Cيۋزەرەنگە ادالدىق جانە ەكى تاراپتىڭ ءوزارا مىندەتتەمەلەرى

قازاق دالاسىندا 1731 جىلعى 10 قازاندا وتكەن اقسۇيەكتەر مەن بەدەلدى ادامدار ءماجىلىسىنىڭ تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بار. ول تاريحي احۋال تاڭداتقان سيۋزەرەنگە ارقا سۇيەۋ ماسەلەسىن قاراعان جانە قازاق ەلىن جاڭا تاريحي جاعدايدا جاڭاشا تۇتاستاندىرۋ يدەياسى ابىلقايىر حان تاراپىنان اشىق كوتەرىلگەن تۇڭعىش تا سوڭعى جينالىس ەدى. وسى جينالىس سودان بەرى ۇزدىكسىز جۇرە باستاعان كۇردەلى ۇدەرىستىڭ باسى بولدى.

سول جينالىستا تولىق قولداۋعا يە بولا الماعاندىعىنا قاراماستان، ابىلقايىر حان رەسەي پروتەكتوراتتىعىنا ءوتۋ جايىنداعى ءوز ۇستانىمىن وزگەرتكەن جوق. (وسىناۋ پروتەكتوراتتىققا ءوتۋ وقيعاسى پالەن جىلدان كەيىن قازاقتىڭ جەر-سۋى مەن ەلىن ورىس ەلىنە، ورىس ەلىنىڭ جەرىنە اينالدىراتىن تازا ورىس ۇلگىسىندەگى وتارلاۋعا ۇلاسۋى ىقتيمال-اۋ دەگەندى اڭعال دالا ءامىرشىسى ەلەستەتە دە الماعان بولسا كەرەك).  ول بۇل شەشىمىنە كەزدەيسوق ەمەس، ءىرى ساياسي قايراتكەر پايىمىمەن كەلگەن دە، ءوز ۇيعارىمىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەل رەتىندە ساقتالۋ مۇددەسى ۇدەسىنەن شىعاتىنىنا كامىل سەنگەندىكتەن، وزگەرتپەگەن. ابىلقايىر حان ورىس يمپەرياسىنىڭ پروتەكتوراتى بولۋ ارقىلى، بىرىنشىدەن، ەلدەگى حاندىق بيلىكتى جاڭارتىپ جەتىلدىرۋدى كوزدەدى. ونىڭ ويىنشا، بۇعان دەيىنگى تاجىريبە – حاندى حالىق جينالىسىندا سايلاۋ قازىرگى تاڭدا ەل بىرلىگىن ارتتىرۋعا جاۋاپ بەرە المايتىن. حاندىقتان ۇمىتكەر شىڭعىستىق-جوشىلىق سۇلتاندار اۋقىمى ۇلكەن، سوندىقتان ولار مىندەتتى تۇردە باقتالاستىق پەن الاۋىزدىقتى ورشىتە تۇسەدى. سول سەبەپتى ەلدە مونارحيالىق ءتارتىپ ەنگىزىلىپ، تاق كەلەسى بۋىنعا سايلاۋ جولىمەن ەمەس، مۇراگەرلىكپەن بەرىلەتىن ەرەجە ەنگىزىلۋگە ءتيىس. مۇنداي رەتپەن مودەرنيزاتسيالانعان جۇيەدە ابىلقايىر حان قازاق ەلىندەگى جەكە-دارا جوعارعى ءامىرشى دارەجەسىنە كوتەرىلمەك جانە تاق ءاردايىم تەك ونىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاققا ءتيىپ وتىرماق. ەكىنشىدەن، ەلدەگى كۇللى الەۋمەتتىك ساتى بويىنداعى بۋىنداردى قامتىپ باسقاراتىن، مونارحيالىق قۇرىلىمعا ساي اكىمشىلىك-كۇشتىك اپپارات جاساقتالۋعا ءتيىس. حالىقتى تۇتاستىرۋدى جانە ءبىر ورتالىققا ماجبۇرلەپ باعىندىرۋدى ءام تىنىس-تىرشىلىگىن قامسىزداندىرۋعا قاجەت ساۋدا-ساتتىقتى جانداندىرۋ جولدارىن ساياسي تۇرعىدا وسىنداي ۇيىمداستىرۋ شارالارىمەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. بۇل ءۇشىن  ابىلقايىر حان ور وزەنىنىڭ ساعاسىنا، ەلەك وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنا جانە سىر بويىنداعى بۇرىنعى جانكەنت شاھارىنىڭ ورنىنا ارنايى قالالار سالۋدى، سونداي-اق وڭتۇستىكتەن ءوزى كەتكەلى بەرى جوڭعار قولاستىندا قالعان قازاق استاناسى تۇركىستان شاھارىن قايتارىپ الۋدى، ءسويتىپ ولاردى ءوزى قۇراتىن جاڭا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ  قۋاتتى تۇعىرىنا اينالدىرۋدى كوكسەيدى. ابىلقايىر حاننىڭ ويى وسىنداي ەدى، ال پاتشا ەلشىسى مامەد تەۆكەلەۆ حاننىڭ مۇنداي جوسپارى بارىن بىردەن بىلە قويماعانمەن، ونىمەن ورىس پروتەكتسياسىن قابىلداۋ حاقىندا تەز ءتۇسىنىسىپ، ەكەۋى تامىر بوپ كەتكەن. ول ورىس قورعاۋىندا بولۋدىڭ پايدالىلىعىن قازاققا يلاندىرۋدى باستى مىندەتى دەپ ساناعان. ويتكەنى كوكىرەگىندە پەتر پاتشانىڭ قازاق دالاسىن ازياعا جول اشار قاقپا دەپ باعالاعان كوزقاراسى جانە سوعان وراي تىكەلەي وزىنەن العان نۇسقاۋى سايراپ تۇرعان. پاتشالىقتا مانساپتىق ساتىمەن وسە بەرۋدەن ۇمىتكەر قىزمەتشى رەتىندە، قانداي شىعىنعا بارۋ كەرەك بولسا دا تاۋەكەل ەتىپ، قازاقتاردى قايتكەندە ورىس تۋى استىنا يكەمدەۋگە تىرىسقان. وعان حان قازاق حالقىنىڭ ەرەكشەلىگىن – ءوز باس ادامدارىنىڭ سوڭىنان ەرۋگە قاشاندا دايىن تۇراتىنىن ايتقان-دى. سوندىقتان تەۆكەلەۆ قازاقتىڭ باس ادامدارىمەن ءتۇسىندىرۋ-ۇگىتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ەلشىلىگىمەن دالا توسىندە قالا بەرگەن.  سودان ەل ىشىندە ءبىر جىلداي بولدى. حاننىڭ اشىق مالىمدەمەسىنەن ورىس پاتشاسىنىڭ قامقورلىعىن ءوزىنىڭ ىشكى ساياسي ماقساتتارىنا پايدالانباق ويى بارىن  بيلەر مەن رۋباسىلار انىق بىلگەن. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  جاڭا جاعداي حاننىڭ بۇلاردىڭ ۇستەرىنەن قاراۋداعى قۇزىرەتتىلىگىن ارتتىرا تۇسەدى، دەمەك، تيىسىنشە، ەل باسقارۋداعى وسى كۇندەرى قولدا بار ارتىقشىلىقتارىن ءسوزسىز جويادى. بۇعان ەشقايسىسى كۇماندانعان جوق.  سول سەبەپتى ولار تەۆكەلەۆتەن، سونداي-اق ورىس ەلشىلىگى كەرۋەنىمەن بىرگە كەلگەن باشقۇرتتىڭ يگى جاقسىلارىنان پروتەكتسيانىڭ ەگجەي-تەجەيىن قايتا-قايتا سۇراستىردى. تەۆكەلەۆ ەلشىلىگى تۇسىندىرمەلەرىن، ۇگىت-ناسيحاتتارىن جۇرگىزىپ، سىيلىقتارىن ۇلەستىرىپ بولعان سوڭ، اقىرى، 1733 جىلى رەسەيگە قايتتى. ابىلقايىردىڭ ەكىنشى ۇلى ەرالى سۇلتانمەن، حاننىڭ ءىنىسى نياز سۇلتانمەن، قۇداينازار، تۇگەلباي مىرزالارمەن، سادىق بي، مىرزاگەلدى باتىرمەن جانە تاعى بىرەر حان وكىلدەرىمەن بىرگە ورالدى.

