جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ الاش زيالىلارىنىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ماتەريالدارىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان كوپ جىلعى زەرتتەۋ ەڭبەگى -«ۇرانىم - الاش!» ءبىرىنشى كىتابىن اۆتوردىڭ ارنايى رۇقساتىمەن جاريالاپ وتىرمىز. اباي.كز اقپاراتتىق پورتالىنىڭ «الاشوردا» بولىمىندە كىتاپتىڭ ءار تاراۋىن ۇزبەي نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىراتىن بولامىز.

«اباي-اقپارات»

تۇرسىن جۇرتباي

„ۇرانىم - الاش!.."

(تۇرمە ءافساناسى)

جەگى

ء(بىرىنشى كىتاپ)

الماتى

ەل شەجىرە

2008

قازاقستان  رەسپۋبليكاسى  مادەنيەت  جانە  اقپارات مينيسترلىگى

جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ الاش زيالىلارىنىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ماتەريالدارىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان كوپ جىلعى زەرتتەۋ ەڭبەگى -«ۇرانىم - الاش!» ءبىرىنشى كىتابىن اۆتوردىڭ ارنايى رۇقساتىمەن جاريالاپ وتىرمىز. اباي.كز اقپاراتتىق پورتالىنىڭ «الاشوردا» بولىمىندە كىتاپتىڭ ءار تاراۋىن ۇزبەي نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىراتىن بولامىز.

«اباي-اقپارات»

تۇرسىن جۇرتباي

„ۇرانىم - الاش!.."

(تۇرمە ءافساناسى)

جەگى

ء(بىرىنشى كىتاپ)

الماتى

ەل شەجىرە

2008

قازاقستان  رەسپۋبليكاسى  مادەنيەت  جانە  اقپارات مينيسترلىگى

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى „وتىرار كىتاپحاناسى" عىلىمي ورتالىعىندا قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ „كونەتۇركى جانە قازاق تاريحي-ادەبي جازبا مۇرالارى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلتتىق يدەيانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى" اتتى جوباسىنا سايكەس دايىندالىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىندە بەكىتىلگەن.

سونداي-اق مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە تالقىلانىپ، ماقۇلداندى.

رەتسەنزەنتتەر:

س.قيراباەۆ، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

ر.نۇرعالي، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

ب.اياعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

د.ماحات، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

عىلىمي  رەداكتورى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ق.الپىسباەۆ.

قولجازبانى كومپيۋتەرگە تەرىپ، باسپاعا دايىنداعان - م.ەرماعانوۆا.

اننوتاتسيا

جازۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» اتتى بۇل ءافساناسى «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ۇستىنەن 1927-1932 جانە 1937-1938 جىلدارى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان. اۆتور 1988-1991 جانە 1997 جىلدارى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك (قازىرگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك) كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندەگى جۇزدەن استام «مەملەكەتتىك اسا قۇپيا قۇجاتتارمەن»، تەرگەۋدىڭ سۇراق-جاۋاپتارىمەن، «ايىپكەرلەردىڭ» كورسەتىندىلەرىمەن، ايىپتاۋ قورىتىندىلارىمەن تانىسىپ شىعۋعا مۇمكىندىك العان. ون بەس جىلدان استام ۋاقىت بويى عىلىمي ىزدەنىستەر جۇرگىزىپ، ايگىلى «ۇشتىكتىڭ» سوتىنداعى ايىپتاۋلاردىڭ جالعاندىعىن اشكەرەلەيتىن تىڭ دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن. تۇرمە ءافساناسىنا، سونداي-اق، تۇتقىنعا الىنعانداردى ءتىنتۋ كەزىندە تارگىلەنگەن حاتتار مەن قۇجاتتار دا پايدالانىلعان. وسىنشاما مول مۇراحاتتاردى وزگە دە سيرەك دەرەكتەرمەن جارىستىرا تالداپ، كەڭەستىك جازالاۋ جۇيەسىنىڭ قۇپيالارى مەن قىلمىستى ارەكەتتەرىن اشادى. الاش ارداگەرلەرىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى بۇرىن-سوڭدى بەلگىسىز بوپ كەلگەن، نە قاتە تۇجىرىمدار جاسالعان تاريحي وقيعالار تەرگەۋ دەرەكتەرىمەن جان-جاقتى سالىستىرىلا تالدانىپ، تىڭ پايىمداۋلار ۇسىنادى.

جازۋشى-عالىمنىڭ ەكى كىتاپتان تۇراتىن بۇل ىرگەلى زەرتتەۋى ادەبيەتشىلەر مەن تاريحشىلاردىڭ، مادەنيەتتانۋشىلار مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ، عىلىمي كوپشىلىكتىڭ، جالپى زيالى وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىن اۋداراتىنى ءسوزسىز.

تۇرمە   افساناسىنىڭ   تاريحى

(العىءسوز ورنىنا)

قازاق اقىل-ويىنىڭ تامىرىن وتاپ، تەكتىك ۇيىتقىسىن ءىرىتىپ، ۇلتتىق تاعدىرىنىڭ ۇياسىن بۇزعان، قاتىگەز جازالاۋ ناۋقانىنىڭ العاشقى تەرگەۋ ءىسى 1927 جىلى جەلتوقسان ايىندا باستالىپ، ۇكىم الپىس جىلدان كەيىن كۇشىن جويدى. تۇرمە - قۇپيا مەكەمە، ال تۇرمەگە تۇسكەندەردىڭ تەرگەۋ حاتتاماسى مەن جازا ۇكىمى ساقتالعان قۇجاتتار قۇپيانىڭ قۇپياسى بالىپ تابىلادى. ساياسي قىلمىسكەرلەرگە قاتىستى، ونىڭ ىشىندە كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جۇرگىزگەن تەرگەۋلەردىڭ قۇجاتتارىنا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىنى انىق. ءتىپتى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا دا ول دەرەكتەر جالپىعا جاريا ەتىلمەدى. بۇل كەز-كەلگەن مەملەكەتتەگى قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنە ءتان زاڭدىلىق.

