حح عاسىردا حالقىمىز ءۇشىن جانىڭدى مۇزداتار جاۋىزدىقتار از بولعان جوق. پاتشالىق رەسەي باستاپ، قىزىل يمەريا قوستاپ قازاق حالقىنىڭ قانىنا جەرىك بولدى. وتكەن عاسىردا ەكى مارتە قولدان جاسالعان اشارشىلىق كەزىندە حالقىمىزدىڭ ميلليونداپ قىرىلعانىنا اقباس تاريح كۋا. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى زۇلماتتىڭ كەڭەس وكىمەتى قولدان ۇيىمداستىرعان «گەنوتسيد» ەكەنىن ءالى ەشكىمگە مويىنداتا المادىق. مويناداتقاندى قويىپ، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا شيرەك عاسىردان اسسا دا حالقىمىزعا جاسالعان قياناتتى دالەلدەپ، تاريحي باعاسىن بەرۋگە تالپىنعان دا جوقپىز.

ەگەر ەندى قيمىلداماساق حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىنان استامىن جالماعان زۇلمات جىلدار زامان وتە ەل ەسىنەن كوتەرىلىپ كەتۋى مۇمكىن. وندا اتا-بابا ارۋاقتارىنىڭ قابىرعاڭدى قايىستىرار قاندى شەرىن ءوز قولىمىزبەن جۋىپ-شايعان بولامىز. مۇمكىن ارقاعا ايازداي باتار ازاپتى جىلدار ۇرپاق ساناسىنان وشە قويماس. بىراق ۇلت تاعدىرىنا قاساقانا جاسالعان قاستاندىقتى حالقارالىق دەڭگەيدە دالەلدەي الماساق، قازاق حالقىن قويشا قىرعان قىلمىسكەرلەر وزدەرىن اقتاپ الاتىن بولادى.

بۇلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەسەي ەلىندە وسى ناۋبەتتى جوققا شىعارعىسى كەلەتىندەر كوبەيىپ كەلەدى. جاقىندا عانا سول ەلدىڭ ينفورماتسيالىق-اناليتيكالىق ورتالىعىنىڭ سايتىندا 30-جىلدارداعى اشتىقتى جوققا شىعارۋدى ماقسات ەتكەن ماقالا جاريالاندى. اتالعان ماقالا اۆتورى سەرگەي ماساۋلوۆ دەگەن جازعىش ماس ادامنىڭ ءسوزىن سويلەپ وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، حالقىنا جاسالعان قياناتتى ايتىپ، جازىپ جۇرگەن قازاقتىڭ جانايقايى جاي عانا ميف ەكەن. دەمەك، باباسى جاساعان جاۋىزدىقتى بالاسى مويىنداماي وتىر دەگەن ءسوز.

وسى جەردە تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، كۇنى كەشە اقش سەناتى ۋكرايناداعى 1930 جىلداردىڭ باسىندا كەڭەس بيلىگى ۇيىمداستىرعان جاپپاي اشارشىلىق — گولودوموردى گەنوتسيد دەپ تانۋ تۋرالى قارار قابىلدادى. قاراردا يوسيف ستالين مەن ونىڭ بيلىگى 1932-1933 جىلدارى ۋكراينادا جاپپاي اشتىق ۇيىمداستىرىپ، ۋكراين حالقىنا قارسى گەنوتسيد جاساعانى ايتىلادى. وسىلايشا ۋكرايناداعى كەڭەس وكىمەتى جاساعان اشارشىلىق حالىقارالىق دارەجەدە «ۋكراين حالقىنا قارسى جاسالعان گەنوتسيد» بولىپ مويىندالدى.

ۋكراينالىق باسىلىمداردىڭ اقپاراتىنا سۇيەنسەك، 1932-1933 جىلدارى اشتىقتىڭ قۇربانى بولعان ۋكرايندار سانى 3 ميلليون كولەمىندە ەكەن. ال وسى جىلدارى قازاق دالاسىنىڭ 4 ميلليوننان استام پەرەزەنتى ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولىپ، اجال اپانىنا قۇلاعان كورىنەدى. بىزگە قاراعاندا ۇلتجاندىلىعى باسىم ۋكرايندار تاۋەلسىزدىك الا سالا اتقا قوندى. ۇزاق ۋاقىت جۇرگىزگەن تاباندى كۇرەستىڭ ارقاسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەر ساياساتىن ۇلتقا جاسالعان گەنوتسيد دەپ الەمگە مويىنداتىپ الدى.

