بىركولىك

جۋىردا قازمۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن 1983 جىلى بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ كەزدەسۋى بولىپ ءوتتى. بيىلعى جازدا ءبىزدىڭ وقۋعا تۇسكەنىمىزگە 40 جىل، بىتىرگەنىمىزگە 35 جىل تولدى.

اتاپ ايتاتىن ءجايت، بۇل جولى الاۋلى جاستىعىمىزدى وتكەرگەن الماتىدا ەمەس، شىمكەنتتە باس قوستىق. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بولدى. الدىمەن وسى ارقىلى كەزدەسۋ ورنىن ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇرىپ جاتقان كۋرستاستارىمىزعا ءبىرشاما جاقىنداتتىق. ەكىنشىدەن، توپىراعى ماي، سۋى بال، كۇنى شۋاق وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ جەر جاعدايىمەن تانىسىپ، تاريحي ورىندارىن ارالاپ، تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتىپ قايتۋدى دا ويلادىق. ۇشىنشىدەن، ءبىزدىڭ باقانداي التى كۋرستاسىمىز وسىندا تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە داستارقانى دا بەرەكەلى عوي بۇل ەلدىڭ.

وسى دالەلدەردى العا تارتا وتىرىپ ۇسىنىستى كۋرسىمىزدىڭ ورتاق چاتىنا شىعارعانىمىزدا شىمقالا تارازى باسىن داۋسىز تايعاناتتى. بۇل وقيعا جىلدىڭ باسىندا، قىستىڭ كەزىندە بولعان ەدى، ال جازدا وكىمەت شەشىمىمەن شىمكەنت جان سانى مەجەگە تولۋىنا بايلانىستى «ميلليونشى» قالا بولىپ جاريالانىپ، ءبىر كۇندە اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. بۇل ءسىرا ءبىزدىڭ اۋليەلىگىمىز دەۋدەن گورى تاعدىردىڭ رەتتى كەزدەيسوعى بولار.

نەدە بولسا، ەلىمىز اتازاڭ مەيرامىنا دايىندالىپ جاتقان قارساڭدا قاسيەتتى وڭتۇستىك وڭىرىنە، وسىندا تۇراتىن كۋرستاسىمىز قايىرعالي مەدەتوۆ جازعانداي، «كوگەرشىن كوڭىلمەن الىپ-ۇشىپ» جەتتىك. شىمكەنتتىك دوستارىمىز دايىنداپ قويعان ورىن — «بىركولىك» دەمالىس ايماعى سەن جاقىنداعان سايىن ىرگەسىن ارىگە سالا بەرەتىن تالاس الاتاۋىنىڭ وڭ جاق سىلەمىندە، تاريحي ىلەڭگىر جەرىندە ورنالاسقان ەكەن. تاۋ اراسىمەن يرەلەڭدەگەن سەرپانتين امەريكانىڭ اتاقتى گراند كانونىنان ءبىر دە كەم تۇسپەيتىن كەرالا جازىق، كەڭ اڭعاردى ارالاپ كەلىپ، ودان ءارى كەزىندە اتا-بابامىز تاۋداعى تورجايلاۋعا كوشىپ كەلە جاتىپ كولىكتىڭ باسىن ءبىر تارتاتىن بەكەت جەر — بىركولىككە اكەلدى. اينالا — باۋرايىن ءالپى شالعىندىعى جاپقان قۇبا جون، ودان ءارى كوككە مويىن سوزا ۇمتىلعان اقار-شاقار شىڭدار، سول تاۋ-تاستىڭ اراسىمەن كومەيىنە كۇلكى تىعىلعانداي بۇلك-بۇلك اققان تۇما بۇلاقتار، الگى بۇلاقتاردى بويلاي وسكەن ءزاۋلىم تال-داراقتار، دۋدارباس كاشتان، كوكپەڭبەك اكاتسيا، ماۋجىرەگەن گلەديچي، كاتالپ، ماكليۋر... سياقتى نەشە ءتۇرلى ەكزوتيك اعاشتار، شىنىداي ءمولدىر، كاۋسارداي تاپ-تازا اۋا. قازاقستاننىڭ 37 كەرەمەتىنىڭ ءبىرى دەۋگە ابدەن لايىق جەر ەكەن.