تەرگەۋ ىسىمەن تانىسۋدىڭ قىسقاشا تاريحى مىناداي: 1987 جىلى 13 قاڭتار كۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ: 1). جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى ۇستالعان جانە قىسىم كورىپ جاتقان ستۋدەنتتەر مەن جاستاردى قورعاۋ ماقساتىندا. 2). رەپرەسسياعا ۇشىراعان جازۋشىلاردىڭ مۇرالارىن اقتاۋ باعىتىندا. 3). باسىلىمعا تيىم سالىنعان شىعارمالاردى قايتا جاريالاۋدىڭ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ بارىسىندا ماعان پراۆولىق كوميسسيا قۇرۋدى تاپسىردى. اقپان ايىندا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى گەنەرال-مايور C.ك.ءابدىراحمانوۆ باستاتقان 7 پولكوۆنيك جازۋشىلار وداعىنا كەلىپ، وسى ءۇش ماسەلە توڭىرەگىندە ماعلۇماتتار بەردى.

ءسويتىپ، اسا ءبىر قاۋىرت تا قىسپاقتى جۇمىستار باستالىپ كەتتى. ساياسي قۋدالاۋ كەزىندەگى، ياعني، وتىز جەتى-وتىز سەگءىزىنشى، قىرىق التى-ەلۋ ءۇشىنشى جىلدارداعى جاريالانىمعا تيىم سالىنعان شىعارمالار مەن جەكەلەگەن اۆتورلىق قۇقىقتار قالپىنا كەلتىرىلىپ، «تاجىريبە» جيناقتالعان سوڭ، ۇلت كوسەمدەرىن اقتاۋعا ۇمتىلىس باستالدى.

1988 جىلى قاڭتاردا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ سۇراۋ سالۋى بويىنشا قازاق سسر-ءنىڭ باس پروكۋرورى ع.ب.ەلەمەسوۆ „الاشوردا" قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدىڭ زاڭسىز جۇرگiزiلگەنiنە نارازىلىق بiلدiرiپ، قازاق سسر جوعارعى سوتىنا ۇسىنىس جاسادى. 1988 جىلى 4 قاراشادا جوعارعى سوتتىڭ قىلمىستى iستەر جونiندەگi القاسىنىڭ ماجiلiسiندە «كەڭەس وكىمەتىن قارۋلى كوتەرىلىس ارقىلى قۇلاتۋ ماقساتىندا ۇيىمداسقان „الاشوردا" قايراتكەرلەرىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق، تەرروريستىك استىرتىن قۇپيا ۇيىمىن اشكەرەلەۋ ىسىنە» قاتىستى سوت ۇكىمى قايتا قارالدى. وعان قازاق كسر جوعارعى سوتىنىڭ توراعاسى ت.ك.ايمۇحامبەتوۆ، جوعارعى سوتتىڭ مۇشەلەرi ك.ت.كەنجەباەۆ، ە.ل.گرابارنيك جانە قازاق كسر باس پروكۋرورى ع.ب.ەلەمەسوۆ قاتىستى. جيىنى 14 تومدىق تەرگەۋ iسiنiڭ ەگجەي-تەگجەيiن زەردەلەي تەكسەرiپ، بارلىق كۋالاردىڭ شاعىمدارىمەن تانىسىپ، تەرگەۋ تاراپىنان ورەسكەل بۇرمالاۋشىلىق پەن زاڭسىزدىقتاردىڭ جول بەرiلگەنiن انىقتادى. سول كەزدەگى قۇقىقتىق كوميسسيانىڭ توراعاسى، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ سىن ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، جازۋشى ت.جۇرتبايدىڭ (وسى جولداردىڭ اۆتورى) جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى ك.كەنجەباەۆقا بەرگەن ادەبي ساراپتامالىق قورىتىندىسى بويىنشا «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرىندە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىلمەگەنى راستالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق كسر-ءنىڭ قىلمىستىق جانە پراۆولىق كودەكسىنiڭ 375-بابىن باسشىلىققا الا وتىرىپ جوعارعى سوت:

„شەشiم: سسسر حالىق كوميسسارلار سوۆەتiنiڭ جانىنداعى وگپۋ-ءدىڭ (بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ - ت.ج.) ءىۇ كوللەگياسىنىڭ 1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى جانە 1931 جىلعى 13 قاڭتارداعى بايتۇرسىنوۆ احمەت، دۋلاتوۆ مىرجاقىپ، ايماۋىتوۆ ءجۇسiپبەك، ەسپولوۆ ميرزا-عازى، عابباسوۆ حالەل، ءادiلەۆ دiنمۇحامەد، بiرiمجانوۆ عازىمبەك، يۋسۋپوۆ احمەد-سافا، جۇماباەۆ ماعجان، وماروۆ ەلدەس، بيتiلەۋوۆ داموللا، بولعانباەۆ حايرەتدين، بايتاسوۆ ابدوللا، جالەنوۆ كارiم ت.ب جونiندەگi قاۋلىسىنىڭ كۇشi جويىلسىن، ولاردىڭ iس-قيمىلدارىنان قىلمىستىق ارەكەتتەر تابىلماعاندىقتان دا تەرگەۋ بارىسى توقتاتىلسىن.

قازاق سسر پروكۋرورىنىڭ نارازىلىعى قاناعاتتاندىرىلسىن. قازاق سسر-نiڭ جوعارعى سوتى - ت.ك.ايمۇحامبەتوۆ. كوللەگيا مۇشەلەرi - ە. ل. گرابارنيك، ق. ت .كەنجەباەۆ»، - دەگەن شەشىم شىعاردى.

وسى شەشىمنىڭ نەگىزىندە جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى قازىقان كەنجەباەۆ قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ.كولبيننىڭ اتىنا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ قولىمەن "الاش" قايراتكەرلەرىن اقتاۋ تۋرالى قورىتىندى ۇسىنىستىڭ ءماتىنىن دايارلادى. قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ءو.جانىبەكوۆتىڭ ارالاسۋىمەن عىلىم اكادەمياسىندا ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى، سول كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا الاش قايراتكەرلەرىن ساياسي جانە شىعارماشىلىق تۇرعىدان اقتاۋ تۋرالى ارنايى قاۋلى شىقتى. 1989 جىلى ءساۋىر ايىندا وسى جولداردىڭ اۆتورىنا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنا رەسمي رۇقسات بەرىلدى. بۇل رەتتە سول كەزدەگى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا سالاسىن باسقارعان گەنەرال س.ك.ابدىراحمانوۆقا، ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە تۇسىنىستىكپەن قاراعان قارابي مۇقامەدقاليەۆ پەن شىڭعىس سالىقباەۆقا جازۋشىلىق ءىلتيفات بىلدىرەمىز.

1991-1992 جانە 1997 جىلدارى قۇپيا مۇراعاتتاعى تەرگەۋ ىسىمەن قايتادان تياناقتى تۇردە تانىسۋعا مۇمكىندىك الدىق. ول دەرەكتەردىڭ ءبىرازى تولىق، ءبىرازىنىڭ ۇزىندىلەرى «تالقى» اتتى كىتاپتا ءتيىستى تۇسىنىكتەمەلەرمەن جاريالاندى. الايدا ءومىرى مەن قايراتكەرلىگى بەيمالىم ارىستاردىڭ تۇرمەدەگى جاۋاپتارى مەن حاتتامالارىنداعى كەيبىر «كورسەتىندىلەر مەن ايىپتاۋلار» ەل اراسىنداعى قاتارداعى وقىرماندارعا تۇسىنبەستىك تۋدىرماس ءۇشىن 20 جىلدان بەرى جابىق ساقتاۋعا ماجبۇرلىك ەتتى. قازىر ولاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتتەرى، جازعان ەڭبەكتەرى تۋرالى زەرتتەۋلەر جاريالانىپ، جالپى قاۋىمنىڭ تاريحي جانە ومىرلىك شىندىقتى، جالعان ايىپتاۋلار مەن جالانى اجىراتا الاتىنداي مۇمكىندىگى تۋعان ساتتە بۇل دەرەكتەردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

ۇلى مۇحتاردىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولۋىنا وراي وتكەن مەرەيتويدىڭ ماسكەۋدەگi قورىتىندى ءماجiلiسiندە وسى سوت دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ سويلەگەن اقىن ولجاس ومارۇلى سۇلەيمەنوۆ:

«وسى بايانداماعا دايىندالۋ بارىسىندا مەن جازۋشىنىڭ تۆورچەستۆوسى ءجونiندە سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردان باستاپ بۇگiنگi كۇنگە دەيiن جاريالانعان ماقالالاردى، سىن پiكiرلەردi, سويلەگەن سوزدەردiڭ جازبالارىن قاداعالاپ وقىپ شىقتىم. سوندا: سول بiر باعا جەتپەس اسا ءزارۋ ماتەريالداردىڭ بەتiن عانا قالقىپ، وقىرماندارعا بەرتiنگi كەزدەگi ماداقتاۋلاردى عانا جەتكiزۋ ارقىلى بiز قانداي تاريحتان باس تارتىپ وتىرمىز دەگەن ويعا قالدىم. ەگەر وسى بiر بايلىقتى دەربەس كiتاپ ەتiپ قۇراستىرىپ، سوعان لايىق عىلىمي ءتۇسiنiكتەمە بەرiپ جاريالاساق، وتە قىزىقتى قات-قابات تارتىسقا تولى شىعارما دۇنيەگە كەلەر ەدi. مۇنداي كiتاپ قوعامنىڭ باسىنان كەشكەن كەزەڭدەرi ءجونiندە بiزدiڭ كەيبiر باياندامالارىمىزدان كورi وقىرماندارعا اناعۇرلىم تەرەڭ ءتۇسiندiرiپ بەرەر ەدi»، - دەگەن ەدi.

نەسi بار، ونداي مۇمكiندiك تۋدى. ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ قاراماعىنداعى تەرگەۋ iستەرiنە ساۋلە ءتۇسءتى. مۇمكiن، تاريحي شىندىق قالپىنا ءتۇسiپ، كوزقاراس تولىق قالىپتاسقان، ءبارi دە انىق تۇجىرىمعا اينالعان تۇستا بۇل دەرەكتەرگە سۇيەنۋدiڭ دە قاجەتi بولماس. ال، ءازiرگە الاش ۇراندى وقىرماننىڭ اڭسارى باسىلا قويعان جوق.

بۇل قۇجاتتاردا تاعدىر مەن تاريحتىڭ تالقىسى توعىسقان, قىم-قۋىت قايشىلىقتار مەن قاراما-قارسى كوزقاراستار شارپىسقان، اقىل مەن ارانداتۋ ارالاسقان, تۇلعانى قورلاۋدىڭ، ازاپقا سالۋدىڭ نەشە ءتۇرلi امالدارى قاراستىرىلعان، زورلاپ قويىلعان قولداردىڭ تابى بار، ەڭ اقىرىندا ولاردىڭ كوزiن جويىپ جiبەرگەن ۇكىمدەر ساقتالعان. قانشاما زيالى, باتىل، قايسار ادام ەدى دەگەنمەندە: تۇلعانىڭ - تۇل، قايراتكەردiڭ - جاسىعان، ەلەۋسiزدiڭ - ەر، قورقاقتىڭ - باتىل بولعان تۇستارى بايقالىپ قالادى. «ۇلى قۇرباندىقتىڭ باتا وقىرى» دا شيىرشىقتالا بەرiپ، شىرما-شاتۋ، ءتۇيiنi شەشiلمەيتiن شىرعالاڭعا اينالدى. ولاردىڭ اراسىندا ۇلت زيالىلارىمەن قوسا بەتپاقدالانىڭ شولىندە, تورعاي ويپاتىندا، قىزىلقۇمنىڭ قۋىسىندا جاتقان شارۋا باققان قاراپايىم قازاقتار دا بار ەدi. جازا تارتقانداردىڭ قاتارىنا «جارعاق قۇلاقتى تىڭشىلار» دا قوسىلىپتى.