وسى جىلى ۇلى ءجۇزدىڭ اسا ىقپالدى بەس باس ادامى (تولە بي، قولار بي، حانگەلدى بي، ساتاي باتىر، بولەك باتىر) پاتشايىم تۋى استىنا سۇراندى. ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر توپ ستارشىندارىمەن بىرگە سامەكە حان پاتشايىمنىڭ قورعاۋىنا وتۋگە ەكىنشى رەت سۇراندى (العاشقىسى 1731 جىلى بولاتىن). وسى وقيعالار بىرىنشىدەن، قازاق ەلىندەگى اعا حان مارتەبەسى مەملەكەتتىك بىرلىكتىڭ تۇتاس تا مىعىم بولۋىنا قىزمەت ەتە المايتىنىن كورسەتتى، ەكىنشىدەن، قازاق ەلىندەگى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ (كىشى حاندار، سۇلتاندار، بيلەر، باتىرلار) ەل بىرلىگىن ارتتىرۋ جولىنداعى مەملەكەتتىك كوزقاراستارى دامىماعانىنا دالەل بولدى. ەگەر  پاراساتقا سالىپ، ابىلقايىر حاننىڭ ورىس پروتەكتسياسىن قابىلداۋعا بارعان جاعدايىن جان-جاقتى ساراپتاسا جانە ونى ەل يگىلىگىنە قالاي پايدالانۋ جولىن ويلاسا، وندا وزدەرىن ورىس بيلىگى قورعاۋىنا تىكەلەي الۋىن سۇراماعان بولار ەدى، كەرىسىنشە، پروتەكتورات بيلەۋشىسى ابىلقايىر حاننىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، ورىس تۋى ساياسىندا قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتىپ الۋ باعىتىن ۇستانعان بولار ەدى. ولاردىڭ يمپەريا بوداندىعىنا جەكە-جەكە سۇرانۋى قازاقتىڭ كۇشتى حاندىعىن قۇرعىزباۋعا مۇددەلى ورىس ساياساتىنا ابدەن سايكەس كەلدى. ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى ەرالى سۇلتان 1734 جىلعى 10 اقپاندا اننا يواننوۆنا پاتشايىمنىڭ سالتاناتتى قابىلداۋىندا بولىپ، اكەسىنىڭ تىلەگىن قايتالادى. وسى جىلى قازاقتى يمپەريا قولاستىنا اكەلۋدەگى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن تەۆكەلەۆكە يمپەراتريتسانىڭ جەكە ءوزى تىكەلەي پولكوۆنيك شەنىن بەردى.  قازاق ەلىنىڭ جەكەلەگەن بولشەكتەرىن پاتشالىق بوداندىعىنا اكەلۋ ۇدەرىسى جالعاسا بەردى. تيىسىنشە،  ابىلقايىر حاننىڭ كۇشتى حاندىق قۇرۋ جايىنداعى ويىن جۇزەگە اسىرماۋدى كوزدەيتىن پاتشا اكىمدەرىنىڭ ودان باسقا دا قيتۇرقى ساياساتى اشىققا شىقتى.  ابىلقايىر حاننىڭ تاباندى تۇردە بىلدىرگەن تىلەگىنە سايكەس، ور وزەنى قۇيىلىسىنا ارنايى قالا سالىنعان. ونى حان قازاق-ورىس ساۋدا-ساتتىق جاسايتىن ورىنى جانە ءوزىنىڭ ەدىل-جايىق وڭىرىندەگى بيلىگىنىڭ تىرەگى ەتپەكشى ەدى. قالا سالىندى، بىراق ول قازاق حاندىعىن كۇشەيتۋگە ەمەس، كەرىسىنشە، ورىس بيلىگىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتەتىن ورتالىققا اينالدىرىلدى. ور قالاسىنىڭ سالىنۋى باشقۇرت ازاتتىق كوتەرىلىسىن جاڭادان تۇتاتقان سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولدى. كوتەرىلىسشى باشقۇرتتار  ابىلقايىر حاندى، اراعا ەكى مۇشەل ۋاقىت سالىپ، تاعى دا، ەكىنشى رەت، وزدەرىنە حان بولۋعا شاقىردى. پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ناقتى ىستەرىنە كوڭىلى تولماعان ابىلقايىر حان وعان قارسىلىق كورسەتۋ ءۇشىن بۇل ۇسىنىستى قابىل الۋدى دا ويلاعان بولۋ كەرەك. ول 1938 جىلدىڭ كوكتەمىندە نوعاي جولى اۋماعىنان ءبىر توپ باشقۇرتتى ىلەستىرىپ، ءوز نوكەرلەرىمەن ور قالاسىنا كىردى. قالا كومەندانتى الدىندا قىلىشىن جالاڭداتا كوككە كوتەرىپ: «بۇل مەنىڭ قالام، مەن ءۇشىن سالىنعان، كىم دە كىم تىڭدامايتىن بولسا، باسىن شابامىن»، – دەپ مالىمدەدى. وقيعانىڭ رەسەي ءۇشىن قولايسىز باعىتقا بۇرىلىپ بارا جاتقانىن سەزگەن پاتشالىقتىڭ ۇكىمەتى مەن اكىمدەرى  كۇللى مامىلەگەرلىك شەبەرلىكتەرىن قولدانىپ، ابىلقايىر حانمەن مەيلىنشە جىلى قارىم-قاتىناس ورناتۋعا تىرىستى. ونىڭ رەسەيگە ادالدىعىنا ەلەۋلى كۇدىك پايدا بولعاندىقتان، ودان جانە ونىڭ قولاستىنداعى باس ادامداردان قايتا انت الۋ قاجەتتىگى تۋدى. ءارى بۇل شارا قازاق ءامىرشىسىنىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرعانداي، ورىس يمپەرياسىنىڭ پروتەكتسياسىندا بولۋدىڭ قازاق حالقىنا پايدالى بولاتىنىنا بارشانىڭ كوزىن جەتكىزەتىندەي بولىپ وتكىزىلۋى كەرەك ەدى. ابىلقايىر حان مەن قازاقتىڭ باس ادامدارى 1738 جىلعى 3 تامىزدا، ور قالاسىندا وتكىزىلگەن بيىك دەڭگەيدەگى اسا زور  سالتانات كەزىندە، ەكىنشى رەت رەسەي پروتەكتسياسىن قابىل الدى. ابىلقايىر حاننىڭ قۇرمەتىنە ءسان-سالتاناتى مول ديپلوماتيالىق قابىلداۋ جاسالدى.  قازاق حانى مەن حاندىعى دەلەگاتسياسىنا مىس كەرنەيلەر مەن دابىلداردىڭ اۋەزدى كۇيىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن دراگۋندىق سولداتتار روتاسى حور بوپ قوسىلىپ رەسمي سالەم جولدادى. اسكەردىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەلەرىنىڭ مەرەكەلىك بايقاۋى بولدى. ارتيللەريادان ساليۋت بەرىلدى. ايگىلى تۇلعالارعا باعالى سىيلىقتار تارتىلدى. ورىس تاريحشىلارىنىڭ جازۋىنشا، قابىلداۋدىڭ وسىلاي ءوتۋى قازاق اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارىنا روسسيا مەملەكەتى باسشىسىنىڭ بەدەلىن بۇرىنعىدان دا تارتىمدى ەتىپ، اسقاقتاتا كورسەتتى جانە بۇدان بۇرىن جاسالعان تاڭداۋدىڭ دۇرىس بولعانىنا كوزدەرىن جەتكىزە ءتۇستى. مۇنداي قابىلداۋ  ابىلقايىردىڭ دا ويىنان شىققان. ول ەلىن قۋاتتى پاتشانىڭ قاناتى استىنا الىنىپ، قامقورلىعىنا ءوتۋى وزىنە حاندىقتاعى تولىق مانىندەگى بيلىككە قول جەتكىزۋگە، سونىمەن بىرگە قازاق حانىنىڭ كورشى مەملەكەتتەردەگى  بەدەلىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ساناعان. مىنا وزدەرىنە كورسەتىلگەن قوشەمەت سونىڭ ايعاعى ىسپەتتى ەدى. ول ءوز سوزىندە: «ادام ءوزى جايىندا بالالارى ارقىلى ەستەلىك قالدىرادى، بىراق مۇنداي جاد جانۋارعا دا لايىق، ال ادامنىڭ ءوزى قول جەتكىزگەن ابىرويى عاسىرلار بويى ولمەيدى»، – دەپ، ورىس پاتشايىمىنا ادال ەكەندىگىن تانىتاتىن انت بەرۋگە ازىرلىگىن مالىمدەدى. حانمەن بىرگە ونىڭ ۇلى ەرالى سۇلتان جانە كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ 56 باس ادامى – رۋباسىلار، بيلەر مەن باتىرلار يمپەريا قامقورلىعىنا ادال بولۋعا انت ەتتى. كەلەسى كۇندەرى كەلىسىمشارتقا وتىرعان تاراپتار ءوزارا مىندەتتەمەلەرىن ناقتىلاستى: ابىلقايىر حان ورىس تۇتقىندارىن بوساتۋعا جانە جەرىنەن وتەتىن ساۋدا-ساتتىققا  قامقورلىق جاساۋعا، قازاق جەرىندەگى ساۋدا كەرۋەندەرىن كۇزەتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۋادە بەردى، ال ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ باستىعى ۆاسيلي تاتيششەۆ قازاقتاردى قامقورلىققا الىپ، سىرتقى دۇشپانداردان قورعايتىنىنا سەندىردى...

ءوزارا بىتىسپەس مۇددەلەر تولقىنىندا

1731 جىلعى 10 قازان جينالىسىنان بەرى قازاق ەلىندە تەرىستىكتەن تاڭدالعان ىشمەرەز سيۋزەرەنگە اڭعىرت ارقا سۇيەۋشىلىك ارقىلى ەلدىك تۇتاستىققا جەتۋ مۇددەسىنە ساي كەلەتىن دە، ونداي بىرلىكتى ماقسات ەتە  قويمايتىن دا ارەكەتتەرگە تولى كۇردەلى ۇدەرىس ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتقان. بۇل ۇدەرىس، بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ باسقارۋشى ەليتاسىنىڭ ساياسي اقىل-ويىنىڭ كەنجەلەپ قالعانىن تانىتتى. ءبىرتۇتاس، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن مەملەكەت قۇرۋدى كوزدەگەن يدەيانى تەرەڭ جانە جان-جاقتى تالداپ، ساراپتاۋعا ەل اعالارىنىڭ قاۋقارسىزدىعىن بايقاتتى. زامانا تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن، ەڭ دۇرىس دەپ مويىنداۋعا تۇراتىن باستامانى قوستاۋ نەمەسە جەتىلدىرە وتىرىپ قولداۋ دەڭگەيىنە جەتە الماعانىن، قايتكەندە دە مەملەكەتتىلىكتى ساقتاۋ سىندى جاسامپاز يدەيانى پىسىقتاي وتىرىپ وڭ شەشىم قابىلداۋعا دايىن ەمەستىگىن، مۇنداي ەلدىك مۇراتتى ويلاۋعا ساياسي تۇرعىدا ءپىسىپ-جەتىلمەگەنىن كورسەتتى. ەكىنشىدەن، ەل تاعدىرىن مەملەكەتتىك كوزقاراس تۇرعىسىنان پايىمداۋعا كوتەرىلمەگەنىن دالەلدەدى. پروتەكتوراتتىق دامۋدىڭ بولاشاعىن ەلەستەتە المادى. شىنداپ كەلگەندە، ولاردى قازاق ەلىنىڭ رەسەي پروتەكتوراتى بولۋى ەمەس، سول بەلەس ارقىلى ابىلقايىر حاننىڭ قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان بيلىك جۇيەسىن قۇرۋ نيەتى شوشىتتى. ولار كۇللى ەل بيلىگىن ءبىر ادامعا – ابىلقايىر حانعا بەرۋدى ويلارىنا دا العىسى كەلمەدى. ويتكەنى جەكەلەگەن رۋ-تايپالاردىڭ قوجايىنى بولىپ جۇرگەن وزدەرىن ەندى، كەنەتتەن، جەكە-دارا بيلەۋشىگە تاۋەلدى ەتۋدى، ءسويتىپ، ءامىرشى قولاستىنداعى پەندە سەزىنۋدى قورلىق  كوردى. ولارعا بۇگىنگى جۇرە تىڭداپ، ءوز دەگەندەرىن ىستەي بەرۋگە ىڭعايلى  اعا حان ينستيتۋتى قولايلى ەدى. ءبىر حاننىڭ بيلىگىن قولداپ كۇشەيتىپ، وعان وزدەرىنىڭ باعىنىشتىلىعىن ارتتىرعاننان گورى، ارقايسىسىنىڭ ءوز ايماقتارىندا، ءىس جۇزىندە حانعا تاۋەلسىز تۇردە، ەركىن قوجايىندىق جاساپ ءجۇرۋىن جالعاستىرا بەرۋى ولار ءۇشىن الدەقايدا ءتيىمدى بولاتىن.