ءبىز ءبىرىنشى كۋرسقا تۇسكەنىمىزدە قاتارىمىزدا  36 جىگىت، 12 قىز بار ەدى. ارادا وتكەن جەمىر ۋاقىت سول قاتارىمىزدى كادىمگىدەي سەلدىرەتىپ كەتتى: جوعارىداعى 48-ءدىڭ 13-ءى بۇل كۇندە ورتامىزدا جوق. شىمكەنتتىك ابدۋل-حاميد دوسىباەۆ، سەمەيلىك عابدوللا بۇلانوۆ، اقتوبەلىك مىرزابەك باقىتوۆ، قارقارالىلىق بەيبىت احمەتوۆ، تۇركىستاندىق مۇراتبەك دۇيسەنبەكوۆ، جامبىلدىقتار تالعار سەيتاليەۆ پەن رىسبەك ىبىراەۆ، اتىراۋلىقتار كەنجەباي جارمۇحامەدوۆ پەن ىلەس جولديەۆ، كەشە عانا مارقۇم بولعان جەزقازعاندىق ايتقادىر تىلەۋوۆ جانە قىزداردان مانشۇك باعجاەۆا. ءبىرازى ومىردەن جايناعان تۋى جىعىلماي ەرتەرەك كەتسە، بىرقاتارى كومبەگە جەتپەي قيىلدى. قاقاس قازاعا ۇشىراعاندارى دا بار. ءبىر شۇكىرشىلىگى، بارلىعىنىڭ دا (كەنجەبايدان باسقاسىنىڭ) فانيدەن ءوزى كەتكەنىمەن سوڭدارىندا ورىكتەي ۇلدارى، الماداي قىزدارى قالدى. جانە تاسقا باستىرتقان سوزدەرى قالعان. ءبىز تۇلپار ءىزى جوعالمايتىنىنا سەنەمىز. ارامىزدان شىققان ءبىر اقىن جازعانداي، «تاققا مىندىك، اتقا مىندىك، شەپ بۇزدىق، / بۇزدى ءبىزدىڭ شەپتى دە... سودان قالعان لەك، مىنە». ساناپ قالساق، 35 ەكەن الگى لەك. الايدا ونىڭ دا بىرقاتارى ۇلدى اياقتاندىرۋ، قىزدى ۇزاتۋ، سولارعا ءۇي سالىپ بەرۋ... سياقتى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ قاجەتتى شارۋالارىنان بوساي المادى. سوندا بىركولىككە ويداعىسى بار، قىرداعىسى بار بارلىعى 24 كۋرستاس جينالىپپىز. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا بىرنەشە جىگىتىمىز «مەدسەسترالارىن» —  زايىپتارىن ەرتە كەلدى: اقتوبەدەن ەرتاي اشىقباەۆ  كۇلايىن، قارقارالىدان رىمبەك سماعۇلوۆ رۋسلاناسىن، تالدىقورعاندىق جومارت يگىمانوۆ سايراشىن، الماتىلىقتار قۇرمانحان نۇرىمبەتوۆ پەن التىنباي داۋرەنبەكوۆ ءۇرزاداسى مەن كۇلايشاسىن، شىمكەنتتىكتەر قايىرعالي مەدەتوۆ ورازگۇلىن، تالعات ورمانوۆ ءلاززاتىن، سەرىكقالي جەكسەنباەۆ قىزبالاسىن... دەگەندەي. بۇلار الدىمەن كۋرسىمىزدىڭ كەلىندەرى عوي، سوعان ساي ولار تۇتاس العاندا كەلىندىك ىزەتتى ساقتادى.

بۇل جولعى باسقوسۋدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى — مارقۇم كۋرستاستارىمىزدىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ارنايى شاقىرىلۋى ەدى. وسى ورايدا بىركولىككە مۇراتبەك دۇيسەنبەكوۆتىڭ ۇيىندەگى گۇلجان ابىلداەۆا، تالعار سەيتاليەۆتىڭ زايىبى شولپان جانە رىسبەك ىبىراەۆتىڭ ۇلى راۋان مەن اعاسى رىسقالي كەلدى. كەزدەسۋ شاراسى وسى توپتىڭ قاتىسۋىمەن، شىمكەنتتەن ارنايى الدىرعان مولدەكەڭە مۇسىلماندىق يشاراسىن جاساتىپ، مارقۇمداردىڭ رۋحىنا باعىشتاپ قۇران وقىتۋمەن باستالدى. ايتا كەتەيىك، كەزىندە بىزبەن بىرگە ابيتۋريەنت بولعان، بۇگىندە پارلامەنت دەپۋتاتى دارحان مىڭباي جانە بىزبەن العاشقى كۋرستى وقۋ باقىتىنا يە بولعان، قازىردە «ايقىن» گازەتىن باسقارىپ وتىرعان نۇرتورە جۇسىپكە دە شاقىرۋ جىبەرىلگەن-ءدى. بىراق ەكەۋى سوڭعى ساتتە قىزمەتتەرىنەن شىعا الماي قالعاندارىنا عافۋ ءوتىنىپ، جىراق جەردەن، جاقىن كوڭىلدەن كەزدەسۋىمىزگە قۇتتى بولسىن ايتقان جۇرەكجاردى سوزدەرىن جولدادى. افرين لەبىزدەرىنە!

كىتاپ

ءسوزىمىزدىڭ باسىندا شىمكەنتتە كەزدەسۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى — قاشاندا شۇلەن تاراتىپ جاتاتىن كۇنگەي ءوڭىردىڭ داستارقان بەرەكەسى دەپ ەدىك قوي. بىلگەندەي-اق ايتىپپىز. شىمكەنتتىك كۋرستاستارىمىزدىڭ تاپسىرىسىمەن الا توپىلى اعايىن دايىنداپ قويعان ءپىسۋلى اس — سۇبەسىنەن مايى سورعالاعان جايدارى قويدىڭ ەتىنە ورىك-مەيىز قوسىپ، بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىمەن تۇشپالاعان ناعىز شاشپا پالاۋ، شيشكە شانشىپ قاقتاعان كاۋاپ، بالىق شاشلىعى، جەرگىلىكتى ساباقتاستارىمىز تارتقان سىي تاباق — جەتى ءتۇرلى ەت ءدامى جانە وسىلاردىڭ سوڭىندا بەرىلگەن بۇحاردىڭ بۇيىرىنەن قارس-قارس ايىرىلعان اش-شاك قاربىزى، سامارقاننىڭ ءيسى تاناۋ قىتىقتاعان مۇسكات قاۋىنى، فارعونانىڭ قىزساۋساق ءجۇزىمى... ي-ي، نەسىن ايتاسىڭ، «ءوي، شىمكەنتتىڭ قالاسى-اي، وت پەن سۋدان جارالعان».

ءيا، شىندىعىندا دا، كۇنگەيدەگى بوتقالاستارىمىز 35 جىلدىقتى، وزدەرى ايتاتىنداي، ءراتتى وتكىزدى. بۇرىنعى 20 جانە 30 جىلدىق كەزدەسۋلەرىمىز دە كۇندە ەستىپ جۇرگەن «بويدايتالاي» اڭگىمەمەن ياكي قۇر اس ءىشىپ، اياق بوساتىپ كەتۋمەن شەكتەلگەن ەمەس ەدى. دەگەنمەن، بۇل جولعى باسقوسۋىمىزدىڭ سويىلداي تاعى ءبىر سەبەبى جانە ونىڭ شىرايىن شىعارعان سەبەبى بولدى. ول — كۋرستاستارىمىز جازعان ەستەلىك-ماقالالاردان تۇراتىن جيناقتىڭ تۇساۋىنىڭ كەسىلۋى.

حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اقىن ەرتاي اشىقباەۆتىڭ ولەڭ جولدارىنان الىنىپ، «... كوپ جىل ءوتتى. الماتىمدى قايتىپ بەر!» دەپ ات تاعىلعان، بارلىعى 44 ماقالا توپتاستىرىلعان، جالپى كولەمى 25 باسپا تاباق بولاتىن بۇل جويقىن كىتاپتى «جاراتىلىسى ءمولدىر شىنىداي» (كۋرستاسىمىز، «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» قوستاناي وبلىسى بويىنشا مەنشىكتى ءتىلشىسى ءنازيرا جارىمبەتوۆانىڭ مەتافوراسى) ولمەسحان بولاتبەكوۆ ءوز ەسەبىنەن شىعاردى. كەزدەسۋدىڭ رەسمي بولىگى جينالعاندارعا تاندىردان جاڭا شىققان ىستىق نانداي الدىمىزعا كەلگەن سول كىتاپتى تانىستىرىپ، تاراتىپ بەرۋگە ارنالدى. البەتتە، قازاقپىز عوي، سالەم-ساۋقات، شاپان-شاپقىتسىز دا تۇرا المادىق. مىسالى، مارقۇمداردىڭ زايىپتارىنا ورامال سىيلاپ، اركىم ءوز جاقتارىنىڭ جەڭسىك استارىن ۇسىندى. ايتالىق، كۇلاي بەكەتوۆا اكەلگەن ويىلدىڭ اق تارىسى مەن بالقايماقتىڭ ءدامىن تاتقان بىرقاتار قىزدارىمىز سول جەردە اقتوبەگە كوشەتىن بولىپ «اتتانداپ»، ارقان كەرىپ ارەڭ توقتاتقانىمىزدى قايتەرسىڭ. اسىرەسە ەرتاي مەن كۇلايدىڭ ەرەكەڭمەن بەس جىل ءبىر بولمەدە جاتىپ وقىعان، ياعني «ءبىر ءۇزىم ناندى ءبولىپ، قارا قۇرتتى جارىپ جەگەن» دوستارى — قىزىلوردالىق جولداسبەك اقساقالوۆ پەن شىمكەنتتىك امانعالي ابۋوۆكە جاعالى كيىم كيگىزىپ، قۇرمەت كورسەتۋى ايتا جۇرەرلىكتەي ونەگەلى ءىس بولدى. «قاريالارىمىز» قازىنا بوپ قارتايىپ كەلە جاتىر ەكەن. كەزدەسۋگە «قايىرلى قادام بولسىن» ايتا كەلگەن رىسبەكتىڭ اعاسى، بەلگىلى سوت سالاسىنىڭ ارداگەرى رىسقالي ىبىراەۆ ءوز سوزىندە وسىنىڭ ءبارىن تولقىپ تۇرىپ اتاپ ءوتتى. كىتاپ تانىستىرۋ ءراسىمى قىرىق جىل كۋرسىمىزدىڭ باس دۇرىستاۋشىسى بولىپ كەلە جاتقان «بولمىسى بولەك بولاتبەكوۆتىڭ» ءۇشبۋ مارتەبەسىن رەسمي بەكىتۋمەن، ياعني ءومىشتى كۋرستىڭ قۇرمەتتى پرەزيدەنتى ەتىپ سايلاۋمەن اياقتالدى.