ال ءبىزدىڭ ەل بۇنداي ءجۇرىس جاساۋعا اسىعار ەمەس. اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋعا ەل بيلىگىنىڭ قۇلىقسىزدىق تانىتىپ وتىرعانىنىڭ دالەلى رەتىندە ايتايىق، 1992 جىلى اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش قويىلادى دەپ الماتى قالاسىندا قابانباي باتىر مەن ناۋرىزباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى «قاراعايلى» ساياباعىنا ۇلكەن تاس ورناتىلعان. ەڭ ماسقاراسى وسى ايتىلعان ەسكەرتكىش اراعا تۋرا شيرەك عاسىر سالىپ 2017 جىلى 31 مامىردا عانا قويىلدى. ۇلتىمىزدىڭ 60%-دان استامىن جالماعان ناۋبەت جىلداردى ەسكە سالاتىن ەسكەرتكىش ورناتۋعا وسىنشا ساراڭدىق تانىتقان قازاق بيلىگى بۇل قاندى وقيعانى حالقارالىق دەڭگەيدە گەنوتسيد دەپ دالەلدەۋگە بىلەك سىبانا كىرىسەدى دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ ءوزى ارتىق.

ستاتيستيكا بويىنشا، 1911 جىلى قازاق حالقىنىڭ سانى 8 ميلليون بولسا، 1939 جىلى 2,5 ملن عانا بولعان. دەمەك، حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمىن ەسەپكە الماعان كۇننىڭ وزىندە ادام سانى 5,5 ميلليونعا كەمىگەن. باستا ايتقانىمىزداي بۇنىڭ 4 ميلليونى 1932-33 جىلىعى اشارشىلىق كەزىندە كوز جۇمعان. ال قالعانى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە كۇشتەپ مايدانعا اكەتكەن 500 مىڭ قازاق ازاماتى جانە 1921-22 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ قۇرباندارى. تاعى ءبىر مالىمەت كەلتىرە كەتەيىك، 1929 جىلى قازاقتىڭ قولىندا 40 ملن مال باسى بولا، 1933 جىلى ودان قالعانى 2,15 ملن عانا بولعان. دەمەك، بۇل قيامەت شىعىندار كوللەكتيۆتەندىرۋ دەگەن جەلەۋمەن قاساقانا قولدان جاسالدى.

اينالاسى ون جىلعا تولمايتىن ۋاقىت ىشىندە حالىقتىڭ جارىمىنان استامىن جويىپ جىبەرگەن تاعىلىقتىڭ تاساسىندا قالايدا ءبىر قۇپيا قىلمىستىڭ، جاسىرىن سىردىڭ، تاريحي مىندەتتىڭ بولعانىن جوققا شىعارۋعا شاراسىزبىز. بۇنى ءبىر ۇلتتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ دەپ باعالاۋعا بولادى. حالىقتىڭ زيالىسىن زىندانعا سالدى، اقىلدىسىن اتىپ، ءبىلىمدىسىنىڭ باسىن الدى. ال قاراپايىم حالىقتىڭ قولىنداعى مالىن تارتىپ الىپ تامۇق دالاعا تاعىداي تەنتىرەتىپ قويا بەردى. بۇنى سول كەزدەگى جۇيەنىڭ قاتەلىگى نەمەسە ساياساتتاعى اسىرا سىلتەۋشىلىك دەپ اقتاۋدىڭ ەش ءجونى جوق. بۇل جاۋىزدىقتىڭ استارىندا الپاۋىتتاردىڭ ايلاسى جاتقانى ءسوزسىز.

دەمەك، ءدال وسى ۇلتقا جاسالعان قاستاندىققا شىنايى باعا بەرۋ بۇگىنگى قازاق بيلىگى مەن حالقىنىڭ بورىشى. سول ءۇشىن بىزدە ۋكرايندارشا ۇلتىمىزعا جاسالعان قياناتتى گەنوتسيد دەپ جاريالاۋىمىز كەرەك. مۇمكىن، ءدال قازىر اقش پەن باتىس رەسەيدىڭ جاناشىرى بولىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ سويىلىن سوعا قويماس. اقش سەناتىنىڭ ۋكرايناداعى اشارشىلىقتى «ۋكراين حالقىنا قارسى جاسالعان گەنوتسيد» دەپ مويىنداۋىنىڭ باستى سەبەبى ماسكەۋدىڭ مىسىن باسۋ ەكەنى تاعى بار. بىراق، ءبىز ءۇشىن ءبىرىنشى قادام الدىمەن ءوزىمىز بۇل ناۋبەتتى ۇلتقا قارسى جاسالعان گەنوتسيد دەپ تانۋىمىز كەرەك.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz