۇنيە ەكەندىگىن ۇرپاققا ۇيرەتۋمەن كەلگەن. قوعامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق تەرەڭدىگى دە وسىدان شىعادى. استارلى ءسوزدىڭ نەگىزىندە قابىلەت، زەرەكتىڭ، يتۋيتسيا تەرەڭ تۇسىنىك پەن ەستە ساقتاۋ قابىلەتى بار. بولتىرىك بي ايتىپ كەتكەندەي:

ءسوز ءمانىسىن بىلمەگەن –

                                                ەل ءمانىسىن بىلمەيدى.

                                                ەل ءمانىسىن بىلمەگەن –

                                                جەر ءمانىسىن بىلمەيدى.

                                                جەر ءمانىسىن بىلمەگەن –

                                                ەر ءمانىسىن بىلمەيدى.

                                                ەر ءمانىسىن بىلمەگەن –

                                                بار ءمانىسىن بىلمەيدى.

قوعامداعى بارلىق ماسەلە سوزگە كەلىپ تىرەلەدى، ءسوزدى تۇسىنۋدەن، ۇعىنۋدان جانە اتالى ءسوز بويىنداعى ءبىلىم مەن تاجىريبەنى ومىرگە قولدانا بىلۋدەن شىعادى. قازاق قوعامىندا ءار نارسەنىڭ ورنى، ءومىر ءسۇرۋ باعىتى، ءمانى زەردەلەنىپ جانە تۇيىندەلىپ (ويعا ءسىڭىرىلىپ) وتىرعان. ءسوز قازاق ءۇشىن قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، ۇلكەن جاد. ونىڭ ىشىندە ۇلتتىڭ تاريحىن، بولمىسىن، ادامنىڭ قاسيەتىن، مىنەزىن، ءىس-ارەكەتىن بەينەلەپ وتىراتىن اقپاراتتار بار. ءسوز تاريحتىڭ، قوعامنىڭ، ونىڭ ىشىندەگى ادام بولمىسىنىڭ بەينەسىن، قۇندىلىقتاردى بويىندا جيناقتاپ وتىراتىن دۇنيە. ءسوز ارقىلى قازاق ومىرىندە ۇلتتىڭ، زيالى ادامداردىڭ بىلىمدەرى جالعاسىپ وتىرعان. ءسوزدى قادىرلەيتىن، تۇسىنەتىن، تەرەڭ قابىلدايتىن ورتا بولماسا قوعام رۋحاني جاعىنان تايىزداي تۇسپەك. ءسوزدىڭ قوعامدا ء(ار ۇرپاق بۋىننىڭ رۋحاني ومىرىندە) تۇراقتاپ يدەياعا اينالۋىندا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تانىمى الدىڭعى ورىندا تۇرادى. الاش زيالىلارى ايتقانداي، «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى».

نە سەبەپتەن قازاق حاندارىنىڭ تۇسىندا بيلەر مەن جىراۋلاردىڭ مارتەبەسى جوعارى بولىپ، قازاق قوعامىندا شەشەندىك مادەني قۇبىلىسقا اينالدى؟ بۇنىڭ مادەني قۇبىلىسقا اينالۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان قازاق حاندارىنىڭ جۇرگىزگەن يدەولوگياسى. اتامەكەن تەرريتورياسى ۇلكەن، ونى يەلەنىپ، ساقتاپ وتىرۋ ءۇشىن ەل كوشپەلى تۇرمىستى يەلەنگەن. ەل ءبىر جەرگە شوعىرلانسا ۇلتتىڭ تەرريتورياسىن جاۋدان قورعاۋ قيىنعا سوعادى، جەردى جاۋدان قورعاپ، قاۋىپتىڭ بەتىن قايتارىپ وتىرۋ ءۇشىن ەل اۋىل بولىپ ءار جەردە شوعىرلانۋى كەرەك. ەلدىڭ تەرريتورياسىندا اۋىل بولىپ تەگىستەي قونىستانعان حالىققا ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاپ وتىراتىن قۇندىلىقتار تاعى قاجەت. ول ءتىلدىڭ، ءدىلدىڭ تۇتاستىعى، ءدىننىڭ تازالىعى، ءداستۇر، تاريحتىڭ تاعىلىمىن ناسيحاتتاپ وتىراتىن دۇنيەلەر. وسىلاردىڭ بارلىعى ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىنىڭ ساقتالۋىنا قىزمەت ەتەتىن دۇنيەلەر. بۇعان قاراپ  قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنىڭ وزىندىك قالىپتاسۋ ەرەكشەلىگىنىڭ بار ەكەندىگىن جانە ونى قالىپتاستىرۋ وڭاي بولماعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

