بيىل ناۋرىزدا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا "بەس الەۋمەتتىك باستاما" اتتى باعدارلاماسىن ۇسىنعان بولاتىن. ول قوعامدا قىزۋ تالقى بولدى. ءمۇيىزى قاراعايداي ساياساتكەرلەر اتالعان بەس باستامانىڭ تيىمدىلىگىن بىزگە ءتۇسىنىدىرىپ بەردى. ول بويىنشا رەسپۋبليكا كولەمىندە اۋقىمدى جوبالار ىسكە قوسىلا باستادى.

مىنە، سول باعدارلامانىڭ ءبىرىنشى باستاماسى - ء"اربىر وتباسىنا باسپانا الۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن بەرۋ" دەپ اتالدى. ءبىرلى-جارىم ستاتيستيكا كەلتىرەيىك، 2017 جىلى رەسپۋبليكا كولەمىندە ۇزىن-ىرعاسى 11,2 ميلليون  شارشى مەتر تۇرعىن-ءۇي پايدالانۋعا بەرىلگەن ەكەن. بۇل رەكوردتىق كورسەتكىش دەسەك تە، ەل كولەمىندە باسپانا جەتكىلىكسىزدىگى ءالى سەزىلەدى. كوپتەگەن وتباسى كۇنى بۇگىندە باسپاناسىز جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس.

ارينە، بۇل ايرىقشا ماڭىزدى ماسەلە. ونىڭ شەشىمىن تۇرعىن-ءۇي يپوتەكاسىنىڭ قالىڭ كوپشىلىككە جاپپاي قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى تابۋعا بارلىق جاعداي جاساۋ كەرەك. بۇل جوعارىداعى پرەزيدەنتتىڭ "بەس الەۋمەتتىك باستاما" اتتى باعدارلاماسىندا انىق جازىلعان.

سول بويىنشا ەلباسى "7-20-25" باعدارلاماسىن ۇسىنعان ەدى. جۇمىس ىستەيتىن ءاربىر قازاقستاندىق تومەندەگىدەي شارتتار بويىنشا تەڭگەمەن نەسيە الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى.

نەسيە ءوسىمىنىڭ مولشەرلەمەسى قازىرگىدەي 14-16 ەمەس، جىلىنا 7 پروتسەنتتەن اسپايتىن بولادى. قازىر بانكتەر باستاپقى جارناعا باسپانا قۇنىنىڭ 30 پروتسەنتىنە دەيىن، كەيدە ءتىپتى 50 پروتسەنتىن سالۋدى تالاپ ەتسە، بۇل باعدارلاما بويىنشا ول 20 پروتسەنتتەن اسپاۋعا ءتيىس. نەسيە الۋشىنىڭ اي سايىنعى تولەمىن ازايتۋ ءۇشىن ونىڭ مەرزىمى 10-15 ەمەس، 25 جىلعا دەيىن بولادى. ول ءۇشىن ۇلتتىق بانكتىڭ، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مەن قور نارىعىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن ىسكە قوسۋ كەرەك.

ۇلتتىق بانك كەمىندە 1 تريلليون تەڭگە قارجى تارتاتىن ارنايى كومپانيا قۇرىپ، ول قارجىنى بانكتەردىڭ جوعارىدا ايتىلعان شارتتار بويىنشا بەرەتىن جاڭا يپوتەكالىق نەسيەلەرىن ساتىپ الۋعا جۇمساۋى قاجەت. باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ تۇرعىن-ءۇي قۇرىلىسىنا زور سەرپىن بەرەدى.

ءسويتتى دە، "باسپانا" يپوتەكالىق ۇيىمى قۇرىلدى. اتالعان باعدارلاماعا قاتىسۋدىڭ نەگىزگى شارتتارى مىناداي:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولۋ مىندەتتى.