سوندىقتان دا قازاق اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارىنىڭ كوپشىلىگى 1731 جىلدىڭ 10 قازانىنداعى جينالىستا ابىلقايىر حاننىڭ كورشى الىپ مەملەكەتكە ارقا سۇيەۋ يدەياسىن كەرى قاعىپ، ورىس پاتشاسىمەن تەڭ دارەجەدە بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋدى قۇپ كورەتىنىن جاريا ەتتى. ونداي تەڭ دارەجەدەگى بەيبىت كەلىسىمشارتقا وتىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن بۇل جينالىسقا ءىزاشار بولعان 1730 جىلعى مامىر قۇرىلتايىنىڭ شەشىمى تەك اڭداتقان عانا بولسا، وسى جيىندا جاسالعان حان مالىمدەمەسى مەن ارالارىنا ارنايى كەلگەن ورىس ەلشىسىنىڭ ءسوزى ايقىن كورسەتكەن. شىنداپ كەلگەندە، مۇنى ولار ءتۇپ-تۇگەل جانە مۇلدەم انىق ءتۇسىندى. بىراق وزدەرىنىڭ باس پايداسىن كۇيتتەدى. سول سەبەپتى قايتكەندە ابىلقايىر حاننىڭ كۇشەيۋىنە جول بەرمەۋدى كوزدەدى. شىنتۋايتىندا، ولار پروتەكتوراتتىققا ەمەس، ابىلقايىرعا، ونىڭ بولاشاقتا مونارحقا اينالۋى ىقتيمال قۇزىرەتىنە قارسى شىققان ەدى. بۇل توپ تەك ونىسىن اشىپ ايتپاي، قالىپتاسقان تىنىس-تىرشىلىكتەرىنە جاڭا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن ۇسىنىس اكەلگەن ورىس ەلشىلىگىن كەرى قايتارۋدى تالاپ ەتتى. تالاپتارى ورىندالماعاندىقتان، ىشكى پيعىلدارىن بۇگىپ، كىنانى حانعا اۋدارۋعا جاندارىن سالدى. سولاردىڭ: «ابىلقايىر حان جەكە باسىنىڭ پايداسىن كوزدەپ، حالىق وكىلدەرىمەن (بيلەر كەڭەسىمەن) اقىلداسپاي، قازاق ەلىن ورىسقا باعىندىرۋدى قوش كوردى» دەگەن ايىپتاۋىمەن، سونى قوشتاي كەتكەن بەرتىنگى ۇرپاقتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «جەكە باسىنىڭ پايداسىن كوزدەگەن ابىلقايىر حان ساتقىندىق جاساپ، قازاق ەلىنە وتارلىق قامىت كيگىزدى» دەگەن تۇجىرىممەن تۇزدىقتالىپ، عاسىرلارعا كەتكەن ءزىلدى جالا ورنىقتى.

الايدا ابىلقايىر حان رەسەي يمپەرياسى تاعىنا ادالدىققا انت بەرگەندە، ورىس پاتشايىمىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، قازاق حاندىعىن  ءبىرتۇتاستاندىرۋدى، بيلىكتى ورتالىقتاندىرىپ، وكىمەتىن ەداۋىر كۇشەيتىپ الۋدى كوزدەگەن بولاتىن. ءسويتىپ وزىنە باشقۇرتتار مەن قاراقالپاقتاردى، حيۋا مەن بۇحارا بيلەۋشىلەرىن قاراتۋدى، وڭتۇستىكتەگى قازاق جەر-سۋى مەن استاناسىن جوڭعارلاردان قايتارىپ الۋدى ماقسات ەتكەن.  بۇلاردىڭ وتەۋىنە ول پاتشايىم ەلىنەن شىققان ورىس ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ ساپارلارىن قاۋىپسىزدەندىرۋدى موينىنا الدى، رەسەيلىكتەردىڭ قازاق جەرى اۋماعىنان التىن كەن ورىندارىن ىزدەستىرۋىنە جاردەمدەسۋگە، قازاقتاردىڭ رەسەي قولاستىنداعى حالىقتار مەكەندەيتىن ايماقتارعا شابۋىلداۋىن توقتاتۋعا، باسقا دا كومەكتەرىن بەرۋگە ۋادە ەتتى.   ال ورىس ۇكىمەتى ابىلقايىر حان دا، وزگە تۇلعالار دا  رەسەي تۋىنا ادال بولامىز دەپ بەرگەن انتتى رەسەيگە ماڭگىلىككە باعىنۋعا كەلىستى دەپ ەسەپتەدى (قازاق بيلەۋشىلەرى مۇنداي اكتىنى اعىمداعى جاعدايعا وراي وزدەرىنە قاجەت ۋاقىتشا وداق قۇرۋعا دەگەن زاڭدى قۇقىنىڭ كورىنىسى رەتىندە ساناعان). تەرىستىكتەگى قۋاتتى مونارحيانىڭ پروتەكتوراتى بولۋعا بەيىلدىگىن راستاپ،1738 جىلى ەكىنشى رەت انت بەرۋ ارقىلى رەسەيمەن بەيبىت قارىم-قاتىناس ورناتۋعا جول اشقان، ءسويتىپ ەلىنە كوپ جاقسىلىق اكەلگەن  ابىلقايىر حاننىڭ داڭقى شارتاراپقا تارادى. كىشى ءجۇز (ارالدىڭ تەرىستىك-شىعىس جاعىن مەكەندەيتىن سانى كوپ شەكتى و باستان ونىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك تىرەگى بولاتىن، ۇلكەن ۇلى نۇرالى سۇلتان باسقاراتىن بايۇلى بىرلەستىگى رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى، باسىندا ەسەت باتىر تۇرعان جەتىرۋ بىرلەستىگى) تۇگەل دەرلىك، ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ ەداۋىر بولىگى (ارعىن تايپاسىنىڭ جانىبەك باتىر جەتەكشىلىك ەتەتىن كوپتەگەن رۋلارى، حاننىڭ ەكىنشى ۇلى ەرالى سۇلتان باسقاراتىن كەرەيلەر، ءىشىنارا سولتۇستىكتى مەكەندەيتىن نايمان مەن ۋاق) ونى ءوز حانى دەپ تانىدى. ىشكى ساياسي جاعداي ءبىرشاما تۇراقتانىپ، نىعايدى. پروتەكتورات رەتىندە دامۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا ابىلقايىر حاننىڭ ساياسي جاعدايى وسىلاي، ءىس جۇزىندە اعا حان مارتەبەسىنە  سايكەس كەلىپ تۇردى.

بىراق ورتا ازياداعى حالىقارالىق احۋال قازاق قوعامىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرىپ باسقارۋ جۇيەسىن قۇرۋ قاجەتتىگىن كۇن تارتىبىنەن ەش تۇسىرمەگەن ەدى. ابىلقايىر حان سىردىڭ تومەنگى اعىسىنا قالا سالىپ، جوڭعارلار مەن يراندىقتاردان قورعانۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، قازاقتى سىرتقى جاۋدان قورعاۋعا مىندەتتەنگەن پاتشا ۇكىمەتىنەن 1739 جىلى اسكەري كومەك سۇرادى. الايدا بىرنەشە رەت سۇراعانىنا قاراماستان، كومەك بەرىلمەدى. سونىڭ سالدارىنان قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگى مەن تەرىستىك-شىعىسىنداعى ساياسي جاعداي شيەلەنىسە ءتۇستى. پارسىلار حيۋا مەن بۇحارانى جاۋلاپ الدى. جوڭعارلار ەرتىس پەن ەسىل اراسىندا، سىر اۋماعىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاق رۋلارىن شاپتى. رەسەيلىك اكىمشىلىكتىڭ جاردەم بەرمەي الداۋسىراتۋىنا اشۋلانعان ابىلقايىر حان پاتشا ۇكىمەتىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، جوڭعار قونتايشىسىمەن تىكەلەي كەلىسسوز جۇرگىزىپ كوردى. وزبەك اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارىنىڭ شاقىرۋىمەن حيۋاعا از ۋاقىت حان بولىپ تا قايتتى. بۇل كەزدە ونىڭ پاتشا ۇكىمەتىن ءوزىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتۋگە پايدالانۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋ ءۇشىن، شىققان تەگىنىڭ ارتىقشىلىعىن دابىرايتىپ ەرەكشە ماقتان تۇتاتىن، قازاقتىڭ ەلدىك بىرلىگىن ارتتىرۋعا قاتىستى ەش جوباسى جوقتىعىن بىلاي قويعاندا، سول ماسەلەنى ويلانىپ تا كورمەگەن باراق سۇلتان قايتكەندە ورىس بيلىگىنە تىكەلەي باعىنىشتىلىققا ءوزى جەتۋدى اڭسادى، سول ارمانىنىڭ ورىندالۋىن  قامتاماسىز ەتەتىن ارەكەتتەر جاساپ ءجۇردى.

جوڭعارلاردىڭ قالىڭ قولى 1741–1742 جىلدارى ۇلى ءجۇز بەن ورتا جۇزگە شابۋىل جاساعان شاقتارداعى شايقاستاردىڭ بىرىندە ابىلاي سۇلتان تۇتقىنعا ءتۇستى. دۇشپان تەگەۋىرىنىنە توتەپ بەرە الماعان ابىلمامبەت حان جاساعىمەن ەلەكتىڭ جوعارعى اعىسىنان ورىنبورعا قاراي  شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. سوندا، ابىلقايىر حاننىڭ وتىنىشىنە سايكەس، ور قامالىنىڭ كومەندانتى جوڭعار اسكەرىنىڭ قولباسشىسىنا:  قازاقتاردى رەسەي مەملەكەتى ءوز بودانى رەتىندە قورعايدى دەپ مالىمدەدى. شاپقىنشىلىق توقتاتىلدى. بىراق قالىڭ قولىمەن ورتا ءجۇزدىڭ ەداۋىر بولىگىن باسىپ العان جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەن قازاق امىرشىلەرىنەن جوڭعاريانىڭ ساياسي پروتەكتوراتى ەكەنىن مويىنداۋدى تالاپ ەتتى. 1742 جىلعى كوكتەمدە  وسى تالاپتى تالقىلاۋ ءۇشىن 1500 ادام قاتىسقان جينالىس ءوتتى. كوپشىلىك گالدان تسەرەننىڭ تالابىن ورىنداۋ قاجەت دەگەن ويعا كەلدى. بيلەر ابىلقايىر حانعا: «ءبىز قالماقتارمەن ۇيرەنىسىپ قالعانبىز، قالماقتاردىڭ سۇراعانىن بەرۋ كەرەك»، – دەدى. ابىلقايىر حان قاتتى اشۋ شاقىرىپ، ولاردى اقىماقسىڭدار دەپ دورەكى تۇردە سوكتى. جوڭعار ماسەلەسى بويىنشا ءوزىنىڭ ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ  جاڭا باسشىسىمەن  كەڭەسۋى كەرەكتىگىن جاريا ەتتى. بىراق ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت پەن باتىر جانە باراق سۇلتاندار قونتايشى تالابىنا كونىپ، وعان اماناتتارىن جىبەرىپ جاتتى. الايدا اڭىراقاي جەڭىسىنىڭ باس قاھارمانى ابىلقايىر ءباھادۇر حاننىڭ يلانىمىنشا – قازاق حاندىعى جوڭعار قونتايشىسىنا باعىنام دەپ ابىرويدان ايرىلادى. وسىلاي ويلاعاندىقتان، ول جوڭعار پروتەكتسياسىن مويىنداۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى. كۇش-قۋاتى ارتىپ تۇرعان گالدان تسەرەنگە كىرىپتارلىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن، سوعىسۋدان تايسالماي، قارسى شىعۋ كەرەك. سول رەتتە ول قازاقتى قورعاۋعا مىندەتتەنگەن رەسەيدەن ناقتى اسكەري جاردەم سۇراۋدى ءجون كوردى. ءارى وزەكتىلىگى ارتا تۇسكەن ءوزىنىڭ بايىرعى ساياسي ماقساتىنا جەتۋدىڭ – حاندىقتى ءبىر ورتالىققا تولىعىمەن باعىندىرۋدىڭ ءساتى تۋدى دەپ ەسەپتەدى. سولاي ويلاعان ابىلقايىر حان ورىنبورداعى جاڭا اكىم يۆان  نەپليۋەۆكە 1742 جىلعى 18 ماۋسىمدا گالدان تسەرەننىڭ قازاقتارعا قويعان تالاپ-حاتىمەن بىرگە ءوزىنىڭ رەسەي تاجىنە ادالدىعىن بىلدىرە وتىرىپ، كومەككە قارۋلى كۇش سۇراعان جەكە حاتىن جولدادى. رەسەيدىڭ  اسكەري كومەگى وعان ەڭ الدىمەن جوڭعار قونتايشىسىنىڭ تالابىن ورىنداۋعا بەت العان ابىلمامبەت حان مەن باراق، باتىر سۇلتانداردى كۇشپەن اۋىزدىقتاپ توقتاتۋ ءۇشىن كەرەك ەدى. وسىنداي جولمەن ول مەملەكەتتىك تۇتاستىققا قول جەتكىزۋدى، ورتا جۇزدەگى وزىنە باسەكەلەس بولىپ جۇرگەن شىڭعىس تۇقىمداس باۋىرلارىن ءبىرجولاتا باعىندىرىپ الىپ بارىپ، ىقپالىن كۇللى قازاق ەلىنە جۇرگىزۋدى ويلادى. الايدا يمپەريا ۇكىمەتى ابىلقايىر حان ارمانداعانداي قازاق ەلىنىڭ ساياسي قۇرىلىمىن ورتالىقتاندىرۋدى، حاندىقتىڭ قاتاڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن قۇرۋدى ويىنا دا المايتىن. سوندىقتان بۇل ءوتىنىشى دە جاۋاپسىز قالدىرىلدى. بىراق قازاق ەليتاسىنىڭ اراسىندا جوڭعار قونتايشىسىنا قاراي  باعدارلانۋ كۇشەيىپ بارا جاتقانىن ەسكەرىپ، ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ جاڭا باستىعى گەنەرال نەپليۋەۆكە ارنايى تاپسىرما بەرىلدى:   كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ رەسەي قولاستىندا ەكەنىن گالدان تسەرەن رەسمي تۇردە مويىنداسىن، سوعان قايتكەندە دە قول جەتكىزۋ كەرەك... وسى تاپسىرمانى ورىنداۋدى قولعا الۋ بارىسىندا ورىنبور ولكەسىنىڭ پاتشايىم بەكىتكەن جاڭا قوجايىنى مەن قازاق حانى تۇڭعىش رەت بەتپە-بەت كەزدەستى...