باققاندارى — پىراق، جاققاندارى — شىراق

نەگىزىندە ەستەلىك كىتابىمىز كورگەندەر مەن كوڭىلدەگىلەردىڭ جاي عانا جيىنتىعى ەمەس. ول تانىمدىق جاعى، تاعىلىمدىق ءمانى مول، ءارى زامان تىنىسىن، ءداۋىر شىندىعىن ساعىنىش سەزىمدەرىمەن ادىپتەپ جەتكىزە العان تۋىندى، ادەبيەتتىڭ ءسۇت كەنجە جانرى — ەسسەگە تالاسى بار دۇنيە بولىپ شىقتى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى عوي، سىزدەر جەگەنى جانتاق، ارقالاعانى التىن قالام شەبەرلەرى ەمەسسىزدەر مە؟! دەرسىز. ءيا، ءدال سولاي — وسى جيناققا ادەيىلەپ ماقالا بەرگەن نۇرتورە ءجۇسىپوۆ (كىتاپقا نۇراش «جەتپىس سەگىزدىڭ جازى مەن كۇز» دەيتىن ادەمى ماتەريالىمەن اتسالىستى), ءنازيرا جارىمبەتوۆا، تەمىر قۇسايىنوۆ، جومارت يگىمانوۆ، ايتكۇل شالعىنباەۆا، رىمبەك سماعۇلوۆ، امانعالي ءابۋوۆ، قىرىقباي الدابەرگەنوۆ، جولداسبەك اقساقالوۆ، ماقسوت ءىزىمۇلى، امانعازى جۇماعازيەۆ، تالعات ورمانوۆ، بازارگۇل قالبىروۆا، قايىرعالي مەدەتوۆ، ايگۇل مامىتوۆا، مۇرات تالدىباەۆ، سەرىكقالي جەكسەنباەۆ، يمانباي جۇباەۆ، يساتاي بالماعامبەتوۆ، ايتقادىر تىلەۋوۆ جانە وسى جولداردى جازىپ وتىرعان پاقىرىڭىز جۋرناليستيكانىڭ «شوپكە تىشارلارى» رەتىندە تانىلعانىنا ەشكىمنىڭ داۋى بولا قويماس. مەنى تاڭعالدىرعانى ول ەمەس، مەنى تاڭىرقاتقانى — ىشكى ىستەر قىزمەتىنىڭ دوعارىستاعى پودپولكوۆنيگى گۇلنار ساحاەۆانىڭ،  الماتىداعى فرانتسۋز ءۇيىنىڭ بويىن شيراتىپ، قانىن جۇرگىزگەن PR-مامان گۇلباعدات بالقىباەۆانىڭ، ۇزاق جىلىن ۇستازدىققا ارناپ كەلە جاتقان پەرنەگۇل قارجاۋباەۆانىڭ، ارحيۆ ىسىمەن اينالىساتىن سالتانات سابىرباەۆانىڭ، ءتىپتى ءۇي ءبيبىسى زاۋرەش سادىحانوۆانىڭ قالام سىلتەستەرى، جۋرناليستىك بايقاعىشتىعى. ءدال وسى سوزدەردى، ەستەلىك كىتاپقا ارناپ ماقالا جازباسا دا، قارۋلى كۇشتەر پولكوۆنيگى التىنباي داۋرەنبەكوۆتىڭ جانە فيلولوگيا دوكتورى سارسەنگۇل تاسىموۆانىڭ دا ادرەسىنە ايتار ەدىم. اپىر-اي، بەس جىل بىرگە جۇرگەندە قالاي بايقاماعانمىن — قولاڭشاشتارى اش بەلدەرىنە ورالعان، بەينە ءبىر گورتەنزيا گۇلى سەكىلدى دالا سۇلۋلارى — كۋرستاستارىم، اتتەڭ قىز بالا بولىپ تۋىلماعاندا توعاعا ءتىل بولعانداي ەكەن-اۋ! ءدال سول سياقتى ءوزىم بۇرىن ىشكى ىستەر قىزمەتىنىڭ پولكوۆنيگى جانە ۇرىمتال ءسوزدىڭ ۇستاسى رەتىندە كوبىرەك بىلەتىن قۇرمانحان نۇرىمبەتوۆتى تامىلجىتىپ ولەڭ جازاتىن ناعىز اقىن رەتىندە جاڭادان اشقانىم مەن ءۇشىن ايدىك جاڭالىق بولدى (كەزدەسۋ بارىسىندا ەرتاي اشىقباەۆتىڭ سوزىنە جازىلعان قانات ايتباەۆتىڭ «استانا ءۆالسى» انىمەن قاتار كومپوزيتور ماقسات جاۋتىكوۆ قۇرمانحاننىڭ سوزىنە شىعارعان «ەلۋدەن اسىپ بارامىن..» ءانى ورىندالدى). سوندا دەيمىن-اۋ، ءبىز نەگە ءبىر-ءبىرىمىزدى قاجەت بولعاننان دا از بىلەمىز جانە كوپشىلىك قاۋىم دا ءبىزدىڭ كۋرستى جەتكىلىكتى تاني الماي كەلەدى؟ الدە ءبىز شىنىمەن دە بازبىرەۋلەر ايتاتىنداي «بەس باقايى التى جاققا قاراپ تۇراتىن بىرتۇرلىلەۋ» كۋرسپىز با؟! وسىنداي قارىممەن، الگىندەي الەۋەتپەن تاس قوپارىپ، ارنا بۇزباساق تا، ءوزىمىزدىڭ الدىمىزداعى جانە سوڭىمىزداعى جامپوزدار سياقتى توعىزىنشى تاۋتولقىن تۇرعىزۋعا نە كەدەرگى بولدى؟ الدە جومارت جازعانداي، «اقىل ايتىپ ءجۇرىپ، اقىلدان اجىراپ قالعان كەزدەرىمىز» كوپتەۋ بولىپ كەتتى مە؟

بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەپ جۇرگەن جالعىز مەن ەمەسكە ۇقسايدى. سايىپ كەلگەندە «الماتىمدى قايتىپ بەر!» كىتابىنىڭ وقىرمانعا ايتارى مەن بەرەرى كوپقاباتتى، كوپماعىنالى، سوندىقتان بولار ونىڭ اۆتورلارى دا كىتاپ سىرىن ءار تۇرعىدان كەلىپ اشۋعا تالپىنىپتى. قۇرمانحانشا قايىرساق، «ادام ءور-ىلديى، قىرقا-قىرات، اسۋ-بەلدەرى بار ۇزاق جولعا شىققاندا قاي شاماعا كەلدىم، قانداي جولداردى ەڭسەردىم دەپ جان-جاعىن باجايلايتىن كەزەڭدەر بولادى». قىرقاڭنىڭ (قىرىقباي الدابەرگەنوۆتىڭ) جازۋىنشا جىبەرسەك، «بۇل ەڭبەك تەك ءبىز سياقتى ءبىر توپ ادامداردىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ، قازاق قاۋىمىنىڭ بەتكە ۇستار ۇل-قىزدارىنىڭ دا تاريحى». وسىنىڭ ەكەۋى دە دۇرىس، سەبەبى وسىنىڭ ەكەۋىن دە ءبىزدىڭ كىتاپتاعى كوپتەگەن ەستەلىكتەردەن تاۋىپ الۋعا بولادى: ءبىزدىڭ جىگىتتەر مەن قىزدار ءوز جازعاندارىندا كەيبىرەۋلەر سياقتى قازىردە سانگە اسقان ديسكۋرستى سىنامپازدىققا جەلىگىپ، وزدەرىنىڭ جاستىق شاقتارى تاپ كەلگەن داۋىرگە ورىنسىز توپىراق شاشپايدى، قايتا وعان وبەكتيۆتى باعاسىن بەرۋگە تىرىسادى. وسى ورايدا ءبىر-ءبىرىنىڭ جازعانىن بىلمەي تۇرىپ قاعازعا تۇسكەن قوس پىكىر — ج. اقساقالوۆ پەن گ. بالقىباەۆانىڭ وسى جونىندەگى ويلارىنىڭ ءبىر جەردەن شىعۋى ادەمى تاڭداندىرادى. قارا باشايىنا شەيىن دەگدار جوكەڭ: «30-شى جىلدار  زوبالاڭىن، سوعىستىڭ قاسىرەتىن كورگەن ۇرپاقتىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرى — بىزدەر 70-80-ءشى جىلدارى مۇڭسىز ءومىر سۇردىك» دەسە، ونى «قانجارمەن شاشىن تاراعان» گۇلباعداتىمىز: «بىزدەر باقىتتى جاستار ساناتىنان بولدىق دەپ ويلايمىن، سەبەبى، تەگىن جوعارى ءبىلىم الدىق، ءبىزدى مامان رەتىندە تەوريالىق ءبىلىم مەن وندىرىستىك تاجىريبەدەن قاتار وتكىزە وتىرىپ دايارلادى»، — دەپ تولىقتىرا تۇسەدى. وسىلايشا كۋرستاستارىمىز «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە» دەپ كەلەتىن قازاقى قىمبات تاربيەگە جانە «زامان — اللادان» دەيتىن يسلامي ۇستانىمعا اقادال بەرىكتىگىن تانىتادى. وسىنىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت.