2. يپوتەكالىق زاەمداردىڭ بولماۋى. قارىز الۋشىدا ءۇي ساتىپ الۋعا، ونىڭ قۇرىلىسىنا جانە جوندەۋگە العان زاەمدارى بويىنشا وتەلمەگەن قارىزىنىڭ بولماۋى مىندەتتى.

3. تۇراقتى تابىستىق بولۋى شارت. قارىز الۋشىدا كاسىپكەرلىك نەمەسە ەڭبەك قىزمەتىنەن تۇسەتىن تابىستىڭ بولۋى مىندەتتى.

4. باسپانانىڭ بولماۋى. قارىز الۋشىدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنە شاققاندا 15 شارشى مەتردەن اسپايتىن جاتاقحانا بولمەلەرىنەن، اپاتتى جاعدايداعى ۇيلەردەن باسقا باسپانانىڭ بولماۋى مىندەتتى.

بۇل "باسپانا" يپوتەكالىق ۇيىمىنىڭ "7-20-25" باعدارلاماسىنا قاتىسۋ ءۇشىن العى شارتتار ءتىزىمى. اتالعان كاتەگورياداعى ازاماتتارعا جەڭىلدەتىلگەن باعدارلاما ارقىلى باسپانالى بولۋعا مۇمكىندىكتەر بار.

سونداي-اق، زاەم سوماسى مەن تولەمدەر مولشەرى تومەندەگىدەي بولىپ بەكىتىلگەن. الماتى، استانا، اقتاۋ، اتىراۋ قالالارى ءۇشىن تۇرعىن-ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى قۇنى 25 ميلليون تەڭگەنى قۇراپ وتىر. بۇل سوما بويىنشا باستاپقى جارنا 5 ميلليون تەڭگەدەن باستالادى. ال زاەمنىڭ ەڭ ۇلكەن سوماسى 20 ميلليوندى قۇرايدى.

ال وزگە وڭىرلەر ءۇشىن تۇرعىن-ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى سوماسى 15 ميلليون تەڭگەنى قۇرايدى. باستاپقى جارنا كولەمى 3 ميلليون تەڭگە بولسا، زاەمنىڭ ەڭ ۇلكەن سوماسى 12 ميلليونعا جۋىقتايدى.

ال ەندى اتالعان زاەمدى قالاي الۋعا بولادى دەگەن وزەكتى سۇراق تۋىندايتىنى تاعى راس. قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرسەك، ول نەگىزگى 5 ەتاپتان تۇرادى.

1. قارىز الۋشى كليەنت ءۇيدى ءوزى تابادى. سوسىن بانككە بارىپ جۇگىنەدى.

2. بانك قارىز الۋشىنى تەكسەرىپ، زاەم بەرۋدى ماقۇلدايدى.

3. كليەنت پەن قۇرىلىس سالۋشى اراسىندا سسش* جاسايدى جانە قۇرىلىس سالۋشىعا العاشقى جارنا تولەنەدى. ال العاشقى جارنانىڭ كولەمىن جوعارىدا ايتتىق.

4. بانك زاەم بەرەدى. زاەم سوماسىن قۇرىلىس سالۋشىعا اۋدارادى.

5. كليەنت جاڭا تۇرعىن-ءۇيدىڭ كىلتىن الادى.

قازىرگى ۋاقىتتا يپوتەكالىق كرەديتتەۋ نارىعىندا تۇرالاۋ بايقالادى.
سوڭعى 10 جىلدا ءىجو-دەگى بانك سەكتورىنىڭ يپوتەكالىق پورتفەلىنىڭ ۇلەسى
5,3%-دان 2,2%-عا دەيىن تومەندەگەن. ەگەر 2007 جىلى يپوتەكالىق تۇرعىن ءۇي
قارىزدارىن بەرۋ كولەمى 418 ملرد تەڭگە بولسا، 2017 جىلى 357 ملرد تەڭگەنى
قۇرادى. سوڭعى 3 جىلدا بەرىلگەن يپوتەكالىق تۇرعىن ءۇي قارىزدارىنىڭ
شامامەن 77%-ىن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناقتارى سحەماسى بويىنشا بەرىلگەن
قارىزدار قۇرادى.

يپوتەكالىق كرەديتتەۋ نارىعىنداعى تۇرالاۋعا اكەپ سوققان نەگىزگى
سەبەپتەردىڭ ءبىرى بانكتەردىڭ يپوتەكالىق قارىزداردى بەرۋگە قىزىعۋشىلىعىنىڭ تومەندەۋى بولدى. بۇعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتىق كودەكسىنىڭ، «جىلجىمايتىن مۇلىك يپوتەكاسى تۋرالى»، «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭدارىنىڭ جانە باسقالارىنىڭ، اسىرەسە سوڭعى جىلدارى بانكتەرگە قاتىستى شەكتەۋ، ال كەيبىر جاعدايلاردا تىيىم سالۋ سيپاتىنا يە بولعان قولدانىستاعى نورمالاردىڭ فورماتى سەبەپ بولدى.

وسىعان بايلانىستى يپوتەكالىق كرەديتتەۋ نارىعىنداعى جۇيەلى
پروبلەمالاردى شەشۋ جانە باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا جاعدايلار جاساۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە كرەديتورلار مەن قارىز الۋشىلار مۇددەلەرىنىڭ تەڭگەرىمىن قامتاماسىز ەتۋ، ىنتالاندىرماۋ فاكتورلارىن بولدىرماۋ، سونداي-اق بانكتەر مەن قارىز الۋشىلار اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستارعا نارىقتىق سيپات بەرۋ قاجەت بولدى. مۇنداي ءوزارا قارىم-قاتىناستار دە-يۋرە مەن دە-فاكتو تاراپتار مۇددەلەرىنىڭ ساقتالۋىن، اسىرەسە يپوتەكالىق قارىزدار بويىنشا كەپىلمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىندە ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن تەك ءادىل ەكونوميكالىق قاعيداتتاردا قالىپتاستىرىلۋى ءتيىس. وسىلايشا زاڭنامالىق دەڭگەيدە مىنالار قاجەت.

- يپوتەكالىق قارىز شارتىنىڭ شەڭبەرىندەگى مىندەتتەمەلەردى
ورىنداۋ ماسەلەلەرىندە كرەديتور مەن قارىز الۋشىنىڭ مۇددەلەرى
تەڭگەرىمىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.

- يپوتەكا – كەپiلگە بەرiلگەن جىلجىمايتىن مۇلiك نەمەسە ونداعى ۇلەسi
كەپiل بەرۋشiنiڭ نەمەسە ءۇشiنشi تۇلعانىڭ يەلiگiندە جانە پايدالانۋىندا
قالاتىن كەپiل ءتۇرi. بۇل رەتتە بورىشكەر كەپiلمەن قامتاماسىز ەتiلگەن
مiندەتتەمەنi ورىنداماعان جاعدايدا كەپiلگە سالىنعان مۇلiك قۇنىنان باسقا
كرەديتورلار الدىندا ارتىقشىلىقپەن قاناعاتتاندىرىلۋعا كەپiل ۇستاۋشىنىڭ قۇقىعى بار مiندەتتەمەنi ورىنداۋىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ وسىنداي ءتاسىلى كەپiل دەپ تانىلادى.