قازاق قوعامىندا ۇرپاققا تۇلعالىق قۇندىلىقتاردى (جەر، ءتىل، ءدىل، مادەنيەت، ءدىن، شارۋاشىلىق) ۇيرەتەتىن، سونىڭ نەگىزىندە كىسىلىك قاسيەتتەردىڭ قوعامدا ورىن الىپ، نىعايىپ وتىرۋىنا كۇش سالاتىن بيلەر مەن جىراۋلار. ۇلتتىق يدەيانىڭ حالىق ساناسىنا تەز جەتۋىنە، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ومىرىندە الەۋمەتتىك رۋحاني كۇشكە اينالۋىن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن رۋحاني تۇلعالار ينستيتۋتىنىڭ قاجەت دۇنيە ەكەندىگىن قازاق حاندارى تەرەڭ بىلگەن. ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسىنە، اقيقاتىنا كەلگەندە بي مەن جىراۋدىڭ وي ءورىسى ەشكىمگە دە باعىنبايدى، تەك قانا شىندىققا، ادىلەتتىلىككە جۇگىنەدە. وسىنىڭ سالدارىنان قوعامدى بىرىكتىرەتىن قۇندىلىقتار، قوعامعا يگىلىك اكەلەتىن نارسەلەر مەملەكەتتى باسقارعان ادامدارعا دا، حالىققا دا انىق كورىنىپ وتىرعان.

قازاق قوعامىنداعى حان مەن باتىردىڭ، بي مەن جىراۋدىڭ جانە قازاق بايلارىنىڭ تۇلعاسىنا قاراپ تۇلعالىق رۋحتىڭ ۇندەستىگىن بىلەمىز. ولاردىڭ تۇلعالىق رۋحىنا ۇلتتىڭ رۋحى ىقپال ەتىپ وتىرعان. قازاق حاندارى ەلگە باسشىلىق ەتسە، سول باسشىلىقتىڭ جۇزەگە اسۋىنا، ياعني ەلدىڭ جان-جاقتى قورعالىپ، بولمىسىنىڭ كوركەيۋىنە حاندارىمىزدىڭ وزدەرى قالىپتاستىرعان تۇلعالار ينستيتۋتى وڭ ىقپالىن تيگىزىپ وتىرعان. قازاق حاندارىندا ۇلكەن ىشتەي ەسەپ بولعان، ول تاريحي ۋاقىتتا كەيىنگى ۇرپاققا ونەگە بەرەتىن دۇنيەلەر قالۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىكتەن بىلىنەدى. ءاربىر باتىردىڭ ەرلىگى، ەرلىك كورسەتۋدەگى ءبىلىمى حالىق جادىندا قالۋى كەرەك. تاريحي ومىردەگى بارلىق اقپاراتتى حالىق جادىندا قالدىراتىن جىراۋلار.

ون جاسىما كەلگەندە،

قارىما قوبىز ىلگەنمىن.

ون ءبىر جاسقا كەلگەندە،

ءسوز ءمانىسىن بىلگەنمىن.

ون ەكىگە كەلگەندە،

جاقسىنىڭ الدىن كورگەنمىن.

ون ءۇش جاسقا كەلگەندە،

جاقسىنىڭ سوڭىنا ەرگەنمىن.

ون ءتورت جاسقا كەلگەندە،

ءوز ەلىمدە جۇرگەنمىن.

ون بەس جاسقا كەلگەن سوڭ،

كەنەسارى، ناۋرىزباي

تورەنى ىزدەپ كەلگەنمىن – دەپ نىسايباي جىراۋدىڭ «كەنەسارى-ناۋرىزباي» داستانىندا ايتىلعانداي، ون بەس جاسقا كەلگەن قازاق بالاسى ومىرگە بيىك زەردەمەن قاراپ، ۇلت ىسىنە ارالاساتىن بولعان. قازاقتىڭ بيلەرى مەن باتىرلارى دا سولاي. الدىمەنەن ءسوزدىڭ ءمانىسىن تۇسىنەدى، ونى ءبىلۋدى ورتاسىنان ۇيرەنەدى.  ءال-فارابي ايتقان، العىر دا اقىل يەسى بولۋ قازاق بالاسىنا ءسوزدىڭ ءمانىسىن ءبىلۋدى ۇيرەتۋ مەن ۇيرەنۋ ارقىلى كەلگەن. ەگەر ادامدا تۇسىنىك بولماسا، قوعامدىق ورتادا ناداندىق ورىن الار بولسا، ادام مىنەزىندە سالماقتىلىق بولماي، جەڭىلتەكتىك ورىن السا وتكەننىڭ ونەگەسىن ۇعىنۋ، ونەگەگە دەن قويۋ، اڭعارىمدىلىق، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى ينتەللەكتۋالدىق ءورىسى بار ورتا بولمايتى، اڭعارىمدىلىق، العىر دا، اڭعارىمپاز اقىل يەلەرى قوعامنان كوپتەپ شىقپايدى. ءسوز ءمانىسىن ءبىلۋ ادامنىڭ جاس شاماسىنا قاراماي ءوزىنىڭ ورتاسىنداعى قۇبىلىستارعا، نارسەلەرگە، جاعدايلارعا سىنمەن قاتاپ، باعا بەرۋدە جاتىر. ءسوز تاريحتان تاريحقا جالعاساتىن اقپارات، ونىڭ بويىندا بەينەلەر، بەلگىلىلەر، ءبىلىم مەن تاجىريبەلەر بار، ونىڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا (تانىمىنا) ءسىڭىپ، تانىمدىق قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋى مەن شىڭدالۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرۋى ءسوزدىڭ ءمانىن ۇعىنۋدا جاتىر. ارينە بۇل وڭاي نارسە ەمەس، ءسوز قوعام ومىرىندە حالىق بويىنا تەگىس تاراماي، الەۋمەتتىك قۇبىلىسقا، ۇلتتىق قۇندىلىققا اينالمايىنشا ونىڭ بويىنداعى قۇندىلىقتار ۇرپاق ومىرىندە جالعاسپايدى. ءسوزدىڭ جولى تانىم، ءورىسى دانالىق. بۇعان قاتىستى احمەت بايتۇرسىنوۆ «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەگىندە بىلاي دەگەن: «ءار نارسەنى ساڭلاپ، سانامىزعا العان ۋاقىتتا ول نارسەلەر تۋراسىنداعى ۇعىمدارىمىزعا كوڭىل كىرىسپەي تۇرمايدى. ادام دۇنيەدەگى كورگەن-بىلگەن نارسەلەرىن تەك بايقاپ، تەك پىكىرلەپ، تەك ساڭىلاۋلاپ قانا قويمايدى. ول نارسەلەرمەن قاتار ادامنىڭ كوڭىلىنە كۇي جاسالادى». ادام بالاسى تاعىلىمدى دۇنيەلەردى ەستىگەن، كورىپ بىلگەن سايىن ونىڭ ساناسىدا كۇشەيە تۇسەدى. ادامنىڭ تەكتىلىك قاسيەتى ءسوز ءمانىسىن بىلۋىنەن كورىنسە، سول ءسوزدىڭ ءمانىسىن ءبىلىپ، ونەردى يەلەنۋدە ادام ساناسىنىڭ تۇلعالىق سيپاتىندا كورۋ قيىن ەمەس. ولار تاريحي جانە ۇلتتىق سانادان بىلىنەدى. تاريحي سانا ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزى، ادامعا تاريحتى ءبىلۋ، وتكەننىڭ تاعىلىمىن ۇعىنۋ جانە زەردەلەۋ ارقىلى كەلەدى. تاريحي سانا نەگىزىندە قالىپتاسقان ءبىلىمدى ۇلتتىق سانا دەيمىز، سەبەبى ۇلتتىق سانا نەگىزىدە ادامنىڭ بارلىق رۋحاني قاسيەتتەرى ونىڭ بويىندا بىرىگىپ وتىرادى...

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz