قۇباش ساعيدوللاۇلى. ناۋرىزناما يدەولوگياسى حاقىندا ناز
نۇح پايعامبار زامانىنان باستاۋ العان ءاز-ناۋرىز مەيرامى كۇللى تۇركى جۇرتى، كىشى ازيا مەن ورتا ازيا ەلدەرىندە ء(تىپتى شىعىس سلاۆيان حالىقتارىندا ناۋرىز مەيرامىنىڭ اتريبۋتتارى ساقتالعان) ءۇش مىڭ جىلدان بەرى تويلانىپ كەلەدى. كونەدەن ەجەلگى گرەكتەر «پاتريح»، بيرمالىقتار «سۋ مەيرامى»، تاجىكتەر «گۇل گاردون»، «بايشەشەك»، «گۇلناۋرىز»، حورەزمدىكتەر «ناۋساردجي»، تاتارلار «ناردۋگاش»، بۋرياتتار «ساگايان سارا»، سوعدىلىقتار «ناۋسارسىز»، ارمياندار «ناۆاساردي»، چۋۆاشتار «نوريس وياحە»، تۇركيا «سۇلتان-ي-ناۋرىز» دەپ ارقيلى اتاپ، تويلاپ كەلە جاتقانى حالىقارالىق مەرەكە رەتىندە ناۋرىزدىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭ ءارى جاعراپياسىنىڭ اۋقىمدى ەكەنىن ايعاقتاسا كەرەك. كونەدەگى رۋستە حريستيان ءدىنى قابىلدانعانعا دەيىن جاڭا جىلدى ءبىرىنشى مارت كۇنى قارسى الۋ ءداستۇرى بولسا، اعىلشىندار XVIII عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن جاڭا جىلدى 26 مارتتا تويلاپ كەلدى.
نۇح پايعامبار زامانىنان باستاۋ العان ءاز-ناۋرىز مەيرامى كۇللى تۇركى جۇرتى، كىشى ازيا مەن ورتا ازيا ەلدەرىندە ء(تىپتى شىعىس سلاۆيان حالىقتارىندا ناۋرىز مەيرامىنىڭ اتريبۋتتارى ساقتالعان) ءۇش مىڭ جىلدان بەرى تويلانىپ كەلەدى. كونەدەن ەجەلگى گرەكتەر «پاتريح»، بيرمالىقتار «سۋ مەيرامى»، تاجىكتەر «گۇل گاردون»، «بايشەشەك»، «گۇلناۋرىز»، حورەزمدىكتەر «ناۋساردجي»، تاتارلار «ناردۋگاش»، بۋرياتتار «ساگايان سارا»، سوعدىلىقتار «ناۋسارسىز»، ارمياندار «ناۆاساردي»، چۋۆاشتار «نوريس وياحە»، تۇركيا «سۇلتان-ي-ناۋرىز» دەپ ارقيلى اتاپ، تويلاپ كەلە جاتقانى حالىقارالىق مەرەكە رەتىندە ناۋرىزدىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭ ءارى جاعراپياسىنىڭ اۋقىمدى ەكەنىن ايعاقتاسا كەرەك. كونەدەگى رۋستە حريستيان ءدىنى قابىلدانعانعا دەيىن جاڭا جىلدى ءبىرىنشى مارت كۇنى قارسى الۋ ءداستۇرى بولسا، اعىلشىندار XVIII عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن جاڭا جىلدى 26 مارتتا تويلاپ كەلدى.
كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا «ءدىني مەيرام» دەگەن سىلتاۋمەن 1926 جىلى مەرەكەلەۋگە تىيىم سالىنعان ءاز-ناۋرىزدى ارادا 62 جىل وتكەن سوڭ، ياعني العاش رەت 1988 جىلى ۇلتىمەن قايتا قاۋىشتىرعان وزبەكالى ءجانىبەكوۆ: «ناۋرىزدى ەلدەن، ەلدى ناۋرىزدان اجىراتۋعا بولمايدى»، - دەگەن ەدى. الايدا تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ناۋرىز مەيرامىن اسقاقتاتا تويلاۋدىڭ ورنىنا اق شاڭقان كيىز ۇيلەرگە شەن-شەكپەندىلەر مەن باي-باعلانداردان وزگە جاندى جولاتپايتىن ساراڭدىق پيعىل مەن ەلدى مەزى ەتەتىن جاتتاندى ساحنالىق كورىنىستەر، داڭعازا كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرۋدان ءارى اسپاي، ءتول مەيرامنىڭ قادىر-قاسيەتىن اياقاستى ەتكەنىمىز جاسىرىن ەمەس. اۋىلداعى اعايىن ءوز بەتىمەن ۇيىمداسىپ، ءتاپ-ءتاۋىر اتاپ وتەدى. ال قالالىق جەردە ناۋرىزدى ادەتتەگى ءوزىندىك ءپالساپا مەن ءمان-مازمۇننان ادا كوشە مەيرامى دەپ تۇسىنەتىن بولدىق. شىنى كەرەك، شاھارلاردا ناۋرىزدى قالاي تويلاۋ كەرەكتىگىن بىلە بەرمەيمىز. ءويتكەنى ونى تويلاۋدىڭ تۇجىرىمداماسى، كەشەندى باعدارلاماسى، نە جوباسى جوقتىڭ قاسى.
سوڭعى كەزدەرى زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ءداستۇردى بىلەتىن ۇلكەن كىسىلەر، جازۋشىلار مەن ەتنوگرافتار، تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەر، قوعام، مادەنيەت، ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ەلىمىزدە ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ كەشەندى كونتسەپتۋالدىق نەگىزدەمەسى ناقتىلانىپ، ونى جالپىۇلتتىق اۋقىمدا اتاپ ءوتۋدىڭ باعدارلاماسى جاسالۋى كەرەكتىگى ايتىلىپ ءجۇر. بالكىم، ەلگە يدەولوگيالىق باعىت-باعدار بەرۋگە ءتيىستى مۇنداي باعدارلاما جوباسىن «ناۋرىزناما» دەپ اتاۋ كەرەك شىعار. وسى ورايدا، ۇلىق ناۋرىز مەيرامىن تولىق ناشىندە تويلاۋدىڭ ۇلتتىق-تاريحي جاڭعىرۋ، مادەني-رۋحاني، بىرلىك پەن تاتۋلىق، اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق، ادامگەرشىلىك پەن ەكولوگيالىق، ينتەگراتسيالىق-باۋىرلاستىق تۇرعىدان جان-جاقتى زەردەلەۋ كەرەك سياقتى.
ۇلتتىق-تاريحي، ساياسي جاڭعىرۋ تۇرعىسىنان
باسقانى قايدام، ماعان ۇلىق ناۋرىز مەيرامى بۇكىل ۇلتتىڭ تۇتاسقان يدەولوگياسىنىڭ كورىنىسى سەكىلدى. ءاز-ناۋرىزدىڭ شەڭبەرىنە بۇكىل قازاقتىڭ بولمىسىن، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، ءتالىم-تاربيەسىن، رۋحاني-مادەني، تاريحي مۇراسىن سىيعىزۋعا بولادى. ناۋرىزنامانىڭ باستى ميسسياسى - بار الاشتىڭ قادىم زاماننان بەرگى داڭقتى وتكەنى، كيەلى شەجىرەسى، جاسامپاز ءومىر سالتى ەلەستەپ، ارقايسىمىزدىڭ بويىمىزعا رۋح بەرىپ، ءوز حالقىمىزعا دەگەن ءسۇيىسپەنشىلىك سەزىمىنە جەتەلەۋى ءتيىس. ناۋرىزنامانىڭ جات يدەولوگيالار مەن تەرىس پيعىلدى اعىمداردان قورعايتىن ۇلتتىق يممۋنيتەتىمىزدىڭ قالقانى، الىنباس قامالى بولماعى كەرەك.
ۇسىنىستار:
1. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق بەلەسىندە ناۋرىز ايى ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني-الەۋمەتتىك تۇرعىدان بارلىق سالا بويىنشا ەسەپ بەرەتىن، قورىتىندى تۇيەتىن، اسا ماڭىزدى ساياسي مەملەكەتتىك راسىمدەردى وتكىزەتىن مەزگىل بولسا يگى.
2. جىل قورىتىندىسى رەتىندە ءارتۇرلى سالا ۇزدىكتەرىن «ناۋرىز» سىيلىعىمەن ماراپاتتاۋ ءداستۇرىن ەنگىزسەك.
3. ءماجىس دەپۋتاتى مۇرات ابەنوۆ ۇسىنعانداي، اكىمدەر مەن باسشىلار، مينيسترلەر ءوز ۇيىندە، ءوز اۋلاسىندا تاماق دايىنداپ، داستارقان جايىپ، قاراپايىم قىزمەتكەرلەردى شاقىرىپ، ولارعا قۇرمەت كورسەتسە، بۇل ەڭ قاجەت جانە ەڭ كەرەمەت الەۋمەتتىك تەڭدىك بولماق. قالتالى ازاماتتار الەۋمەتتىك جاعىنان قورعالماعان ادامدارعا كومەك كورسەتۋدى ۇردىسكە اينالدىرسا، ناۋرىزدىڭ ءمانى مەن ءسانى كەلىسەر ەدى.
ينتەگراتسيالىق-باۋىرلاستىق تۇرعىدان
ءاز-ناۋرىز - ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنا ورتاق، باۋىرلاس ەلدەردى ەلدەستىرەتىن، بىرىكتىرەتىن مەرەكە. وسى رەتتە ناۋرىز مەيرامى تۇركىلىك ينتەگراتسياعا دانەكەر، التىن كوپىر بولسا.
ۇسىنىستار:
1. وسى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە تۇركى ەلدەرى باسشىلارىنىڭ جانە دەلەگاتسيالارىنىڭ مادەني-رۋحاني فورماتتا ناۋرىز قۇرىلتايىن (بەيرەسمي سامميت) وتكىزۋ داستۇرگە اينالار بولسا، شىركىن!
2. تۇركسوي، تۇركى اكادەمياسى جانە وزگە ۇيىمدار ناۋرىز مەيرامى اياسىندا ءارتۇرلى ءىس-شارالار، فەستيۆالدەر، سيمپوزيۋمدار وتكىزۋگە مۇرىندىق بولسا، يگى ءىس بولار ەدى.
اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق تۇرعىدان
ۇلىق مەيرامدى جوعارى دارەجەدە اتاپ ءوتۋ ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ءالى دە بىزگە بەلگىسىز ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەر جيناۋدى، اقپاراتتىق ناسيحات جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى.
ۇسىنىستار:
1. ەلدەگى بارلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ناۋرىز مەيرامىن كەشەندى تۇردە اتاپ ءوتۋ جونىندەگى مەديا-جوسپار جاسالۋى كەرەك.
2. ناۋرىز تويىنىڭ ءمان-ماعىناسى، ۇلىس كۇنىندە جاسالاتىن ءجون-جورالعىلار تۋرالى ءارتۇرلى دەرەكتى فيلمدەر، قازاق اڭىز-ءاپسانالارى، ەرتەگىلەرىندەگى قىدىر اتا، ءتورت تۇلىك يەلەرى، الدار كوسە، جيرەنشە شەشەن ت.ب. سەكىلدى كەيىپكەرلەردى ناسيحاتتايتىن مۋلتفيلمدەر ت.ب. تەلەونىمدەر شىعارىلسا.
مادەني-رۋحاني تۇرعىدان
كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسكەن ساتىندە جەر-انا قايتا تۇلەپ، تابيعات ءدۇر سىلكىنە ويانىپ، تىرشىلىك قۇلپىرا جاندانعان شاقتا ادام بالاسى - قازاق جۇرتى دا مادەني-رۋحاني جاڭعىرۋعا بەت بۇرۋى ءتيىس.
ۇسىنىستار:
1. ازيادا الاۋىنىڭ ەستافەتاسى سەكىلدى وبلىس اكىمدەرى «ناۋرىز» كەرۋەنىن ۇيىمداستىرسا دەيمىز. ويتكەنى قازاقتا «21 ناۋرىز ءتۇنى دالانى قىدىر ارالايدى» دەگەن سەنىم بار. الاش جۇرتى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن جانى، ءتانى تازا قالپىندا، جاڭا كيىممەن، جاقسى تىلەكپەن قارسى الادى. وسى مازمۇندا «ناۋرىز» پويىزىمەن قىدىر اتا، جىل باسى قويان مەن جىل ون ەكى اي كەيىپكەرلەرى، ەلدىڭ ءداستۇرلى جانە ەسترادا انشىلەرى، تەاتر ارتىستەرى، اقىن-جىرشىلار ءبىر اي مەرزىمدە بۇكىل وبلىستاردى گاسترولدىك ساپارمەن ارالاپ شىعادى.
2. كوكپار، جامبى اتۋ، توعىزقۇمالاق، اۋدارىسپاق، كۇرەس، قىز قۋ، التىباقان، بالتام تاپ، تەڭ كوتەرۋ، باعاناعا ورمەلەۋ، ارقان تارتىس، جاياۋ جارىس جانە تاعى باسقا ۇلتتىق ويىنداردان «ناۋرىز» ۇلتتىق سپارتاكياداسى ۇيىمداستىرىلسا قانداي جاقسى بولار ەدى.
3. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحى، جادىگەرلەرى، سالت-داستۇرلەرى، ءدىلى، ءدىنى حاقىندا «ناۋرىز» مۇراجايىن اشساق يگى.