ارينە، تۇرمەنiڭ اتى - تۇرمە. ونىڭ ءوز زاڭى، ءوز ءداستۇرi, ءوز ءادiس-ءتاسiلi بار. ءۇش جىلعا سوزىلعان تەرگەۋ بارىسىندا ولار تالقىنىڭ سان قىسپاعىنا ءتۇستi. سول زاڭعا بويۇسىنا وتىرىپ، ولار سىرتقى ءومiردەگi كۇرەستى تۇرمە ىشىندە ودان ءارi جالعاستىردى. ساياسي، ۇلتتىق، رۋحاني كوزقاراستارىن تاعى دا تالقىعا سالدى. بiرi - ازاماتتىق كوزقاراسىنان باس تارتتى، ەكiنشiسi كەڭەستىك ساياساتتى اشىق سىنعا الدى، ءۇشىنشىسىنىڭ ۇندەمەي قالۋ مۇمكiندiگi بولدى. قانداي شەشىم قابىلداسا دا ءبارىبىر، ولاردى تەك اتۋ جازاسى كۇتىپ تۇردى.

ولاردىڭ سوڭدارىندا تەرگەۋشiلەردiڭ ايباق-سايباق شيمايى مەن تۇلعالاردىڭ سوڭعى دەمi سiڭگەن جاۋاپتارى قالدى. بۇل ءمالiمەتتەر - ادامنىڭ، جەكە تۇلعانىڭ قيلى-قيلى جاعدايداعى جاندۇنيەسiن، اقىل-امالىن، مiنەزiن اشىپ بەرەتiن «انت مەزگىلىندەگى» دەرەكتەر.

سوندىقتان دا ءار ءتۇرلi جاعدايدا حاتقا ءتۇسiرiلگەن جاۋاپتاردىڭ اراسىنان اقيقاتتى ارشىپ الۋ وتە قيىنعا ءتۇستى. ءارi جانىڭدى ارىڭا ساداعا ەتە وتىرىپ, بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تاۋەكەلگە باراتىن شاعىمدى شەشىمدى تالاپ ەتتى. وكiنiشتiسi سول، تۇپكi نىساناسى مەن استارى اشىلماعان، شىندىعى مەن جالعاندىعى تەكسەرiلمەگەن، سەبەپ-سالدارى دالەلدەنبەگەن جاۋاپتار اسىعىس-ۇسiگiس كوشiرiءلىپ، اپتىعا جاريالاۋ دا قىلاڭ بەرىپ قالدى. بۇل ەڭ قاۋiپتi ءارi سول ادامعا دا، ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا دا قيانات اكەلەتiن ارەكەت. ەكi جارىم جىل ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ مۇراعاتىندا وتىرىپ، بۇرىن دا دايىندىعىمىزدىڭ بارىنا قاراماستان, تاعى ون بەس جىل بويى زەرتتەگەندە دە، كوپ كۇدiكتiڭ بەتi تولىق اشىلمادى. سوعان قاراعاندا، جىل سايىن كەيiنگە ىسىرىلىپ كەلگەن بۇل تەرگەۋ iسi ءالى دە جالعاستىرۋدى جانە ارنايى زەرتتەۋدi قاجەت ەتەدى. سوندىقتان بiز تەك جەلiسi انىق، باسى اشىق دەرەكتەردi عانا نازارعا iلدiك.

جيىنتىعى 14 تومنان تۇراتىن، ارقايسىسى ءبىر-بىرىمەن ساباقتاس 3 تەرگەۋ ءىسىنىڭ سۇراق-جاۋاپ قۇجاتتارى سوت حاتتاماسىنداعى تىركەلگەن رەتى بويىنشا بەرىلدى. سول ارقىلى تەرگەۋ ءىسى قاشان جانە قالاي باستالدى، كىمگە قانداي ايىپ تاعىلىپ، قاي كۇنى ۇستالدى، سۇراق-جاۋاپتار قالاي جۇرگىزىلدى جانە 72 ادامنىڭ ء(بىر ادام قاشىپ كەتىپ، مەرت بولعان) ايىبى ءبىر-بىرىمەن قالاي بايلانىستىرىلدى، تەرگەۋ بارىسىندا كىم ءوزىن-ءوزى قالاي ۇستادى نەمەسە الدىڭعى جاۋاپتارىنا قاراما-قايشى قانداي كورسەتىندى جاسادى، قانداي ارانداتۋلار مەن قىسىم جۇرگىزىلدى، جالعان ۇكىم قالاي شىعارىلدى - دەگەن سياقتى كوپتەگەن اشىق تا استارلى شەتىن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، جازالاۋ ساياساتىنا نەگىزدەلگەن كەڭەستىك تەرگەۋ جۇيەسىنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن تولىق اشۋدى ماقسات ەتىپ ۇستاندىق.

ارينە، ولاردىڭ بارلىعى، اسىرەسە، ايىپتاۋ ۇكىمدەرى مەن جەكەلەگەن ادامداردىڭ جاۋاپتارى ناقتى ومىرلىك شىندىققا سايكەس كەلە بەرمەيتىنى تۇسىنىكتى. ويتكەنى تەرگەۋ جۇمىسى جاۋاپقا تارتىلعاندارعا قالايدا ساياسي ايىپ تاعىپ، ولاردى قىلمىستى ەتىپ كورسەتۋگە باعىتتالسا، ايىپتالۋشىلار قالايدا ءبىر-بىرىنە زيانىن تيگىزبەي، اراشا ءتۇسۋدى كوزدەگەن. سوندىقتان دا تەرگەۋ ىسىندە ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى جاۋاپتار دا كەزدەسەدى. مىسالى، قازاق ۇلتىنىڭ كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ماعجان اقىن. مەنىڭ اقىنداردا جۇمىسىم جوق. رىسقۇلوۆ - بولشەۆيك. سوندىقتان دا ول مەنى جاقتىرمايدى. ال قوجانوۆ - كوممۋنيست، ول مەنى رىسقۇلوۆپەن جاقسى دەپ ويلايدى. ەكەۋى دە مەنى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى دەپ ەسەپتەيدى. مەن دە ولاردى جاقتىرمايمىن»، - دەگەن ماعىنادا جاۋاپ بەرگەن. بۇعان قاراپ بۇل ءۇش تۇلعانى ءوزارا جاۋ ەتىپ كورسەتكەن جانە سونى «دالەلدەۋگە تىرىسقان» ۇشقارى جاريالانىمداردىڭ جارىق كورۋى وكىنىشتى. ۇلتىمىزدىڭ ۇيىتقىلارى ءۇشىن مۇنداي ءجونسىز جورامالداردىڭ كەسىرىنەن باسقا پايداسى جوق، كۇمانسىزگە - كۇدىك تۋدىرادى، ايىپتىعا - اراشا عانا اكەلەدى. شىندىعىنا كەلسەك، پاتشا وكىمەتى مەن كەڭەستىك تەرگەۋشىلەردىڭ ارانداتۋ ءتاسىلىن ابدەن مەڭگەرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ وسى جاۋابى ارقىلى ت.رىسقۇلوۆتى دا، س.سادۋاقاسوۆتى دا، س.قوجانوۆتى دا قىلمىستىق ىسكە تارتىلۋدان اۋلاقتاتىپ، قورعاپ قالۋدى ويلاعان جانە سولاي بولدى دا.

وسىنداي „تۇسىنىكسىزدىكتەردى" تۋدىراتىنىنا قاراماستان سۇراق-جاۋاپتاردى جاريالانىمعا ۇسىنۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى: وندا ءومىرى تۇرمە مەن اڭدۋدىڭ اراسىندا وتكەن ارىستارىمىزدىڭ ازاپتى عۇمىرى تۋرالى سيرەك مالىمەتتەردى، ولاردىڭ ءومىر جولى مەن كوزقاراستارىنان حاباردار ەتەتىن دەرەكتەردى جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ۇسىنۋ. سونداي-اق، كەڭەستىك قىسىم تۇسىنداعى جازالاۋ ساياساتىنىڭ ىشكى قۇرىلىمىنان دا ماعلۇمات الۋعا مۇمكىندىك بەرۋ. مۇنىڭ بارلىعى الاش ارىستارىنىڭ ومىرىمەن عانا ەمەس، سول ءبىر زاۋالدى زامانعا تاريحي تۇرعىدان باعا بەرگىسى كەلگەن نەمەسە وقىپ، بىلگىسى كەلگەن زيالى قاۋىم ءۇشىن دە تۇپنۇسقالىق قىزمەت اتقاراتىنىن دا قاپەرگە الدىق، كەڭىتىپ پىكىر قورىتۋعا دا مۇمكىندىك جاسايتىندىعىن ەسكەردىك. سوندىقتان دا كىتاپتىڭ قۇرىلىمى مەن تارتىمدى وقىلۋىنا نۇقسان كەلتىرەتىندىگىن سەزىنە وتىرىپ، "الاش ىسىنە" قاتىستى قۇجاتتاردى تەرگەۋ بارىسىنداعى سانكتسيالار مەن حاتتامالاردى، سۇراق-جاۋاپتار مەن قوسىمشا دەرەكتەردى، جەكە ادامداردان تاركىلەنگەن حاتتار مەن ولاردىڭ ۇستىنەن جازىلعان "دومالاق ارىزداردى", جاۋاپقا تارتىلۋشىلاردىڭ تۇرمە ىشىندە ءوزارا جازىسقان حاتتارىن تولىق كەلتىرۋدى ءجون كوردىك.

جازۋشىلىق ءادىس-تاسىلدەردىڭ بارلىعىن پايدالانا وتىرىپ ماسەلەنى قويۋ، ويدى دامىتۋ، پىكىر قورىتۋ، دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ، وقيعانىڭ ءمانىن اشۋ ماقساتىندا بايانداۋ ءۇردىسىن بىردە جەدەلدەتىپ، بىردە سوزىپ، بىردە ويدى ءۇزىپ تاستاپ وتىردىق. وسى سياقتى ادەبي «ايلا-امالداردىڭ» قولدانىلۋىنا قاراماستان، بۇل باسىلىمنىڭ باستى ماقساتى - قۇپيا قۇجاتتاردىڭ جاريالانىمى ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون. جوعارىداعى ادەبي تاجىريبەلەر سول قۇپيا قۇجاتتاعى ءاربىر پىكىرگە وقىرماننىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن، ويلانا وقىپ، ۇلتىمىزدى جەگىدەي جەگەن جەگىنىڭ استارىن كەشەگىمەن، بۇگىنمەن، ەرتەڭمەن سالىستىرا قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرۋ ورايىندا قولدانىلدى. جازۋشىلىق باستى ماقساتىمىزدىڭ ءوزى دە وسى. ايتپەسە «قۇپيا قۇجاتتار جيناعى»، - دەپ جاريالاۋدىڭ جەڭىل ءارى وڭتايلى ەكەنىن ءبىز دە بىلەتىن ەدىك.