رەسەي قامقورلىعىنا ارتىلعان ءۇمىتتىڭ كۇيرەۋى

يمپەراتريتسا ۇكىمەتىندەگى سىرتقى ىستەر القاسى العا قويعان ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋىنا ابىلقايىر حاننىڭ ىرعىز وزەنى بويىنداعى جازعى ورداسىنا جوڭعار ەلشىلەرىنىڭ كەلۋى  قولايلى جاعداي تۋعىزدى. ابىلقايىردىڭ وڭتايلى ديپلوماتيالىق امالدار قولدانۋىنىڭ ناتيجەسىندە  ورىنبور ولكەسىنىڭ جاڭا بيلەۋشىسى ولاردى ور قامالىنداعى رەزيدەنتسياسىنا شاقىرتتى. ابىلقايىر حان ءۇش ءجۇزدىڭ 155 وكىلىن (كىشى جۇزدەن – 83, ورتا جۇزدەن – 68, ۇلى جۇزدەن – 4 ادام), سونداي-اق ورداسىنداعى جوڭعار مەن قاراقالپاق ەلشىلەرىن ەرتىپ، 1742 جىلعى 23 تامىزدا ور قامالىنا كەلدى. ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ باس كومانديرى لاۋازىمىنا سونىڭ الدىندا عانا تاعايىندالعان، كەيىنىرەك «ورىنبور ولكەسىنىڭ ۇلى پەترى» اتانعان گەنەرال يۆان نەپليۋەۆ پەن ابىلقايىر حان سول ساپار العاش رەت كەزدەسىپ، قازاق-جوڭعار قاتىناستارىنىڭ كۇردەلى قىرلارىن ەكەۋارا تالقىعا سالدى. سودان كەيىن قازاق ەليتاسىنىڭ ۇلكەن دەلەگاتسياسىمەن وتكەن سول اسا ماڭىزدى كەزدەسۋدە گەنەرال نەپليۋەۆ كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ رەسەي بوداندارى بولىپ تابىلاتىنىن، ياعني ولاردان الىم-سالىق تالاپ ەتۋگە جوڭعاريانىڭ ەشقانداي دا زاڭدى قۇقى جوق ەكەنىن  جوڭعار ەلشىلەرىنە اشىق، ايقىن، باتىل مالىمدەدى. قازاقتارعا قاتىستى داۋلى ماسەلەنىڭ ءبارىن تەك ورىس ۇكىمەتى ارقىلى شەشۋ كەرەكتىگىن ايتتى. حان-سۇلتاندارمەن ويرات بيلىگى سەپاراتتىق كەلىسسوز جۇرگىزبەسىن، كيكىلجىڭگە اپاراتىن ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جوڭعار قونتايشىسىنا تاياۋدا ارنايى ەلشىلىك اتتاندىرىلماق دەدى. كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلار گەنەرالدى قىزۋ قۋاتتادى. ابىلقايىر حان جوڭعارياعا جىبەرىلمەك ەلشىلىككە تۇتقىنداعى ابىلاي سۇلتاندى بوساتۋدى تاپسىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ماسەلەنىڭ شەشىلۋىن جىلدامداتۋ ءۇشىن جولباسشىلىققا ۇلىن قوسىپ بەرۋدى جانە، ابىلايعا الماستىرۋى ءۇشىن،  قازاقتاردا تۇتقىندا جۇرگەن جوڭعارلاردى جيناپ، ەلشىمەن قوسىپ جىبەرۋدى ۇسىندى. حاننىڭ  ءوز ايتقاندارىن تەز جانە تولىعىمەن ورىنداعانى ەلشىلىكتىڭ جونەلتپە قۇجاتتارىندا كورىنىس تاپقان.

نەپليۋەۆ جاساقتاعان ايرىقشا ەلشىلىك مايور كارل ميللەردىڭ باستاۋىمەن ور قامالىنان 1742 جىلعى 3 قىركۇيەكتە وڭتۇستىك-شىعىس باعىتپەن جولعا شىقتى. ەلشىلىك قۇرامىندا ون ءبىر ادام بولدى. ولاردى  ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى ەرالى سۇلتان باستاعان سەنىمدى ادامدارى الىپ ءجۇردى. ەلشىلىك الدىنا ءۇش ءتۇرلى ماقسات قويىلعان ەدى. ءبىرىنشىسى – جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەنگە رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندارى بولىپ تابىلاتىن قازاقتار ىسىنە ارالاسپاۋدى تالاپ ەتكەن پاتشا گەنەرالىنىڭ رەسمي حاتىن تاپسىرۋ، ەكىنشىسى – ابىلاي سۇلتاندى جوڭعار تۇتقىنىنان بوساتۋ، ءۇشىنشىسى – ءۇش ءجۇز جەرىمەن ءجۇرىپ ءوتۋ بارىسىندا قازاق سۇلتاندارى مەن رۋباسىلارىن جوڭعار قوقانلوققىسىنا بەرىلمەي، رەسەي قۇزىرىندا قالا بەرۋدىڭ دۇرىستىعىنا يلاندىرۋ.  ەكى جارىم اي جولدا بولعان ەلشىلىك جوڭعار ءامىرشىسى ورداسىنا جەتپەي، جەتىسۋدا ساپارىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدى. ەلشىلىكتى گالدان تسەرەننىڭ شۋ بويىنداعى سەنىمدى نويونى سارى مانجى قونتايشى تاپسىرماسىنا سايكەس توقتاتتى، ول قازاق ماسەلەسىنە بايلانىستى مايور ميللەرمەن ەكى اي بويى كەلىسسوز جۇرگىزدى. كەلىسسوز ناتيجەسىندە گالدان تسەرەن (قالدان سەرەن) قازاق رۋلارىنان الىم تالاپ ەتۋىن قويدى، قازاق-جوڭعار ساۋداسى جانداندى جانە، ەڭ باستىسى، ابىلاي سۇلتان ازات ەتىلدى. ابىلقايىر حاننىڭ تىلەگىنە ساي جۇرگىزىلگەن بۇل شارا قازاقتار اراسىنداعى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ بەدەلىن بەلگىلى دارەجەدە ارتتىردى. الايدا سول 1742 جىلى عانا ولكە اكىمى بولىپ كەلگەن (1744 جىلدان گۋبەرناتور) نەپليۋەۆ ءۇشىن بۇل شارا ءوز كوكەيىندەگى ۇلكەن جوبانىڭ باسپالداعى عانا سياقتى ەدى. ول ەليزاۆەتا پاتشايىم تاققا وتىرعان كەزدە مالوروسسيا كومانديرى لاۋازىمىنان تايدىرىلىپ، اباقتىدان ءبىر-اق شىققان، بىراق جازىقسىز ەكەنى دالەلدەنگەننەن كەيىن عانا وسى جاڭا ولكەگە جىبەرىلگەن بولاتىن. پاتشايىمنىڭ سەنىمىن ول  مۇندا  تولىعىمەن اقتاپ، ورىس يمپەرياسىنىڭ پروتەكتوراتى مارتەبەسىندەگى قازاق ەلىمەن قارىم-قاتىناستى جوسپارلانعان دارەجەگە – وتارشىلدىق  سيپاتتى كورسەتەتىن دەڭگەيگە تۇسىرىلگەن جاڭا باعىتقا سالدى. ءسويتىپ، رەسەيدى پروتەكتورى رەتىندە مويىنداعان، ورىس يمپەرياسىنىڭ ۆاسسالى ساناتىنداعى قازاق ەلىن ورىسشا وتارلاۋدىڭ، ياعني ونى مۇلدەم ورىس جەرىنە اينالدىرۋدىڭ نەگىزىن قالادى.