بىرلىك پەن تاتۋلىق تۇرعىسىنان
ناۋرىز - شىعىس ەلدەرى ءۇشىن ەجەلدەن ىنتىماق-ىرىس مەيرامى. بۇل كۇنى ارازداسۋ، حارامدىققا جول بەرۋ - اۋىر كۇنا. «ناۋرىزدا سامارقاننىڭ كوك تاسى ەريدى» دەمەكشى، بۇل مەيرامدا ارازداسقان، وكپەلەسكەن اعايىن ءبىر-بىرىمەن تاتۋلاسىپ، قۇشاق جايىپ قاۋىشادى. ناۋرىز - باي-كەدەي، باستىق-قىزمەتكەر دەمەي، ءبارىنىڭ ارقا-جارقا، ءماز-مەيرام بولاتىن كۇنى.
ۇسىنىس:
1. «قىستان امان-ەسەن، باۋىرىمىز ءبۇتىن، ءتورت كوزىمىز تۇگەل شىقتىق» دەپ، اعايىن-تۋىس، جولداس-جورا ناۋرىزدى ءبىر-بىرىنە بارىپ، كورىسۋدەن باستاعان. قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىندا ساقتالىپ قالعان يگى ءداستۇر: «كورىسۋ» نەمەسە «امال» سالتىن بۇكىل ەلدە جاڭعىرتقان ءلازىم.
ادامگەرشىلىك جانە ەكولوگيالىق تۇرعىسىنان
بىلتىر بۇۇ اياسىندا حالىقارالىق مەيرام بولىپ بەكىتىلىپ، مارتەبەسى اسقاقتاعان ناۋرىزدىڭ اسا ماڭىزدى اتريبۋتى - ادامزات پەن جاراتىلىستىڭ اجىراماس بىرلىگى، تابيعاتتىڭ ەتەنە جاقىندىعى، استارىندا سىرعا تولى ىرىم-جورالعى، نانىم-سەنىم، وتكەنگە ءتاۋبا، ەرتەڭگە دەگەن ءۇمىت، وپتيميستىك كوڭىل كۇي سارىنى جاتقان ادامگەرشىلىك قاعيداتتارمەن تىعىز بايلانىستى. ادامزات وركەنيەتى شىرقاۋ شەگىنە دەيىن دامىپ جەتىلسە دە، فانيدەن باقيعا دەيىنگى جۇمىر باستىنىڭ بار عۇمىرى جاراتىلىس زاڭدىلىقتارىنا كىندىگىنەن بايلانعانى اقيقات.
ۇسىنىستار:
1. الەمنىڭ كوپتەگەن حالىقتارىنا ورتاق ناۋرىز مەيرامىنىڭ ىلكىدەگى فيلوسوفياسى مەن اتريبۋتتارىن زامانعا ساي مودەرنيستىك تۇرعىدان ىشكى ءمان-مازمۇنىن بۇزباي ساناعا ءسىڭىرىپ، جالپىۇلتتىق اۋقىمنان وتباسىلىق شەڭبەرگە دەيىن ءھام ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ىزگىلىك شۋاعىنا بولەۋى كەرەك، ادام بالاسىنىڭ تابيعاتقا دەگەن اشكوزدىك پيعىلىنان ارىلتىپ، ماحاببات پەن قۇشتارلىق نيەتىن وياتۋى كەرەك.
2. ناۋرىز مەرەكەسى اياسىندا ءبىر اي بويى جەر-جەردە تازالىق شارالارى، «اتاڭنان مال قالعانشا، تال قالسىن!»، «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك!» دەگەندەي كوشەت وتىرعىزۋ ءداستۇرى جاپپاي ۇردىسكە اينالۋى قاجەت.
تۇجىرىم
ناۋرىز يدەياسى، ناۋرىزعا قاتىستى داستۇرلەردى، سالت-جورالاردى، تاعامداردى ۇلتتىق برەندكە اينالدىرىپ، تۇرمىستا قولدانىسقا ەنگىزۋ جايىن ەل بولىپ ويلاسقان ءجون. «كەڭەس ءتۇبى - نارادۋ» دەمەكشى، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن اتاپ ءوتۋ تۇجىرىمداماسىن ويلاسىپ، قولعا الساق قانا ادەپكى جاڭا جىلدىڭ باستى اتريبۋتتارىن ءتول ناۋرىزىمىزعا ەنشىلەپ، ماڭگىلىك بويتۇمار ەتە الماقپىز. ازات تاڭىمىزبەن ارايلاپ اتقان ءاز-ناۋرىز مەيرامىندا ءار شاڭىراققا قۇت-بەرەكە ۇيالاسىن، اۋزىمىز اققا ءتيسىن، ىرىسىمىز مول بولعاي، الاش جۇرتى!
«الاش ايناسى» گازەتى