ءار جاۋاپتىڭ اقيقاتىن ومىرلىك دەرەكپەن سالىستىرا وتىرىپ انىقتاۋ - وسى ىسكە تارتىلعان ارىستاردىڭ ءومىرىن جەكە-جەكە زەرتتەۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىن، دارا-دارا زەردەلەۋ مەن ۋاقىتتى قاجەت ەتەتىن عىلىمي شارا. بۇل وتە شەتىن دە كىرپياز، ءتوزىمدى تاۋىساتىن ءىس. بىراق ءبىز شىدام ساقتاۋعا ۇمتىلدىق. مىڭداعان بەتتەردى قامتيتىن تەرگەۋ ىسىندە بىرەۋىنە قويىلعان سۇراق 71 ادامعا تۇگەلدەي قايتالانىپ قويىلعان، ال وعان بەرىلگەن جاۋاپتار دا 71 رەت, ءتىپتى ودان دا كوپ تاپتىشتەلەدى. ەڭ قيىنى - ءبىر ماسەلە تۋرالى 71 ادامنىڭ بەرگەن جاۋابى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ءبىر جاۋاپتى ەكىنشى جاۋاپ جوققا شىعارادى، ءۇشىنشى جاۋاپ راستايدى، ءتورتىنشى جاۋاپ مۇلدەم باسقا جورامال ۇسىنادى، بەسىنشى جاۋاپ اشىقتان اشىق جالا جابۋعا قۇرىلعان. ال جاۋاپتاردىڭ مازمۇنى جيناقتالىپ باياندالعان «ايىپتاۋ قورىتىندىسى» ولاردىڭ ءبارىن قىلمىسكەر ەتىپ شىعارعان. وعان قاراپ بۇل جاۋاپتاردىڭ قايسىسى تاريحي شىندىق، قايسىسى جالا ەكەندىگىن قازىرگى وقىرماندار دا، ءتىپتى ساياساتكەرلەر مەن تاريحشىلاردىڭ وزدەرى دە انىق اجىراتا المايتىنى انىق.

سوندىقتان دا، كىتاپتىڭ ماقساتى مەن مازمۇنى قالىڭ قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن جانە ءافسانانىڭ بارىنشا جيناقى ءارى جۇيەلى شىعۋى ءۇشىن تاريحي جانە قۇجاتتىق تالداۋلار «جەگى» اتتى جەكە بولىمگە توپتاستىرىلدى. وندا تەرگەۋ بارىسىندا بارىنە ورتاق بەرىلگەن باستى ءبىر سۇراق تاقىرىپ ەتىپ الىندى دا، سوعان وراي جيناقتالعان مالىمەتتەر مەن ماعلۇماتتار، تاريحي قۇجاتتار مەن حاتتامالار، ايعاقتار مەن ايىپتاۋلار، كورسەتىندىلەر مەن كوشىرمەلەر، ىسكە قاتىستى مەرزىمدى باسىلىمدارداعى جاريالانىمدار جانە سولاردىڭ تاريحى مەن ساياسي استارىن تۇسىندىرەتىن سيپاتتامالار بەرىلدى. ونسىز قازاق ۇلتىنىڭ رۋحى مەن اقىل-ويىن جەگىدەي جەگەن، جۇلىن-جۇيكەسىنە كوبەلەي شي جۇگىرتكەن ساياساتتىڭ قاتپار-قاتپارىن قامتۋ دا، تالداۋ دا، الاش ارداگەرلەرىنىڭ نە ءۇشىن تۇتقىندالعانىن ءتۇسىنۋ دە وتە قيىنعا سوعاتىن بولدى، ءتىپتى مۇمكىن دە ەمەس.

ال تەرگەۋ بارىسىندا بەرىلگەن جاۋاپتار «قايراق» اتتى ەكىنشى بولىمدەگى جەكە ادامداردىڭ تەرگەۋ ىسىنە ۇيلەستىرە ءوربىتىلدى. مىسالى: ساياسي كۇرەس جانە جەر ماسەلەسى - ءاليحان بوكەيحانوۆ، «الاشوردا» مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ اراسىنداعى تاريحي وقيعالار - احمەت بايتۇرسىنوۆ، تاركىلەۋ مەن «الاش جاساعى» - حالەل عابباسوۆ، «1921-1922 جىلدارى تاشكەنتتە قۇرىلعان استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم» تۋرالى ءىس - دىنشە ادىلەۆ، 1917-1919 جىلدار اراسىنداعى «الاش» اسكەرى تۋرالى ماعلۇماتتار - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق جايى - سماعۇل سادۋاقاسوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ورتا ازياداعى استىرتىن ۇيىم ماسەلەلەرى مەن باتىس جانە شىعىس «الاشوردا» اسكەري كەڭەسىنىڭ وقيعالارى - حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، ادەبيەت پەن مادەنيەت سالاسىنداعى ايىپتاۋلار - ماعجان جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.اۋەزوۆ تۋرالى تاراۋلارعا جيناقتالدى. «مىقتى بولساڭ - بوپساعا شىدا»، - دەپ قۇنانباي ايتقانداي، تەرگەۋ دە - ازاماتتىعىڭدى سىنايتىن ەر قايراعى. كىم نامىسىن قالاي قايراپ، قالاي جانىدى، قالاي جاسىدى، وسى تۇرمەدەگى جاۋاپتاردان كورىنەدى.