از ۋاقىتتىڭ ىشىندە نەپليۋەۆ ابىلقايىر حاننىڭ ورىس قامقورلىعىنا ارقا سۇيەۋدەگى تۇپكى ماقساتىن ايقىن ءتۇسىندى. ول ءوزىنىڭ بىتىراپ جاتقان كوشپەندى جۇرتىن بىرىكتىرىپ، ءبىر كۇشتى حاندىق قۇرىپ الماقشى. بىراق بۇل جۇزەگە اسۋعا ءتيىس ەمەس. بىرىنشىدەن، وعان ورىس يمپەرياسى مۇددەلى بولا المايدى. ەكىنشىدەن، قازاقتى مۇنداي تۇتاستىققا جەتكىزبەۋگە قازاق ەليتاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددە حاقىنداعى ساياسي ويىنىڭ تومەندىگى، ورتاق ماقساتتى ويلاۋعا جوق ءوزارا الاۋىزدىعى كومەكتەسىپ تۇر. كۇنى كەشە نەپليۋەۆ جوڭعار ەلشىلەرىنە ورىس بيلىگى سىرتىنان قازاق بيلەۋشىلەرىمەن سەپاراتتىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە بولمايتىنىن ايتتى. ال، شىنداپ كەلگەندە، قازاق بىرلىگىن ىدىراتۋعا اپاراتىن سەپاراتتىق كەلىسسوزدەر ابىلقايىر حاننىڭ سىرتىنان الدەقاشان ءجۇرىپ جاتقان. تۇرتكى ورىس وكىمەتى تاراپىنان-تىن. ابىلقايىر ءوزىن قازاقتىڭ باس حانى، اعا حانى سەزىنىپ، ورىس قامقورلىعىنا وزىمەن بىرگە كۇللى قازاق حالقىن اكەلدىم دەپ ويلادى، الايدا بيلىك ەمەۋىرىنىن ءجىتى اڭداعان قازاق ەليتاسى وكىلدەرى ابىلقايىر حاندى مىسە تۇتپاي، ونىڭ سىرتىنان قيلى ارەكەت جاساپ، ورىس تۋى استىنا جەكە-جەكە سۇرانۋمەن كەلەدى. رەسەي پروتەكتسياسىن مويىنداعان ءوز باس حانىنىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، حاندىقتى كۇشەيتۋگە اتسالىسۋدىڭ ورنىنا، پروتەكتور قامىتىن جەكە-جەكە كيىپ، ءىس جۇزىندە ىقتيمال تۇتاستىقتى ىدىراتۋعا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. بۇل رەتتە باستى حانمەن باسەكەلەسىپ جۇرگەن ءوز ارالارىنداعى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ونىڭ سىرتىنان سونداي ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋعا وتە بەيىم تۇرعانى تەز بايقالدى.  رەسەيگە ارقا سۇيەۋ قاجەتتىگىن، مۇنىڭ تاريحي مۇقتاجدىق ەكەنىن ۇققان ابىلقايىردى قولداۋ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ونىڭ ماڭىندا توپتاسۋ، ۇلكەن مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىمەن ءبىرتۇتاس كۇشتى حاندىق قۇرىپ الۋ ماسەلەسىن ويلاۋعا ولاردىڭ ساياسي ورەسى جەتپەدى. جەكە باستارىنىڭ شامشىلدىعى ونداي مۇمكىندىككە وي جۇگىرتكىزبەدى دە. ماسەلەن، «مۇنداي شارا حاقىندا باس حان مەنىمەن اقىلداسپادى» دەپ شامدانعان ورتا ءجۇز حانى سامەكە ءوز بەتىنشە، ابىلقايىردىڭ سىرتىنان ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، رەسەيگە بوداندىقتى قابىل الدى. ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس جوڭعار حانى گالدان تسەرەنگە ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىكتە بولاتىن، وعان الىم-سالىق تولەپ جۇرگەن. سول تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن اعا حان ابىلقايىرعا ارقا سۇيەۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ سىرتىنان ەكى مارتە ورىس بوداندىعىن الۋ ارەكەتىن جاسادى. 1733 جىلعى تولە بي باستاعان توپتىڭ حاتىنان كەيىن، 1738 جىلى جولبارىس حاننىڭ ءوزى رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋ نيەتىن ءبىلدىرىپ، پاتشايىمعا حات جازدى. ول حاتىندا ۇلى ءجۇزدى رەسەي ءوز قامقورلىعى مەن قورعاۋىنا السا، رەسەيدىڭ ورتاازيالىق قالالارمەن ساۋدا بايلانىسىن جاقسارتۋعا ءوزىنىڭ سەپتەسۋگە ازىرلىگىن بىلدىرگەن-ءدى. بىراق جەردىڭ شالعايلىعىنان ورىندالۋى سوزىلىپ كەتكەن جوسپارى 1740 جىلى جەرگىلىكتى قوجالار قولىنان ويدا جوقتا وپات بولۋى سالدارىنان جۇزەگە اسپاي قالدى. سامەكەدەن كەيىن ورتا ءجۇز حانى بولعان ابىلمامبەت پەن ونىڭ قامقورلىعىنداعى بەدەلدى اسكەري قولباسشىسى ابىلاي سۇلتان سول 1740 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىنا ءوز ىشىندە اعا حان ابىلقايىردىڭ اينالاسىنا توپتاسۋ ارقىلى قول جەتكىزۋ قاجەتتىگىن ويلاماستان، تىكەلەي رەسەي بوداندىعىن قابىلدادى. سودان بىرەر جىلدان كەيىن نەپليۋەۆ جوڭعار تۇتقىنىنان قۇتقارعان ابىلاي سۇلتان 1745 جىلى  توبىل گۋبەرناتورىنا  ءۇيسىن رۋىنىڭ 300 ءۇيىن رەسەي بودانى بولۋعا الىپ كەلدى. وسىنداي سەپاراتتىق بوداندىق سۇراۋ ناۋقانىندا گەنەرال نەپليۋەۆ ايرىقشا كوڭىل اۋدارعان  تۇلعا – ورتا ءجۇز سۇلتانى باراق ەدى. ول نەپليۋەۆتىڭ ويىنان شىعىپ، 1742 جىلعى قاراشادا  يمپەراتريتسا ەليزاۆەتاعا حات جولدادى، وندا رەسەيدىڭ قولاستىنا «ءوز ورداسىمەن، اتاپ ايتقاندا، قىرىق مىڭ ءتۇتىنى بار نايمان رۋىمەن بوداندىققا كەلگەنىن» جازدى. ءبىر ءسات قازاق ەلىندەگى اعا حاندىق مارتەبەنى رەسمي مويىنداپ      («ۇلكەن باۋىرىمىز ابىلقايىر حاننىڭ ادال بوداندىقتا تۇرعانىنا رازىمىز»), سويتە تۇرا ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ قازاقتىڭ سەپاراتتىققا بەيىم بەدەلدى تۇلعالارىن جەكە-جەكە بوداندىققا الۋ استارىندا نە جاتقانىن پايىمداماستان («بىزگە دە بوداندىققا كەلۋگە ءامىر ەتىلگەن ەرەكشە گراموتا العاندىقتان»), تىكەلەي رەسەي بوداندىعىنا ءوتتى («ءبىز... ادالدىققا انت بەرەمىز»). ەلشىسى ارقىلى ءوز تىلەگىن ءبىلدىردى («...ءبىزدىڭ جىبەرىپ وتىرعان سىرىمبەت اۋىزشا نە ايتسا، سوعان سەنۋدى سۇرايمىن»). باراق سۇلتاننىڭ وسىناۋ ەلشىسى 1743 جىلعى 13 ناۋرىزدا ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ قابىلداۋىندا بولدى. ورىس كەڭسە قىزمەتشىلەرى تولتىرعان قۇجاتتا جازىلعانداي، يمپەراتريتساعا «ورتا وردانىڭ باراق سۇلتانى ەلشىسى ارقىلى بوداندىق العىسىن بىلدىرەدى، اياعىنا جىعىلىپ، ونى بارلىق يەلىگىمەن يمپەراتورلىق مەيىرىمىنىڭ قامقورلىعىنا الۋدى وتىنەدى». تيىسىنشە پاتشايىم بوداندىققا «باراق سۇلتاندى قابىل الادى، ونى مەيىرىنە بولەيتىنىنەن ۇمىتتەندىرەدى، سونىڭ بەلگىسى رەتىندە قىلىش سىيلايدى». بۇل وقيعانى نەپليۋەۆ ابىلقايىر حاننىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە ۇتىمدى پايدالاندى. ول ەندى ابىلمامبەت پەن باراقتى ءاردايىم كوتەرە ءتۇسىپ، ابىلقايىردى تومەنشىكتەتىپ، كەمسىتە ءتۇستى. نەپليۋەۆتىڭ ولارعا  (اعا حان – حان – سۇلتان) تەڭگەرمەشىلىكپەن قاراۋى، رەسمي، بەيرەسمي جاعدايلاردا باراق سۇلتاندى دوسى رەتىندە اتاۋى، 1745 جىلى ونىڭ تاعى ءبىر ەلشىسىن پاتشايىمنىڭ زور قۇرمەتپەن قابىلداۋىنا قامقورلىق ەتۋى، پاتشايىمنىڭ باراق سۇلتانعا تاعى دا ارنايى باعالى سىيلىق پەن گراموتا جىبەرۋى، وعان قوسىمشا، باراققا گۋبەرناتوردىڭ ءوزى تۇلپار مىنگىزۋى ۇلكەن ەسەپپەن جاسالعان شارالار ەدى. باسەكەلەسى ابىلقايىر حاندى قورلايتىن مۇنىڭ ءبارى نايمان ءامىرشىسىنىڭ جالىن كۇدىرەيتە ءتۇستى. نامىسقوي ابىلقايىر حان رەنىشتەرىن الدەنەشە رەت قۇپيا كەڭەسشى نەپليۋەۆكە، پاتشايىم ەليزاۆەتاعا جازدى. قارۋلى جورىققا شىعىپ، ورىس قالالارىن، ورىنبور جەلىسىندەگى كۇشەيتىلگەن بەكىنىستەردى شابۋىلدادى، ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ جولىن كەستى. وسىنداي ارەكەتتەرىنە بايلانىستى تاريحشى ۆلاديمير ۆيتەۆسكي بەلگىلى زەرتتەۋىندە ونى «ورىس حالقىنىڭ جاۋى»، «نەپليۋەۆتىڭ جەكە دۇشپانى» دەپ اتادى.

سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ قاۋلىسىن ەسكەرە وتىرىپ، باسقارۋشى سەنات 1747 جىلى ابىلقايىر حان مەن گۋبەرناتور نەپليۋەۆتى تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن «بريگادير الەكسەي (قۇتلۇ-مۇحاممەد) تەۆكەلەۆتى» جىبەرۋگە، ەگەر ابىلقايىر قيتىعا بەرسە، ورنىنا باسقا حان قويۋعا شەشىم شىعاردى. الايدا بۇل سىرتقى ىستەر القاسىندا: حاندى حالىق وكىلدەرى سايلايدى، وعان رەسەيدىڭ ارالاسۋى ىڭعايسىز، ءارى  ابىلقايىر حان قازاق اراسىندا تەك حان بولعاندىعىمەن ەمەس، «اككىلىگىمەن جانە ۇلى فاميلياسىمەن» ۇلكەن كۇشكە يە دەگەن سەبەپپەن قولداۋ تاپپادى. اقىرى، 1748 جىلعى مامىردا ديپلوماتيالىق ماقساتپەن ورىنبورعا تەۆكەلەۆ كەلدى، ارتىنشا، ماۋسىم ايىندا ابىلقايىر حاننىڭ ورداسىندا كىشى جانە ورتا جۇزدەردىڭ اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارى (500 ادام), «بارلىق ىستە ەركىنە بەرىلىپ، ابىلقايىر حانعا سەنۋ جانە قالىپتاسقان جاعدايدان شىعۋدىڭ جاقسى امال تابۋىن حاننان ءوتىنۋ» قاجەت دەپ ءبىر اۋىزدان شەشتى. سول ايدىڭ سوڭىندا حان تەۆكەلەۆپەن بىرگە، ور قامالىندا نەپليۋەۆپەن كەزدەستى. كەلىسسوز بارىسىندا ابىلقايىر حان مەن گۋبەرناتور نەپليۋەۆتىڭ تاتۋلاسۋ ءراسىمى  ءوتتى. ابىلقايىر ورىس تۇتقىندارىن قايتارۋعا، رەسەيگە قارسى جاۋىنگەرلىك جورىقتارىن توقتاتۋعا، ورىس كوپەستەرىنىڭ قازاقتارمەن، وزگە دە كورشى حالىقتارمەن  ساۋدا ءىسىن دامىتۋىنا جاردەمدەسۋگە ۋادە ەتتى.  وتەۋىنە، رەسەيلىك تاراپتان رەسەي بوداندىعى ينستيتۋتى تۋرالى ءوز ۇعىمىن مويىنداۋدى تاباندى تۇردە تالاپ ەتتى. ورىنبور اكىمشىلىگى ونىڭ قازاق قوعامىنداعى اعا حاندىق مارتەبەسىن نىعايتۋعا، اعا حان ينستيتۋتىن كۇشەيتىپ، قازاقتاردى ءوز بيلىگىنە باعىندىرۋعا كومەكتەسۋى ءتيىس دەپ سانادى. تاريحشى پاۆەل ماتۆيەۆسكي   «ابىلقايىر حاننىڭ ىمىراعا تەك ءبىر عانا جاعدايدا – قازاقتاردى ونىڭ بيلىگىنە بىرىكتىرۋگە نەپليۋەۆ تولىعىمەن كەلىسكەن جاعدايدا عانا كەلۋى ىقتيمال ەكەنىن كورسەتتى» دەپ وتە ءدال انىقتاپ جازعان. قويعان ماسەلەسىنىڭ پاتشايىم سارايىندا شەشىم تابۋىن توسىپ جۇرگەنىندە (قازاقتاردى ەل بيلىگىن ءبىر ورتالىققا، ءبىر قولعا شوعىرلاندىرىپ، ابىلقايىر حان ارقىلى باسقارۋدىڭ دۇرىستىعىن، سول  ءۇشىن ارنايى پارمەن شىعارۋ جايىن تەۆكەلەۆ قولداعان), نەپليۋەۆپەن تاتۋلاسۋ راسىمىنەن ءبىر اي وتكەندە، ابىلقايىر حان باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپتى...