زاڭنامادا بورىشكەر يپوتەكالىق قارىز بويىنشا مىندەتتەمەلەردى
ورىنداماعان جاعدايدا جالعىز باسپاناسىن ساتۋعا تىكەلەي نۇسقاۋلار
كوزدەلمەيدى. باعدارلامانىڭ مەنشىكتى تۇرعىن ءۇيى جوق ازاماتتارعا ارنالعانىن ەسكەرسەك، باعدارلاما بويىنشا يپوتەكالىق قارىزدار قارىز الۋشىلاردىڭ جالعىز باسپاناسىمەن قامتاماسىز ەتىلەتىنى انىق. يپوتەكالىق قارىزداردىڭ ۇزاق مەرزىمدەرىن ەسكەرسەك، ولار بانكتەر مەن ولاردىڭ دەپوزيتورلارى ءۇشىن شىعىن كەلتىرۋ تاۋەكەلىن بىلدىرەتىن بولادى. وسىلايشا، باعدارلامانى ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزگى تالابى جالعىز باسپانانى ساتۋعا قانداي دا ءبىر شەكتەۋ ەنگىزۋگە جول بەرمەۋ جانە كەپىل ۇستاۋشىعا كەپىلدەن ءوز تالاپتارىن سوت تارتىبىمەن دە، سوتتان تىس تارتىپپەن دە تيىسىنشە قاناعاتتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن يپوتەكا تۇرىندەگى جان-جاقتى
كەپىل ينستيتۋتىن قالپىنا كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل يپوتەكالىق كرەديتتەۋ قۇنىن تومەندەتۋگە، وعان ازاماتتاردىڭ باسىم بولىگى، اسىرەسە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارى ءۇشىن قولجەتىمدىلىكتى كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

- قارىز الۋشىعا مەرزىمى وتكەن بەرەشەك تۋىنداۋدىڭ باستاپقى
ساتىسىندا قارىزدى قايتا قۇرىلىمداۋ مۇمكىندىگىن بەرۋ.

- قارىز الۋشىنىڭ بورىشتىق جۇكتەمەسىنىڭ ءوسۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن
پروبلەمالىق بەرەشەكتى باستاپقى ساتىدا رەتتەۋ ءۇشىن جاعدايلار جاسايتىن
5 بانك پەن قارىز الۋشى اراسىندا ءوزارا ارەكەت ەتۋ قۇرالىن كوزدەۋ قاجەت.

يپوتەكالىق قارىز شارتى بويىنشا تولەمنىڭ مەرزىمى وتكەن كەزدە بانك قارىز
الۋشىعا يپوتەكالىق قارىز شارتىندا كوزدەلگەن تاسىلمەن جانە مەرزىمدە تولەم مەرزىمىنىڭ وتكەندىگى تۋرالى جانە مەرزىمى وتكەن بەرەشەكتىڭ مولشەرىن جانە وبەكتيۆتى سەبەپتەر بولعان كەزدە يپوتەكالىق قارىز شارتىنىڭ تالاپتارىن وزگەرتۋ ارقىلى بەرەشەكتى رەتتەۋدىڭ مۇمكىندىگىن كورسەتە وتىرىپ، يپوتەكالىق قارىز شارتى بويىنشا تولەمدەردى ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى حابارلايتىن بولادى.

- يپوتەكالىق قارىزدار بويىنشا پروبلەمالىق بەرەشەكتى سوتقا دەيىن
رەتتەۋ قۇرالدارىن كەڭەيتۋ. پروبلەمالىق بەرەشەكتى سوتقا دەيىن رەتتەۋ، سوت راسىمىنە قاراعاندا، قارىز الۋشىعا قابىلداعان كرەديتتىك مىندەتتەمەلەردى ۋاقتىلى ورىنداۋ مۇمكىن بولماعان كەزدە جاعدايلاردى شەشۋدىڭ بارىنشا كوپ نۇسقالارىن تاڭداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ورايدا بەرەشەكتى رەتتەۋ ماسەلەلەرىندە مامانداندىرىلعان ءۇشىنشى تاراپتاردى تارتۋ مۇمكىندىگىن قوسا العاندا، سوتقا دەيىنگى رەتتەۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋ قاجەت.

2017 جىلى قابىلدانعان «كوللەكتورلىق قىزمەت تۋرالى» قازاقستان
رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا بەرەشەكتى سوتقا دەيىن رەتتەۋدىڭ قاجەتتى
جاعدايلارى جاسالعان. كوللەكتورلىق قىزمەت بورىشكەردىڭ كەلىسىمىمەن عانا
مۇمكىن بولادى جانە وندا بانك قارىزى بويىنشا بەرەشەكتى ۇلتتىق بانكتىڭ
رەتتەۋ اياسىنداعى كوللەكتورلىق اگەنتتىكتەردىڭ عانا سوتقا دەيىن رەتتەۋىنە جانە ءوندىرىپ الۋىنا رۇقسات بەرىلگەن. كوللەكتورلىق اگەنتتىكتىڭ قىزمەتىن
زاڭنامالىق دەڭگەيدە جان-جاقتى رەگلامەنتتەۋ بارلىق مۇددەلى تاراپتاردىڭ – كرەديتوردىڭ، كوللەكتورلىق اگەنتتىكتىڭ جانە قارىز الۋشىنىڭ ءوزارا ارەكەت
ەتۋىنىڭ ايقىندىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل رەتتە كوللەكتورلاردىڭ زاڭسىز ىسارەكەتى شەكتەلگەن، سەبەبى زاڭنامادا كوللەكتورلاردىڭ اكىمشىلىك، سونداي-اق باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا دەيىن قولدانىلاتىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىگى
كوزدەلگەن.

پروبلەمالىق بەرەشەكتى سوتقا دەيىن رەتتەۋ ينستيتۋتىن پايدالانۋ
كرەديتورمەن سىندارلى سۇحبات قۇرۋعا، تاراپتارعا بەرەشەكتى رەتتەۋدىڭ ءوزارا
قولايلى نۇسقاسىن تابۋعا، سونداي-اق ادال قارىز الۋشىلارعا سوتتا ءىستى قاراۋ
شىعىستارى تۇرىندە قوسىمشا جۇكتەمە بولدىرماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن بىرگە، يپوتەكالىق قارىزدار العان، بىراق قارجىلاي مىندەتتەمەلەرىن ءتيىستى جانە تولىق ورىنداۋمەن بايلانىستى ۋاقىتشا قيىندىقتار تۋىنداعان ازاماتتار ءۇشىن كرەديت بويىنشا نەگىزگى بورىشتىڭ بولىگىن كەشىرۋگە، ەسەپتەلگەن ايىپپۇلداردى، ءوسىمپۇلداردى، مەرزىمى وتكەن سىياقىنى ەسەپتەن شىعارۋعا باعىتتالعان يكەمدى قايتا قارجىلاندىرۋ ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ قاجەت.

وسى ورايدا قارىز الۋشىنىڭ سالىق سالىناتىن كىرىسى رەتىندە يپوتەكالىق
قارىز بويىنشا ەسەپتەن شىعارىلعان (كەشىرىلگەن) مىندەتتەمەلەرىنىڭ مولشەرىن مويىنداماۋ تالاپ ەتىلەدى. قازىرگى كەزدە ءتيىستى جەڭىلدىك سالىق زاڭناماسىندا بار، بىراق ونىڭ ۋاقىتشا، 2021 جىلعا دەيىنگى سيپاتى بار. باعدارلامانىڭ ۇزاق مەرزىمدى سيپاتىن ەسكەرە وتىرىپ، بورىشتى كەشىرۋگە بايلانىستى جەكە تابىس سالىعى بويىنشا قولدانىلىپ جۇرگەن جەڭىلدىكتى ۇزارتۋ قاجەت.

بۇل اتالعان باعدارلاما كونتسەپتسياسىنىڭ ءبىر پاراسى. جوعارىدا جازعانىمىزداي باسپاناسىز ازاماتتارعا ۇزاق مەرزىمدە نەسيە بەرۋ ارقىلى قولجەتىمدى باعدارلاما اياسىندا باسپانالى بولۋ مۇمكىندىگى جاسالعان. ەندەشە، بەس الەۋمەتتىك باستامانىڭ العاشقى باستاماسىندا انىق كورسەتىلگەن بۇل جوباعا قاتىسۋ ءاربىرىمىزدىڭ ەركىمىزدە.

ەرعالي بەرىكۇلى

Abai.kz