تاراۋدىڭ باسىندا تەرگەۋ بارىسىنان جالپىلاما ماعلۇمات، ايىپتاۋ اكتىسى، ايىپكەردىڭ العاشقى جاۋابى تولىق بەرىلدى. سودان كەيىن ايىپكەرلەردى تەرگەۋ كەزىندەگى وعان قارسى جازىلعان كورسەتىندىلەر، تىڭشىلاردىڭ مالىمەتتەرى جارىستىرىلا ۇسىنىلدى. ول ايعاقتار مەن كورسەتىندىلەر ق.مۇحامەدحانوۆ، ج.بەكتۇروۆ، س.بوكەيحان، ك.نۇرپەيىسوۆ، س.بۋراباەۆ، ب.بايعاليەۆ، د.دوسجان، م.قويگەلديەۆ، ت.وماربەك، م.ابدەشەۆ، م.قۇلمۇحامەد، م.ابسامەت، ب.قويشىباي، ە.سىدىق، س.اققۇل، د.قامزابەك، د.ماحات سياقتى تاعى دا باسقا مۇراعاتتانۋشىلاردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ جاريالانىمدارىمەن، ومىرلىك دەرەكتەرمەن سالىستىرىلدى. شىعارما افسانالىق سيپاتتا جازىلعاندىقتان دا، پايدالانىلعان مۇراعات قۇجاتتارى مەن ادەبيەتتەردىڭ كورسەتكىشى ەكىنشى تومنىڭ سوڭىنا جيناقتالىپ بەرىلدى. تاعىلعان ايىپتاردىڭ جالعاندىعى، تەرگەۋ بارىسى مەن شىعارىلعان ۇكىمنىڭ زاڭسىزدىعى تۋرالى پايىمداۋلارعا قازاق كسر جوعارى سوتىنىڭ 1988 جىلعى 4 قاراشاداعى شەشىمى باستى نەگىز ەتىپ الىندى.

سونداي-اق، 1917-1919 جىلدارى اراسىندا تاۋەلسىز باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەت توراعاسى بولعان ز.ءۆاليدوۆتىڭ (زاكي احمەت ۋاليدي توعان، 1891-1970) 1969 جىلى ستامبولدا جاريالانعان «قاتيراسىنداعى» (ەستەلىكتەرىندە) دەرەكتەردى دە رەتىنە قاراي ەركىن پايدالاندىق. ويتكەنى مۇندا قازاقستان، ونىڭ ىشىندە «الاشوردا» تاريحىندا كومەسكى قالعان جانە ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي قاتىسى بار وسىناۋ ءبىر قاتەرلى كۇندەر تۋرالى تالاي تاريحي پايىمداۋلارعا جول اشاتىن استارلى تاعدىردىڭ تاڭبالارى بار. كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگتارى مەن تاريحشىلارى باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ تاريحىن بۇرمالاپ، ءمان-ماڭىزىن ءوشىرىپ، جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتكەنى سونداي، بوستاندىققا ۇمتىلعان بودان ۇلتتاردىڭ ازاتتىق كۇرەسى مەن ازاماتتىق تۇلعالارى قاقىندا ەسكە الاتىن اقىلعا سىيىمدى، شىندىققا نەگىزدەلگەن تۇجىرىم تابۋ مۇمكىن ەمەس. «الاشوردانىڭ» كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋىنىڭ پسيحولوگيالىق قىسىمدارى ءالى تولىق تالدانباي كەلەدى.

وكىنىشكە وراي، سول تۇستاعى بۋلىعۋ مەن بۋىرقانىستىڭ ىشكى يىرىمدەرى جونىندە جازىلىپ قالعان ەستەلىكتەر جوقتىڭ قاسى. تەك تۇتقىنداردىڭ تۇرمە تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن تۇسىنىكتەمەلەرى، سۇراققا جاۋاپتارى، كورسەتىندىلەرى، «سەكسوتتار» (سەكرەتنىە سوترۋدنيكي) مەن ۇندەمەستەردىڭ دومالاق ارىزى ساقتالعان. ال بۇلار وتكەن وقيعا تۋرالى ناقتى شىندىقتى، پايىمدى كوزقاراستى بەرمەيدى. ويتكەنى تۇتقىنداعىلار ءوزىن دە، وزگەنى دە ۇستاپ بەرمەس ءۇشىن جالتارىپ، سىلتاۋ ارالاستىرىپ، مويىنداۋدان باس تارتا جاۋاپ بەرگەن. بۇل استىرتىن ساياسي ۇيىمدا جۇمىس ىستەگەندەر ءۇشىن جازىلماعان زاڭ. ال «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى ەميگراتسياعا كەتۋگە وزدەرىنە-وزدەرى تىيىم سالعان:

«قازاقتىڭ - قازاقستاننان باسقا وتانى جوق. سوندىقتان دا قازاق ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى قازاق ىشىندە قالۋى ءتيىس», - دەپ شەشكەن.

ومىرلەرى ەرتە ۇزىلگەندىكتەن دە ولاردىڭ ومىرباياندىق ەستەلىك جازۋعا مۇمكىندىكتەرى بولمادى. ونىڭ ورىنىن وزگە ءبىر «تار جول، تايعاق كەشۋلەر» تولتىردى. سوندىقتان دا «الاشوردانىڭ» باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەندە قايعى-قاسىرەتتى، قۋانىش-ءۇمىتتى، امالدى-امالسىز بۋلىعۋلاردى بىرگە وتكىزگەن باشقۇرت ازاتكەرى زاكي ءۆاليديدىڭ «قاتيرالارىن» بارىنشا تياناقتى، ىقتياتتى تۇردە پايدالانۋعا تىرىستىق. تەرگەۋ بارىسىنداعى سۇراق-جاۋاپتاردىڭ استارىن اشاتىن بۇل ەستەلىكتەر «الاشوردا» تاريحى ءۇشىن دە ماڭىزدى. يمپەريانىڭ، ونىڭ iشiندە كەڭەستiڭ ارانداتۋ مەن جازالاۋ ساياساتىن جاقسى بiلەتiن، لەنيننىڭ، ستاليننiڭ وزiمەن بiرنەشە رەت بەتپە-بەت سويلەسiپ، پiكiر تالاستىرعان زاكي ۋاليدي (تەرگەۋ ىسىندە ز.ۆاليدوۆ) عۇلامانىڭ ءوز «ەستەلiكتەرiن» ۇزاق جىلدار بويى جاريالاماۋىنىڭ نەگiزگi سەبەبi - تۋعان وتانىندا قالعان تۇلعالاردىڭ ءومiرiنە قاۋiپ ءتوندiرمەۋدi ويلاعاندىعىنان دا ەدi. ول قاۋپى ورىندى دا ەكەن. سەبەبى، «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ قىلمىستىق ارەكەتتەرiندەگi» تەرگەۋ iسiنiڭ نەگiزگi جانە ەڭ باستى باعىتى - وسى زاكي ۋاليديدiڭ استىرتىن ۇيىمىن اشكەرەلەۋگە قۇرىلىپتى. بۇل ايىپ «ۇلى قۇرباندىقتاردىڭ» ءبارiنە دە تاعىلىپ، سۇراق-جاۋاپ كەزiندە ۇنەمi الدارىن وراپ وتىرىپتى.

ەسكەرتە كەتەرىمىز، بۇل مالىمەتتەردى پايدالانعاندا اۆتورعا مىندەتتى تۇردە سىلتەمە جاساۋ - عىلىمي ادەپتىلىكتىڭ عانا نىشانى بولىپ تابىلمايدى، سونىمەن قاتار ءسىزدىڭ سۇيەنگەن دەرەگىڭىزدىڭ دايەكتىلىگىنە دە كەپىلدىك بەرەدى. بۇل اۆتورلىق قۇقىقتى جانكەشتىلىكپەن قورعاۋ ەمەس، كەرىسىنشە، كوپشىلىكتىڭ پايدالانۋىنا ەركىندىك بەرۋ دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى: بۇل ماعلۇماتتار "وتە قۇپيا" دەگەن بەلگىمەن تاڭبالانىپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ەرەكشە مۇراعاتىندا ساقتالعان، اشىق تانىسىپ، جالپىلاما جاريالاۋعا ءالى دە رۇقسات ەتىلمەگەن. سوندىقتان دا اۆتورعا سىلتەمە جاساۋ ارقىلى عانا پىكىرىڭىزدىڭ دايەكتىلىگىنە سەندىرە الاتىندىعىڭىزدى تاعى دا قاپەرىڭىزگە سالا كەتەمىز. سونىمەن قاتار، بايانداۋ بارىسىندا كەيبىر پىكىرلەر مەن كورسەتىندىلەردىڭ ءۇزىندىسى قايتالانىپ پايدالانىلدى. ويتكەنى قايتالانىپ بەرىلگەن ماتىندەردەگى ماسەلە تۋرا سول ءسوز ەتىلىپ وتىرعان ادامنىڭ تاعدىرىن شەشكەن شەتىن ءۇزىندى بولىپ تابىلادى.

وكiنiشكە وراي، اقيقاتتىڭ اق جولى سونشاما تاۋقىمەتكە تولى بولدى. وسى جازالاۋ جىلدارىنىڭ iشiندە ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسiپ، وشاعىنىڭ وتى ءوشiپ تىندى. ولاردىڭ  ايەلدەرi مەن بالالارىنىڭ دەنى ازاپتى جىلداردىڭ تاۋقىمەتiنە توزە الماي - جۇيكە دەرتiنە، سال اۋرۋىنا، وكپە قۇرتىنا، كوك جوتەلگە ۇشىراپ، قۋدالاۋدىڭ قۇرباندىعىنا اينالدى. باسىم كوپشىلىگىنىڭ سوڭىنان ۇرپاق قالمادى. كەيبىر اۋلەت ورىستانىپ، تاتارلانىپ، وزبەكتەنىپ، شەركەشتەنىپ كەتتى. ەڭ ۇلكەن قيانات تا وسى.

ايتۋعا دا، جازۋعا دا، مويىنداۋعا دا اۋىر اششى شىندىق.

جۇبانىشتىسى سول، سول ءبىر تاۋقىمەتتەن امان قالعان اياۋلى جانداردىڭ ءبىرازى اكەلەرىنىڭ اقتالعان كۇنىن كورىپ، جۇرەك زاپىرانىن قۋانىشتىڭ جاسىمەن جۋدى. سولاردىڭ بىرازىمەن: گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا، شولپان احمەتقىزى بايتۇرسىنوۆا، بەكتۇر جۇسىپبەكۇلى ايماۋىتوۆ، مۋزا ء(مارۋا، ماعىريپا) جۇسىپبەكقىزى ايماۋىتوۆا، قاراشاش حالەلقىزى دوسمۇحامەدوۆا سياقتى اسىلدىڭ كوزدەرىمەن سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا جۇزدەسىپ، ەستەلىكتەرىن جازىپ الۋدىڭ دا ءساتى ءتۇسىپ ەدى. سونى مەدەت ەتە وتىرىپ، ءار تاراۋدىڭ سوڭىنا ولاردىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى دەرەكتەردى قىسقاشا بايانداپ وتتىك. ويتكەنى، «جاپپاي جازالاۋمەن» ۇرپاقتاردىڭ ءۇزىلىپ قالماعانى انىق جانە دەرەكتى ءافسانانى تۇيىندەۋدىڭ ءبىر نۇكتەسى وسىلاي قويىلۋى كەرەك سياقتى بولىپ كورىندى دە تۇردى.

قىسقا قايىرىپ، تۇتامداي تۇجىرعاننىڭ وزىندە دە، القيسسانى ارىدەن باستاۋعا, جەگىنىڭ جۇيەسىن جەتە شۇيكەلەۋگە تۋرا كەلەدى. بار تاۋقىمەتتى تەرەڭدەتە ءتۇسىندىرۋدىڭ ودان باسقا امالىن تابا الماعانىمىزعا ءبىز دە وكىنەمىز.