ارىستان مەن ايداھاردىڭ ورتاسىندا

مىقتى مەملەكەتتىلىك قۇرىپ الۋ حاقىندا ابىلقايىر حاننىڭ رەسەي  قامقورلىعىنا ارتقان ءۇمىتى ونىڭ ولىمىمەن بىرگە كۇيرەدى. دالالىق اڭعال ءامىرشى، بىرىنشىدەن، قازاق ءتارىزدى كوشپەندى قالماقتىڭ رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋ جانە ورىس مەملەكەتىن قامقورشىسى رەتىندە تانۋ ارقىلى  كۇشتى حاندىق قۇرىپ العانىن كورىپ، حاندىعىن تاپ سول سەكىلدەندىرە  تۇتاستىرۋ ءام كۇشەيتۋ مۇمكىندىگى تۋدى دەپ الداندى. ەكىنشىدەن، بودانىنىڭ كۇشتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جاساۋىنا  ورىس پاتشالىعىنىڭ ەشقاشان جول بەرمەيتىنىن، بودان بولۋدى ءبىرجولا باعىنۋ دەپ ۇعاتىنىن، بوداندىق سۇراعان ەلدى وزىنە تۇبەگەيلى باعىندىرۋ ءۇشىن قيلى امالعا باراتىنىن بىلمەي الداندى. ۇشىنشىدەن، ءوزىنىڭ ساياسي ورەسى تايىز شىڭعىستۇقىمداس باۋىرلارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەلدىگىن ەمەس، جەكە باستارىنىڭ يگىلىگىن كۇيتتەۋگە بەيىم تۇرعاندىعىن، حاننىڭ سىرتىنان يمپەريا قولتىعىنا تىكەلەي كىرۋگە قۇلشىنىپ قانا قويماي، قازاق ەلىن بولشەكتەۋگە مۇددەلى ايتاققا وڭاي ەرىپ، حاننىڭ كوزىن جويۋعا تىرىساتىنىن  بىلمەي الداندى.

ابىلقايىر حان اقىرى، بىتىسپەس جاۋى گەنەرال نەپليۋەۆپەن فورمالدى تۇردە تاتۋلاسىپ، حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعىنا قولداۋ كورسەتىلۋى ىقتيمال اسا بيىك دارەجەلى پارمەن بەرىلۋىنەن ۇمىتتەنىپ جۇرگەنىندە، جولىن تورىعان دۇشپانىنىڭ قاندى قانجارىنا ءتۇستى. ساياز دا ورەسىز، مانساپقۇمار،  باقتالاس سۇلتاندارمەن جانە  ورىنبورلىق گۋبەرناتورمەن كەسكىلەسكەن ساياسي كۇرەسكە تۇسكەن قازاقتىڭ ەڭ بەلگىلى، ەڭ ايگىلى، ەڭ باستى حانىن تورعاي وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنداعى ورداسىنان ەلدەگى ىشكى ماسەلەلەردى قاراۋعا شىققان شاعىندا باس دۇشپانى باراق سۇلتان كوپ جىگىتىمەن 1748 جىلعى 1 تامىزدا شابۋىلداپ، ءولتىرىپ كەتتى. حالىق ءۇشىن، قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعالارى ءۇشىن، جاۋىنگەر ءباھادۇردىڭ تالاي شايقاستى بىرگە وتكىزگەن ۇزەڭگىلەس باتىرلارى ءۇشىن بۇل ورنى تولماس قازا ەدى. ال نەپليۋەۆ ءۇشىن – وتە جاعىمدى جاڭالىق بولدى. ويتكەنى ابىلقايىر حاننىڭ ولىمىنەن سوڭ ورىن الۋعا ءتيىس بيىك مارتەبەلى اۋىسىمدار قۇپيا كەڭەسشىگە اسا قاجەت ساياسي-قۇقىقتىق قۇرال بەرىپ تۇر ەدى. رەسەي بوداندىعىن مويىنداعان قازاق امىرشىلەرىن باستارىن بىرىكتىرمەي، ءىس جۇزىندە جەكە-جەكە ءبىرجولاتا باعىندىرىپ الۋعا قولايلى جاعداي تۋعان. قازاق  ەليتاسى اراسىنا ءوزارا باقتالاستىق پەن ءبىرىن ءبىرى مويىنداماۋشىلىق ۋىن ساتىمەن شاشىپ جۇرگەن گۋبەرناتور ءام قۇپيا كەڭەسشى نەپليۋەۆ 1748 جىلدىڭ قازانىندا، ابىلقايىر حاننىڭ قازاسىنان ايدان ءسال-اق استام ۋاقىت وتكەننەن  كەيىن، ورتالىققا: «ابىلقايىر سياقتى اككى ادامدار تاققا جىبەرىلمەسە، قازاق حاندىعى دەگەنىمىز تۇك تە ەمەس»، – دەپ حابارلادى. ونىسى راس ەدى، ابىلقايىر حان ولتىرىلگەننەن كەيىن قازاق باسقارۋشى ەليتاسى ىشىنەن ورىس يمپەرياسىمەن ەلىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن ايقاساتىن ول سياقتى تۇلعا شىقپادى. قازاق ەلى ۇستىندە رەسەي پاتشالىعىنىڭ ناقتى مەملەكەتتىك-ساياسي پروتەكتسياسىن ەركىن جۇزەگە اسىراتىن ءداۋىر تۋدى. «جەكە دۇشپانى» ابىلقايىر حاننان قۇتىلعان قۇپيا كەڭەسشى گەنەرال نەپليۋەۆ ورىس-قازاق قاتىناستارى تاريحىنىڭ شىن مانىندەگى جاڭا كەزەڭىن باستاۋعا جول سالدى. ول ابىلقايىر حاننىڭ سۇيىكتى زايىبى بوپاي حانشا مەن ۇلدارىن مىناعان: بيلەر كەڭەسىندە اكەسىنىڭ ورنىنا حان بوپ سايلانعان نۇرالىنىڭ حاندىق مارتەبەسىن ورىس يمپەراتريتساسىنا بەكىتكىزىپ الۋ وتە ءتيىمدى بولادى دەگەن ويعا سەندىردى. 1748 جىلدىڭ قىسىندا ارنايى دەلەگاتسيا پەتەربۋرگكە اتتانىپ، ابىلقايىر حاننىڭ ۇلكەن ۇلى نۇرالىنى 1749 جىلعى 13 ساۋىردە حان مارتەبەسىنە بەكىتكەن پاتشايىمنىڭ پارمەنىمەن 1749 جىلدىڭ جازىندا ورالدى. 30 ماۋسىمدا ورىنبوردا نەپليۋەۆ تۇڭعىش رەت قازاقتىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ حانىن ورىس اكىمشىلىگىنە سالتاناتتى تۇردە تانىستىرۋ ءراسىمىن وتكىزدى. قۇپيا كەڭەسشى ەنگىزگەن بۇل جاڭالىقتىڭ ساياسي ءمانى سول – بۇدان بىلاي حان سايلاۋ تەك ورىس ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن وتكىزىلۋگە ءتيىس...

سونىمەن، نۇرالى ابىلقايىرۇلى بيلەر، رۋباسىلار مەن باتىرلار كەڭەسىندە كىشى ءجۇز حانى لاۋازىمىنا سايلاندى. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا قازاق ەلىنىڭ اعا حانى مارتەبەسى جيىرما شاقتى جىلدان بەرگى ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتكە ءوتتى. بىراق بۇل وتە نومينالدى اتاق ەدى، ول اعا حان رەتىندە تۇتاستاي قازاق ەلىن ءوز قولاستىنا باعىندىرۋعا ەشقانداي ارەكەت جاساعان ەمەس، ورىس اكىمشىلىگى الدىنا ءوز مارتەبەسىن مويىنداتۋ تالابىن ەشقاشان قويعان ەمەس. وكىنىشكە قاراي، جالپى قازاق ەليتاسىنىڭ مەملەكەتتىلىك تۇرعىسىنداعى ساياسي وي ورەسىنىڭ تارلىعى سالدارىنان، ونىڭ ءوزى دە ابىلقايىردىڭ اعا حاندىق مارتەبەسىنە تەرەڭ ساياسي ءمان بەرىپ قاراي الماعان-دى. كەزىندە «قازاقتىڭ اعا حانىنىڭ ورىس تۋىنا ادالدىعىن بىلدىرگەن انتى ءبارىمىز ءۇشىن  جەتكىلىكتى، ءبىز اعا حان بيلىگىن مويىندايمىز» دەپ مالىمدەي المادى. ەل باسقارۋشىلار ءسويتىپ يمپەريا ارانىنا جەكە-جەكە جۇتىلدى. (ابىلمامبەت ابىلاي ەكەۋى ور قامالىنا 1740 جىلى وزدەرىمەن بىرگە ورتا ءجۇزدىڭ 128 اقسۇيەگى مەن شونجارىن ەرتىپ اكەلگەن دە، ورىس باستىقتىڭ تالابىنا ساي كىلەم ۇستىندە تىزەرلەپ، بورىكتەرىن شەشىپ، قۇران ۇستاپ انت بەرگەن). ال وڭتۇستىكتە جولبارىس حان قازا تاپقاننان كەيىن تاشكەنتتى باسقارۋعا تولە بي تاعايىندالدى، حان سايلانعان جوق، ولكە جوڭعار قولاستىندا قالىپ كەلە جاتقان. قاھارلى قونتايشىسى قالدان سەرەن (گالدان تسەرەن) 1745 جىلى ومىردەن وتكەننەن كەيىن جاعداي وزگەرە باستادى. جوڭعاريا ىشىندە ۇزدىكسىز تاق تالاسى ءجۇرىپ، حاندىق بۇرىنعى قاھارىنان ايرىلدى. تيىسىنشە، جەتىسۋ، تارباعاتاي ولكەلەرىندە قازاق باتىرلارىنىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسۋى ءورشي ءتۇستى.