ارينە، بۇل توقىراۋ ءوزىنىڭ سوڭعى زاڭدى ساتىسىنا جەتكەن 1978-1983 جىلدارى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان بىزدەر، امانعالي جازعانداي «كوممۋنيزم دەگەن قيالدىڭ جەتەگىنە ىلەسىپ»، اققۇلا ساياسي كورسوقىر بولدىق دەگەندى بىلدىرمەيدى. وڭ-سولىمىزدى اجىراتىپ قالعان ءبىز سول كەزدىڭ وزىندە جالپى قوعامدىق ساناداعى قالىپقا قاتىرىلعان كانوننىڭ توركىنىن ويشا شامالاپ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى سارتاپ تۇجىرىم، بىرجاقتى قاعيدالاردان ىشتەي جيىركەنەتىنبىز. الگىندەي رەفلەكسيالار، قاعابەرىس قالتارىستار كىتاپتا قات-قات اشىلعان ەكەن. ءبىزدىڭ ەستەلىكتەر بۇل جاعىنان دا ءداۋىردىڭ جازبا دەرەگى دەسە لايىق.

ءبىز وزگەرىستى كۇتتىك. ەرەكەڭنىڭ (ەرتاي اشىقباەۆتىڭ) كازگۋ-دىڭ 5-جاتاقحاناسىندا ءبىر سەكتسيادا تۇرعان بەس جىگىت جايلى مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى: «... ءبىز دەگەنىڭ — بۇلتتان اسار بەس قىران، / كوك اسپانعا مىڭ سالەم. / ۋا، جويىلسىن كونە دۇرمەك، ەسكى ۇران / ويانا بەر، / تىڭ تىرشىلىك، / تۇمسا الەم». ولەڭنىڭ جازىلعان ۋاقىتى — 1981 جىل. اراعا ەكى جىل سالىپ ءبىز ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراپ، جەدەلدەتۋ، قايتا قۇرۋ ىسىنە ارالاستىق. ودان ءارى قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە اياعىنان تىك تۇرۋىنا قالاممەن اتسالىستىق، ءتىپتى «ازات» قوزعالىسىنا امانعالي ءابۋوۆ سىندى تاسشاينار قايراتكەر بەردىك. قازىردە قايىرعالي مەدەتوۆ «بۇگىنگىدەي كولدەنەڭ كوك اتتى جۋرناليست اتانىپ، قاسيەتتى ماماندىقتىڭ قادىرىن كەتىرە باستاعان زاماندا حالىقتىڭ ءادىل ءسوزىن سويلەر، ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بيلىككە تايسالماي باتىل جەتكىزەر، قوعامدىق دۇرىس پىكىر قالىپتاستىرار ناعىز ءجۋرناليستىڭ قادىرى ارتىپ تۇر» دەسە، ول الدىمەن ءوز تۇرعىلاستارىن، سونىڭ ىشىندە كۋرستاستارىن ايتقانى. مۇنى ءبىزدىڭ قاي قىزمەتتە، قاي بيىكتە جۇرسەك تە وزىمىزگە اۋەلدە تاعدىر بولىپ جولىققان قالام قىزمەتىنەن تانباعاندىعىمىز، ءتىپتى جازباي كەتكەن كۇننىڭ وزىندە دە ءوزىڭدى، اينالاڭدى وسىرەتىن قالامگەرلىك ويلاۋ جۇيەسىنەن، ازاماتتىق پوزيتسيادان اجىراماعاندىعىمىز دەپ ءتۇسىنۋ ءجون. «ءبىزدىڭ كۋرستاستارىمىزدىڭ قاتارىندا وزگەلەردەي مينيستر، اكىم سەكىلدى قىزمەت ساتىسىنا كوتەرىلگەندەر بولعان جوق، — دەپتى جوكەڭ (جولداسبەك) تاعى ءبىر شىعىپ سويلەگەن سوزىندە.  — بىراق ءوز باسىم مۇنى كۋرستاستارىمنىڭ وسالدىعى دەپ ەسەپتەمەيمىن. سەبەبى بۇگىنگى جانە كەشەگى نومەنكلاتۋرالىق قىزمەتتىڭ ەرەكشەلىگى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن بىلەمىن. 90-جىلداردا ماسەلە ءتۇيىنىن كوپ جاعدايدا قابىلەت-قارىمنان گورى جاي عانا كەزدەيسوقتىق، ينتريگا مايدانىنداعى كۇرەس بارىسى شەشىپ جاتتى... ال مەنىڭ بىرقاتار كۋرستاستارىم مۇنداي جيىركەنىشتى ارەكەتتەن بويلارىن اۋلاق ۇستادى، ار-ۇياتتارىنا قىلاۋ تۇسىرمەدى. ولاردى سول ءۇشىن سىيلايمىن، سول ءۇشىن قۇرمەتتەيمىن».

سونى ايتام-اۋ! جانە رەتى كەلىپ تۇرعاننان كەيىن ءبىزدىڭ كۋرستىڭ الگىندەي مىنەز قىرىنىڭ ءبىر ەلەۋلى سەبەبىن قوزعاپ كەتەيىن. دۇرىسى، الگى سەبەپتى مارقۇم ايتقادىر بۇل دۇنيە تىرشىلىگىندەگى سوڭعى جازعانى — كىتابىمىزعا ۇلگەرتىپ كەتكەن «ونىڭ اتى ىلەس ەدى» دەگەن ەستەلىگىندە جان دوسى ىلەس جولديەۆتىڭ ءومىر جولىنان شىعارا وتىرىپ، ءبىر سوزبەن تۇيىندەپتى: «پالەنشە نە بيىكتى باعىندىردى دەگەن سۇراق تۋا قالسا، ءار ادامنىڭ شىعار ءوز توبەسى بار دەر ەدىك». شىنىندا دا، ءبىز بىلەتىن ىلەس ءۇشىن تىلەكتىڭ ەڭ ۇلكەنى — جاقسى ادام، ناعىز مامان بولىپ، اكە-شەشەنى قۋانتۋ جانە اقىل-ەستى ۇرپاق ءوسىرۋ ەدى، ول سول تىلەگىن ورىنداپ كەتتى. ءدال وسى ءسوزدى باسقا دا كۋرستاستارىمىزعا قاراتا ايتۋعا بولادى: ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءومىر جولىندا ءوز بەتىمەن، ءوز سوقپاقتارىمەن، جالعاننىڭ جارىعىنا تۋرا قاراپ كەلە جاتىر. اگاراكي ءومىش سياقتى اۋقاتتى بولسام سولارعا ارناپ «ءوز سورابىڭ» دەيتىن سىيلىق تاعايىندار ەدىم. سەبەبى ولار جاقسى ادامدار جانە جوعارىداعى جوكەڭ سياقتى مەن دە قازاقتىڭ وسىنداي قاراپايىم دا قاھارمان ۇل-قىزدارمەن بىرگە وقىعانىمدى جانە ءۇشىنشى رەت كەپ وقۋعا ارەڭ تۇسكەنىمدە قۇداي ءدال وسى جاندارعا تاپ كەلتىرگەنىن اركەز ماقتانىش ەتەمىن. قاھارمان دا قاھارماندىعىن ەل ىشىندەگى قاراپايىمدارعا سۇيەنىپ بارىپ جاسايدى. امان بولىڭدار، بار بولىڭدار، ماقسوت ءىزىمۇلى ايتقان «اتىلماي قالعان جانارتاۋداي سەستىلەرىم!» — ەلىمنىڭ ەلەۋلىلەرى، حالقىمنىڭ قالاۋلىلارى.

ساتتەر-اي!

«اتىلماي قالعان جانارتاۋلار» پرەزەنتاتسيا اياقتالا سالىسىمەن تولقىن توعىسقانداي ءبىرىن ءبىرى يىسكەپ تاۋىپ جاتتى. قازاقتىڭ عادەتىندە تەلەفونمەن قۇتتى بولسىن ايتىلسا دا، قازا تۇسكەن ورىنعا «سوتوۆىيمەن» كوڭىل ايتپايدى. كەزدەسۋگە باس-اياعىمىزدىڭ تۇگەل جينالۋىن قۇنتتاعانىمىز دا حالقىمىزدىڭ وسى ءبىر ۇلاعاتىن ەستە ۇستاعاندىقتان ەدى. ءتوس ءتۇيىستىرىپ الىپ قۋانىشتى بولىسكەنگە، قايعىعا ورتاقتاسقانىمىزعا نە جەتسىن! مىنە، سول ويىمىز جۇزەگە اسقان سياقتى.

كۇن نۇرىن دا، جىلۋىن دا اياماي توگىپ تۇر. وڭتۇستىكتىڭ ءشاي قايناتاتىن ىستىعى دا، پەش اۋزىنان لاپىلداعانداي اپتابى دا، كەشىنە دەمىگە سوعاتىن كەرىمسالى دا ارتتا قالعان. سارشا تامىزدىڭ عانا دەر شاعى ەمەس، ساعىنىشتىڭ سارىعىن باساتىن دا دەر شاق. ەڭ عاجابى، پەرنەگۇل قارجاۋباەۆا جازعان «ايبارلى اتا، كەلىستى اجەلەر» دەيتىن تىركەس اقپەرنەشتىڭ قاعازىنا سىمداي تارتىلىپ تۇسكەن اشەيىن ادەمى ءسوز بولدى دا قالدى: وتىز اتا مەن اجە ءاپ-ساتتە ساۋلەڭكە الاڭدا كەشەگى ءتالابا قالپىنا ءتۇسىپ، ءتىپتى بالا بولىپ كەتتى. انە، باسسەين جانىندا ءبىر سىلىڭعىر قارا جىگىت قاق الدىندا قارنى ءبىر قۇشاق بوپ قاسقايىپ تۇرعان ابۋياندى (امانعالي ءابۋوۆتى) شىڭعىرىپ كەلىپ تومپەشتەپ جاتىر. جايدىڭ وعىنداي جارقىلداعان لوۋكيك، ميدلكيك، حايكيك... ابۋيان شىداپ باعۋدا، بىراق قارىن كاپيلليار تامىرلارىنىڭ بىرت-بىرت ءۇزىلىپ جاتقانى ءتىپتى سونادايدا نارتتانىپ، پارتتانىپ تۇرعان قىزداردىڭ دا قۇلاعىنا جەتىپ جاتتى، ال جىگىتتەر جاعى بولسا دەلەبەلەرى قوزىپ، كەۋ-كەۋلەپ، بۇيرەك ءۇستى بەزدەرىنەن ادرەنالين گورموندارىن بولۋدە. اقىرى قىزدار وزدەرى الىستان ساعىنىپ كەلگەن ابۋياننىڭ كوز الدارىندا «ءتىرى گرۋشاعا» اينالعانىنا شىداماي، ۇرىس الاڭىنا سەنىمدى وكىلدەرىن جىبەردى: ناتيجەسىندە التەكەڭنىڭ كاتينكاسى «اتىراۋسكي» قانى ويناپ كەتكەن ىلميگەن قارا جىگىتكە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، شوتاكان ستيلىندەگى ماۆاشيگيري ءادىسىن قولداندى. مۇنان سوڭ ارالاس جەكپە-جەك ونەرىنىڭ تارلان اشقان شەبەرى كوگىلدىر سۋلى ءاۋىتتىڭ تۇبىندە ەسەڭگىرەپ جاتتى...

ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ جارتىسى جاستىق شاعى وتكەن جەردە قالىپ كەتەدى دەسەدى. سول راس پا؟ ءسىرا، راس. جۇرەكتىڭ جارتىسى شىن دوستىقتىڭ عالاماتتارى بولاتىن مايدان دالاسىندا جانە ستۋدەنت اۋديتورياسىندا قالاتىنىنا ءومىر تۋراشى. ءنازيرا وسى جاعدايدى ءوز ماقالاسىندا بىلايشا تۇپتەيدى: «جۇرەكتە مەيىزدەي قاتقان ستۋدەنتتىك شاق — اينالدىرعان بەس جىل ءبىر عۇمىر سەكىلدى بولعان ەكەن. جىل ون ەكى ايدا ءبىر-اق رەت كەلەتىن كوكتەمدەگى قىر ءتوسىنىڭ گۇلدەگەن ساتىندەي ادام ءومىرىنىڭ دە ادەمى كەزەڭى ەكەنىن كەيىندەۋ ۇعاسىڭ». قۇرمانحان نۇرىمبەتوۆ اقىن ءدال وسى سەزىمدى پوەزيا تىلىنە بولەيدى: «كازگۋ-دىڭ قالاشىعىن، / ساعىندىم بالا سىندى. / جاستىق شاق ەسكە ءتۇسىپ، / جۇرەگىم الاسۇردى. / تاڭداردى تاڭعا قوسىپ، / ءبىر قىزعا بولعام عاشىق. / ايعا دا قول سوزعانمىن، / ارماندار تاۋدان اسىپ. / باقىتقا مۇلگىپ اسپان، / جۇلدىزدار جىمىڭداسقان. / قايىڭدار سىبدىر قاعىپ، / جۇمباقتار سىرىمدى اشقان... / كازگۋ-دىڭ قالاشىعىن، / ساعىندىم بالا سىندى...»

مەن ءنازيرانى دا، قۇرمانحاندى دا تۇسىنەمىن. ادامنىڭ قادىرى ورتامىزدان كەتكەننەن كەيىن بىلىنەتىنى سياقتى، جاستىق شاقتىڭ دا قادىرى ول سەنەن ۇزاعان سايىن كوبىرەك بىلىنە تۇسەتىنى وسى جولى انىق بايقالدى. ءسىرا مۇنىڭ ءبىر سىرى الاۋلى جاستىق شاقتا كىسىنىڭ ساناسىنا وشپەستەي بولىپ تاڭبالانىپ قالاتىن ساتتەردىڭ كوبىرەك بولاتىندىعىندا ما ەكەن. چەلوۆەچەسكايا پاميات ۋديۆيتەلنو  يزبيراتەلنا. الگى ساتتەر نەسىمەن ىستىق، نەسىمەن ەرەكشە، بۇل ورەدە گۇلنار ساحاەۆاعا ءسوز بەرەيىك: «ءومىردىڭ ەشەتەڭە وشىرە المايتىن، ەستەلىكتەر اراسىنان ەسكىرىپ، كومەسكى تارتپايتىن ساتتەرى بولارى انىق. مۇمكىن ول — سەنىڭ تۋعان كۇنىڭ، اناڭنىڭ ىستىق قۇشاعىنا مەيىرلەنە بولەنگەنىڭ، ەڭ العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، قولىڭا الىپپەنى ۇستاعانىڭ، جۇرەگىڭ ەركىڭە كونبەي ءلۇپىل قاعىپ، ماحاببات دەگەن كەرەمەت سەزىمدى العاش سەزىنگەنىڭ. دوستاردان قىمبات ەشتەڭەنى كەرەك قىلماي ولارمەن الاڭسىز بىرگە وتكىزگەن قىزىعى مول كۇندەرىڭ... الايدا جۇرەگىڭدى تۋلاتىپ، ساناڭا ساۋلە قۇيار جاستىقتىڭ اسىل مۇراسىنداي ستۋدەنتتىك شاققا نە جەتسىن. قادىرىن بىلگەنگە بۇل — عاجاپ كەزەڭ. قۋلىق-سۇمدىقتان ادا، ارمان قۋعان، ماقسات جەتەلەگەن تازا بالاڭ كوڭىلدەردىڭ ەسەپ-قيساپسىز تانىسىپ، تابىساتىن ۋاقىتى. ونىڭ ۇمىتىلمايتىنى دا سول تازالىقتىڭ قاسيەتى بولار».

گۇلنار ءدال ايتادى. ءبىز ستۋدەنتتىك شاقتىڭ ءوزىن عانا ەمەس، سول شاققا ءتان تاڭعى شىقتاي ءمولدىر تازالىقتى ساعىنىپپىز. جومارت يگىمان: «جايدارى اشىق اسپانىم، / كوڭىلدە شۋاق، كوزدە اراي. / قاباعىن باقپاي باسقانىڭ، / رياسىز كۇلگەن كەزدەر-اي.../ دەپ اڭساعان ساتتەرگە شولىركەپ قالىپپىز. مىنا قىم-قۋىتى مەن جالعاندىعى كوپ بوپ تۇرعان نارىقتى زاماندا... «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتىپ، ءبارىمىز تەكەمەتتىڭ تۇرىندەي تۇيىقتالىپ قالعان ۋتيليتارلىق-پراگماتتىق زاماندا... «درۋجوك» دەيتىن يت جوعالعان كىساپىرلەۋ زاماندا... ەسەپسىز دوس، كۇنشىلدىكسىز باۋىر بولىپ قالۋ سىنعا اينالعان پىتناتەمىردىڭ زامانىندا...باياعى تازالىقتى، باياعى باكيزا كوڭىلدى، باياعى كوركەمنيەتتى اڭساپپىز...

سول ءۇشىن دە اسىعىپپىز بىركولىككە. سول ءۇشىن دە ونداعى ەكى كۇن ەكى ساعاتتاي بولماي زۋ ەتىپ وتە شىعىپتى. سول ءۇشىن دە شىمقالادا بازەكە (بازارگۇل قالبىروۆا) جايعان داستارقاندا كەزدەسۋىمىزدىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويىپ، ارتىمىزعا قارايلاي-قارايلاي كەتىپپىز. جومارت ايتپاقشى، «جىل دەگەنىڭ جىلعادان اققان سۋ سياقتى العا ەنتەلەپ بارادى». ەندىگارى كورىسەمىز بە، جوق پا، ونى ءبىر اللا بىلەدى...

رۋحاني اعام، قازاق مادەنيەتىنىڭ ۇلكەن جاناشىرى قۋات ەسىمحانوۆ ءجيى ايتاتىن ءبىر ءسوز بار ەدى. «ءومىر ءوتىپ بارادى، ەشتەڭە ەمەس. ساتتەر ءوتىپ بارادى، سول وكىنىش».

اتتەڭ، داريح! ءومىرىمنىڭ ساتتەرى-اي...

ماقسات ءتاج-مۇرات

35 جىل وتكەن سوڭ...

(كازگۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1983 جىلعى تۇلەكتەرىنىڭ كەزدەسۋىندە وقىلعان ءازىل ولەڭ)

ۋا، جىگىتتەر!

ۋا، قىزدار!

وسىدان 35 جىل بۇرىن بىزدەر قانداي ەدىك —

اعارىپ اتقان تاڭداي ەدىك،

يليچ جاققان شامداي ەدىك.

توبەمىزبەن كوك تىرەدىك،

تەمىربەك قوجاكەەۆتىڭ[1] ساتيراسىنداي وتكىر ەدىك.

لەونيد برەجنەۆتەن[2] قالعان سارقىنشاق ەدىك،

ءابىلفايىز[3] اعايدىڭ سوزىندەي الپىنشاق-سالپىنشاق ەدىك.

كازگۋگراد-تىڭ توعايىنداي جاسىل ەدىك، كوك ەدىك،

№5 جاتاقحانانىڭ بولمەلەرىندەي كوپ ەدىك.

تۇرىمتاي[4] اپايدىڭ ماشينكاسىنداي ساقىلداپ تۇراتىنبىز،

جاقىندامايتىن نارسەلەرگە دە جاقىنداپ تۇراتىنبىز.

ارينە، توق بولاتىنبىز، اندا-ساندا اش بولاتىنبىز،

ۇيىمداسپاعان تۇردە ساۋ بولىپ،

ۇيىمداسقان تۇردە ماس بولاتىنبىز.

ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىنبىز،

اباي قۇنانباەۆتىڭ ءوزىن ەرتاي اشىقباەۆ سەكىلدى ماقتامايتىنبىز.

بىزدەن ارتىق ەشكىم دە جوق سياقتى بولاتىن،

كوڭىلىمىز — جالىن،

سەزىمىمىز شوق سياقتى بولاتىن.

ەندى، مىنە، كىم بولدىق —

قارلىعىڭقىراپ شىعاتىن ءۇن بولدىق،

اندا-ساندا تۇتىلىپ تۇراتىن كۇن بولدىق.

رەترو اندەرگە بيلەيتىن ساۋىق بولدىق،

ءبىرازىمىز ايدارى جۇلىنعان قوراز،

ءبىرازىمىز قاۋىرسىنى تۇسكەن تاۋىق بولدىق.

نەشە ءتۇرلى كاسىپ بولدىق،

سەگىز ساعاتتىق جۇمىس بولدىق،

دەگەنمەن نەگىزىنەن دۇرىس بولدىق.

ال ەندى كىم بولامىز —

جۇلدىزدارى سيرەمەيتىن اسپان بولامىز،

سوزدەرى وشپەيتىن داستان بولامىز.

تاماعى تاۋسىلمايتىن قازاندىقتىڭ كۇيەسى بولامىز،

ورىندالعان ارمانداردىڭ يەسى بولامىز.

ءۇنىمىز عاسىرلاردان عاسىرلارعا جەتەتىن جاڭعىرىق بولامىز،

باسقا جۇرت كىم بولسا، ول بولسىن،

مىنا ءبىز — قازاقستان سەكىلدى ماڭگىلىك بولامىز!

ەرتاي اشىقباەۆ، اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى.

[1] تەمىربەك قوجاكەەۆ — فاكۋلتەت دەكانى، قازاق ساتيراسىنىڭ تەورەتيگى

[2] لەونيد برەجنەۆ — كسرو باسشىسى

[3] ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ — گازەتتى بەزەندىرۋدەن ءدارىس بەرگەن ۇستازىمىز

[4] تۇرىمتاي دۇيسەباەۆا — ماشينكا باسۋ پانىنەن ساباق بەرگەن ۇستازىمىز

Abai.kz