جوڭعاردا تۇتقىندا بولعان كەزىندە ابىلاي سۇلتان قونتايشى اۋلەتىمەن جاقىن بولۋعا تىرىسقان، ويرات نويونى امۋرسانامەن دوستاسقان، ەلگە ورالارىندا تاتۋلىق جايىندا شارت جاساسىپ كەتكەن. ونىڭ ايۋكە حاننىڭ جەسىرى دارما-بالاعا جازعان حاتىندا: «مەن، ابىلاي سۇلتان، سىزگە دەنساۋلىق تىلەيمىن، ءبىزدىڭ بارلىق بوداندارىمىز سىزگە ءيىلىپ سالەم جولدايدى. ءوزىم جايىندا سىزگە مىنانى حابارلايمىن: مەن گالدان تسەرەننىڭ قولىنان امان-ەسەن  جانە ابىرويمەن بوسانىپ، ۇيگە كەلدىم. مەنى  گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ ۇلىنداي كورەدى، ال ءسىزدىڭ نەمەرەلەس باۋىرىڭىز سەپتەن مەنى ءىنىسى دەپ بىلەدى. مەن دە ءسىزدىڭ ءىنىڭىز بولامىن»، – دەگەن جولدار بار. تۇتقىننان بوسانىپ قىرعا كەلىسىمەن ابىلمامبەت حانعا جولداعان حاتىندا ونى ارەكەتسىزدىك كورسەتكەن جاۋاپسىزدىعى ءۇشىن سوگە وتىرىپ، وزىنە بوستاندىق بەرىلۋىنە مايور ميللەردىڭ ەلشىلىگىنىڭ جوڭعار ەلىنە كەلۋى  سەپتەسكەنىن اتاپ كورسەتتى. (ونىڭ حاندى كىنالاي سويلەۋى كەزدەيسوق ەمەس ەدى. ءوزىن حانمەن تەڭ جاعدايدا ۇستاۋعا تىرىسۋى، ورىس قۇجاتتارىنا قاراعاندا،  العاش رەت ەكەۋىنىڭ – ورتا ءجۇزدىڭ جاڭا حانى مەن ونىڭ اسكەري باسشىسىنىڭ – 1739 جىلى توبىلعا كەلگەنىندە اڭعارىلعان. ابىلمامبەتكە وتىرۋعا  كرەسلو، ابىلايعا ورىندىق قويىلعاندا، سۇلتان وزىنە حاندىكىندەي ورىنتاق بەرىلۋىن تالاپ ەتكەن، كەلىسسوز كەزىندە ۇدايى حاننىڭ الدىنا ءتۇسىپ سەرگەك سويلەپ وتىرعان). جوڭعارلاردىڭ 1735 جىلعى شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى جەكپە-جەك ايقاستا جەڭىسكە جەتىپ كوزگە تۇسكەلى بەرى ءوزىن اسكەري قايراتكەر رەتىندە كەڭىنەن تانىمال ەتكەن ابىلاي سۇلتان ابىلمامبەت حانعا رەنىش بىلدىرگەنمەن، ونى جوققا شىعارماي، ءاردايىم قاسىندا بولدى، بىراق ءوزىن تاۋەلسىز ۇستادى. ول، جالپى، نەبىر كۇردەلى ماسەلەلەردى تىكەلەي ءوز شەشىمىمەن جۇزەگە اسىرىپ ءجۇردى. ەسىم حان كەزىنەن قالىپتاسقان القالىق شەشىمگە باس يۋ ءتارتىبىن تارك ەتىپ، قاسىم حان تۇسىنداعىداي شەكسىز جەكە بيلىككە قۇمارلىعىن كورسەتتى. بيلەر كەڭەسىن ەلەمەيتىن، قاتال، قاتىگەز ءامىرشى بولدى.  حالىق ونى وزدەرىنىڭ ءىس جۇزىندەگى قورعاۋشىسى دەپ ءبىلدى، سودان دا ەل اراسىندا ابىلاي قىرىق جىل حان بولعان دەگەن ۇعىم ورنىققان.  ول جوڭعارلارمەن قازاق جەرى ءۇشىن سوعىسىپ ءجۇرىپ، ولاردىڭ تاق تالاسىندا بەلگىلى ءبىر شاققا دەيىن امۋرسانا نويوندى قولدادى.

جوڭعاريا ىشىندەگى مازاسىزدىق تسين-قىتاي يمپەرياسى بيلىگىنىڭ قيلى امال قولدانعان شەبەر ديپلوماتياسى سالدارىنان دا توقتاماي تۇرعان بولاتىن. 1735 جىلى ومىردەن وتكەن يۋنچجەننىڭ تاعىنا وتىرعالى بەرى ونىڭ ءتورتىنشى ۇلى حۋنلي (تسيانلۋن) جوڭعار حاندىعىن شاۋىپ الۋ جوسپارىن ويلاستىرۋمەن جۇرگەن. 1745 جىلى گالدان تسەرەن دۇنيە سالعان سوڭ باستالعان تاق مۇراگەرلىگىنە تالاس ءتسيانلۋننىڭ ويرات مەملەكەتىن ىشتەن ىدىراتۋعا باعىتتالعان كۇردەلى قۇپيا ساياسي جۇمىستار جۇرگىزۋىنە، ءسويتىپ 50-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي جوڭعاردىڭ ورتالىقتاندىرىلعان بيلىگىن ابدەن السىرەتۋىنە مۇمكىندىك بەردى. حان تاعىنا تالاسقان نويونداردىڭ ءبىرى ونىڭ قولداۋىن، ەكىنشىسى – ارااعايىن بولۋىن نەمەسە مۇلدەم ارالاسپاۋىن سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. 1753–1756 جىلدارعى سوعىستا تسين-قىتاي ارمياسى جوڭعار ەلىن ءبىرجولاتا باسىپ الىپ، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتتى. ءبىر كەزدەگى اسا كۇشتى كوشپەندىلەر مەملەكەتى قانعا بوكتىرىلىپ، تاريح ساحناسىنان جويىلدى. تسيندەر ويراتتاردىڭ اسكەرىمەن قوسا حالقىن دا قىرىپ، ازىن-اۋلاق ءتىرى قالعاندارىن قازاق اراسىنا بىتىراتىپ ءسىڭىستىرىپ  جىبەردى. سوسىن، ءىس جۇزىندە قاڭىراپ قالعان ولكەنى يمپەراتور تسيانلۋن ۇشكە – ىلە، ءۇرىمشى، تارباعاتاي وكرۋگتەرىنە ءبولىپ، ۋاكىلدەرىنىڭ باسقارۋىنا بەردى. ءومىر ءسۇرۋىن دوعارعان جوڭعاريانىڭ اۋماعىن يەمدەنگەن تسين-قىتاي يمپەرياسى ەندى قازاق ەلىنە تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇردى. وسى تۇستاعى ابىلاي سۇلتاننىڭ شەشىمتالدىعى مەن باتىلدىعى، مامىلەگەرلىگى قازاق جەر-سۋىن قورعاپ، ساقتاپ قالۋدى مۇمكىن ەتتى. ول 1759 جىلى ەلشىلىك ساپارمەن بەيجيڭگە بارىپ، قىتاي بوداندىعىن قابىلدادى. يمپەراتور تسيانلۋن وعان «ۆان» لاۋازىمىن بەردى («ۆان» – ۋاعدالاسقان الىمدى تولەپ تۇراتىن، ءىس-ارەكەتىن تاۋەلسىز جۇرگىزەتىن ۆاسسالدىق كنياز). ابىلاي سۇلتان ءوزى 1740 جىلى بوداندىعىن قابىلداعان رەسەي يمپەرياسىمەن دە بايلانىسىن ۇزگەن جوق. تسين يمپەراتورى ەلشىسى ارقىلى تالاپ ەتكەندىكتەن، 1762 جىلى بەيجيڭگە ۇلىن اماناتقا جىبەردى. وعان ىمىرالاسۋ سىيلارى، شاۋەشەك پەن قۇلجادا قازاقتار ءۇشىن تاۋار الماستىراتىن سارايلارعا يە بولۋ قۇقى بەرىلدى.  وسىلاي، ءوزىنىڭ «ارىستان مەن ايداھار اراسىنداعى» ايگىلى ساياساتىن ۇستانىپ، ەبىمەن جۇرگىزۋ ارقىلى،  كۇردەلى ساياسي جاعدايلاردا قازاق ەلىنە ءتيىمدى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپ وتىرۋعا تىرىستى.

1771 جىلى ابىلمامبەت حان دۇنيە سالىپ، تۇركىستانعا جەرلەندى. قارالى وقيعادا باس قوسقان باسقارۋشى ەليتا ابىلاي سۇلتاندى اعا حان لاۋازىمىنا سايلادى. تاۋكە حان ومىردەن وتكەننەن كەيىن قالىپتاسقان تاجىريبە بويىنشا اعا حان لاۋازىمى سول شاقتاعى قازاق حاندارىنىڭ جاسى مەن تاقتا وتىرعان مەرزىمى ۇلكەن تۇلعا – 1748 جىلدان كىشى ءجۇز حانى بولىپ وتىرعان نۇرالى حانعا تيۋ كەرەك ەدى، الايدا ەلدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى  جاعدايدى ساۋىقتىرۋداعى ابىلايدىڭ ەرەكشە ءرولىن، ونىڭ قازاق ەلىن قاتاڭ تارتىپپەن باسقارۋعا بەيىمدىگىن ءادىل باعالاعان باس ادامدار مەريتوكراتيالىق ەرەجەگە ساي وتە سىندارلى شەشىم جاسادى.  ال ابىلقايىر حاننىڭ قازاق مەملەكەتىن ورىستىڭ قورعاۋىمەن ءبىر ورتالىققا باعىندىرماق بولعان ۇزاق جىلدارعى ارەكەتىن قۇردىمعا كەتىرگەن  سيۋزەرەن-پاتشالىق ەندى تاپ سونداي نيەتتەگى ابىلاي حاننىڭ ءبىرتۇتاس مىقتى مەملەكەت ورناتۋىنا مۇمكىندىك جاساۋدان اۋلاق بولاتىن، سوندىقتان دا ونى ورتا ءجۇز حانى مارتەبەسىنە عانا بەكىتتى...

بولشەكتەنگەن قازاق مەملەكەتى – ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارى

قازاق امىرشىلەرىنىڭ «ارىستان مەن ايداھاردىڭ» اراسىنداعى مامىلەگەرلىك ارەكەتتەرى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وڭ ناتيجە بەرىپ تۇردى. دەگەنمەن، ەڭ باستى ماقساتقا – ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ الۋعا قول جەتكىزىلمەگەندىكتەن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، پروتەكتورات مارتەبەسىندە ساقتالۋعا ءتيىس شولاق تاۋەلسىزدىگىنەن  دە ايرىلۋعا ءماجبۇر بولدى.

قازاق حاندىعىنىڭ ويراتتارعا قارسى عاسىرلارعا سوزىلعان سوعىسىنا 1771 جىلى سوڭعى نۇكتە قويىلدى. وسى جىلى ەدىلدىك ويراتتار (قالماقتار)  تاريحي وتانىنا قاراي ۇدەرە كوشكەن ەدى.  قالماق حاندىعىنىڭ كۇش-قۋاتى ايۋكە حاننىڭ تۇسىندا مۇلدەم ارتىپ، شىرقاۋ شىڭىنا  شىققان. وسى 20-شى جىلدارى قالماقتاردىڭ جوڭعارياعا كوشۋ ماسەلەسى تۇڭعىش ءسوز بولعان. ولاردىڭ ەلىنە ورالۋى قاجەتتىگىن ايۋكە حاننىڭ شاقىرۋىمەن ەدىل قالماقتارىنىڭ ءدىني جەتەكشىسى بولۋعا تيبەتتەن كەلگەن شوكۋر-لاما ايتقان. لحاساداعى دالاي-لامانىڭ ءامىرى رەتىندە حابارلاعان. ورىندالۋىنا ايۋكە حاننىڭ دۇنيە سالۋى كەدەرگى بولعان ەدى. ەندى سول يدەيا قىرىق شاقتى جىلدان كەيىن قايتا كوتەرىلدى دە، ۇزاماي ناقتى قادام جاسالدى. بۇنىڭ جۇزەگە اسۋىنا ۋباشي (ۇباشى) حاننىڭ نامىستانۋى شەشۋشى اسەر ەتتى. يمپەريا وكىمەتى حاننىڭ قۇقتارىن زارگو (كەڭەس) قۇرۋ ارقىلى شەكتەپ، سوڭعى ءسوزدى ورىس اكىمشىلىگى ايتاتىن ءتارتىپ ەنگىزگەن. جالپى، حاندىققا ءتۇرلى قىسىم جاساۋدى كۇشەيتكەن. ونىڭ ۇستىنە، ۋباشي حان سولتۇستىك كاۆكازداعى سوعىس قيمىلدارى كەزىندە پاتشا گەنەرالىمەن قاتتى رەنجىسىپ قالدى. كەتىسكەنى سونداي، اسكەرىن الىپ، 1770 جىلى ەلىنە ورالعان دا، كەلگەن بەتتە ويىنداعى ۇلكەن جوبانى ناقتى ىسكە اينالدىرۋعا كىرىسكەن. نە كەرەك، يمپەريانىڭ جىلدان جىلعا بەتى اشىلعان ارام پيعىلى  قورلانعان، كەمسىتىلگەن ۋباشي حاندى باتىل شەشىم جاساۋعا يتەرمەلەدى. (كوشكە دايىندىق قۇپيا تۇردە بىرنەشە جىل جۇرگىزىلگەن-ءتىن. اقىرى، قىرعىنعا، بوسقىندىققا ۇشىراتىلعان جوڭعارلاردان بوساعان جەرلەرگە قونىستانۋعا قىتاي يمپەرياسىن بيلەپ وتىرعان مانچجۋرلاردان رۇقسات الىنعان).   1771 جىلعى قاڭتاردا 40 مىڭ  جاۋىنگەرى بار  تۇراقتى ارمياسىمەن ۋباشي حان 33 مىڭ شاڭىراقتى، ياعني 170 مىڭداي ادامدى باستاپ، ەدىلدەن ىلەگە قاراي اتتاندى. (ەدىلدە 12 مىڭداي عانا قالماق وتباسى – 60 مىڭداي جان قالدى، سول جىلعى كۇزدە ءىى ەكاتەرينانىڭ جارلىعىمەن قالماق حاندىعى تارقاتىلدى). پاتشايىم ۇكىمەتى كوشتى توقتاتۋ ءۇشىن جايىق كازاكتارىنا، ورىنبور گۋبەرناتورىنا، يمپەرياعا قاراستى قازاق حاندارىنا حات جولداپ، تاپسىرمالار بەردى.  بىراق جايىق كازاكتارى قالماق كوشىن توقتاتا المادى. قالماقتار سونىڭ الدىندا عانا جاساقتالعان جايىق جەلىسىنىڭ 70 شاقىرىمداي بولىگىندەگى  فورتتارى مەن بەكىنىستەرىن ورتەپ، تاس-تالقان ەتتى دە، ءبىر اپتانىڭ ىشىندە جايىقتان وتباستارى مەن مالدارىن وتكىزىپ الدى. ورىنبوردان كەلگەن اسكەر دە قالماقتاردىڭ تۇراقتى ارمياسىنا توتەپ بەرە الماي، كەرى ورالدى. نۇرالى حان پاتشا اسكەرباسىنان ارتيللەريا مەن دراگۋن قوسىندارىنىڭ ءبىرىن وزىنە قالدىرۋدى ءوتىندى، الايدا ءوتىنىشى قابىل الىنبادى. سودان، قامقورشى-سيۋزەرەن رەسەي پاتشالىعىنان كومەك بولماعاندىقتان، جەر-سۋىن باسىپ قاپتاپ كەلە جاتقان ەجەلگى جاۋدىڭ سوعىسۋ تاجىريبەسى مول، جاقسى قارۋلانعان تۇراقتى ارمياسىنا حالىق جەر-جەردەن  بايان, جانىبەك, ءۇيسىنباي، بايعوزى, ورازىمبەت، ەلشىبەك, رايىمبەك سەكىلدى باتىرلاردىڭ جەتەكشىلىگىمەن قارسى كوتەرىلدى. شۇعىل جيىلعان قازاق جاساقتارى دۇشپاندى بىرنەشە اي بويى وزدەرى عانا وكشەلەي قۋىپ شايقاسۋعا ءماجبۇر بولدى.  (تاريحتا بۇل كەزەڭ «شاڭدى جورىق» دەپ بەدەرلەنگەن). اقىرىندا، دالا توسىندە قالماقتارعا ەسەڭگىرەتە سوققى بەرۋ ارقىلى، قازاقتار ەكى عاسىرداي ۋاقىتقا سوزىلعان  جويقىن سوعىستى اياقتادى. (سول جىلعى تامىزدا قالماقتاردىڭ امان قالعان بولىگى تسين يمپەرياسىنىڭ قاراۋىنداعى بۇرىنعى جوڭعاريا اۋماعىنا – ىلەنىڭ جوعارعى اعىسىنا  جەتىپ، شەكارا كۇزەتىندە بولاتىن اسكەر رەتىندە شىڭجاڭعا قونىستاندىرىلدى). قازاق حالقى ويراتتاردىڭ تەرىستىكتەن دە، تۇستىكتەن دە ءىس جۇزىندە ۇزدىكسىز جاساپ كەلگەن جورىقتارى مەن شاپقىنشىلىقتارىنان ءبىرجولاتا قۇتىلدى. ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى بۇرىننان كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اتامەكەنىنە ورالۋ ءۇمىتى قايتا تۇتاندى (قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ يمپەريا باسشىلىعىمەن جۇرگىزگەن ءساتتى ديپلوماتيالىق ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە 19-شى عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدە ىشكى وردا – بوكەي ورداسى پايدا بولدى). تارباعاتاي ءوڭىرى مەن ىلە وزەنى اڭعارىن وزدەرىنىڭ اتامەكەنى رەتىندە ساقتاپ قالا الدى. بىراق ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىلىك قۇرا المادى.

1781 جىلى دۇنيەدەن وزعان ابىلاي حاندى تۇركىستانداعى پانتەونعا قويعاننان  كەيىن، ورتا ءجۇزدىڭ باس ادامدارى ونىڭ ۇلكەن ۇلى ءۋاليدى حان سايلادى. ول بيلىككە كەلىسىمەن رەسەي مەن تسين يمپەريالارىنا ەلشىلىكتەرىن اتتاندىرىپ،  ەكى تاراپتان دا ءوزىنىڭ مارتەبەسىن تانىعان قۇجاتتار الدى دا،  اكەسى ابىلايدىڭ ءىسىن جالعاستىرۋعا تىرىستى. ىشكى ساياساتتا – ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ ىشىندەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدى، سىرتقى ساياساتتا – ەكى الپاۋىت ەلمەن تەڭ قارىم-قاتىناس جاساۋدى نازاردا ۇستادى. ال رەسەي ۇكىمەتى ءتۇرلى امال قولدانىپ، ونىڭ قىتايمەن بايلانىستارىنا توقتاۋ سالۋعا ۇمتىلدى. شەكارالىق شەپتى قازاق دالاسىنىڭ ىشىنە جىلجىتىپ، ەلدەگى حاندىق باسقارۋ جۇيەسىن قۇلاتۋعا باعىتتالعان ءتۇرلى ارەكەت جاسادى. ءۋالي حاننىڭ بيلىگىن بىرتە-بىرتە السىرەتە ءتۇسۋ ءۇشىن، ايگىلى باراقتىڭ تۇقىمى بوكەيدى 1816 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ ەكىنشى حانى ەتىپ بەكىتتى.  دەگەنمەن ءۋالي حان ەكى الپاۋىت ەل مەن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى تولىق مويىنداعان ەڭ سوڭعى قازاق ءامىرشىسى ەدى. 1821 جىلى قايتىس بولدى. سودان كەيىن كوپ ۇزاماي اۋەلى ورتا جۇزدە، ودان كىشى جۇزدە حان سايلاۋ مۇلدەم توقتاتىلدى. پاتشا ۇكىمەتى قازاق ەلىن باسقارۋدى يمپەريالىق جۇيەگە بەيىمدەۋگە كىرىستى. 1822 جىلعى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعىدا» قالىپتاسقان حاندىق قۇرىلىمدى، ءداستۇرلى بيلىك ۇلگىلەرىن جويۋ، قازاق ەلىن جالپىرەسەيلىك باسقارۋ جۇيەسىنە ءسىڭىستىرىپ جىبەرۋ كوزدەلگەن-ءتىن.  قازاق ەلى ءوزىن رەسەيدىڭ پروتەكتوراتى، ياعني رەسەيدى قامقورشىسى، سىرتقى ىستەردەگى قورعاۋشىسى دەپ بىلەتىن، ال ىشكى ىستەردە وزىندىك اۆتونومياسىن ساقتايتىنىنا سەنەتىن. الايدا قازاقتىڭ بوداندىق حاقىنداعى ۇعىمىن جايىنا قالدىرىپ، پروتەكتسياعا وزىنشە ماعىنا بەرگەن  يمپەريا بيلەۋشىلەرى وتارشىلدىق اشىق ارەكەتكە كوشتى. قازاق ەلىنىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ الدى، اقتاۋ، اقمولا، قىزىلجار، كوكشەتاۋدا ءوز اسكەري بەكىنىستەرىن سالدى. سولتۇستىك جانە شىعىس ايماقتا سۋى مەن جايىلىمى مول ەرتىس، ەسىل وزەندەرىنىڭ بويىنداعى جەردى بىرتىندەپ كازاك-ورىس شارۋالارىنىڭ يەلىگىنە ءبولىپ بەردى. جەرگىلىكتى حالىققا سالعان الىم-سالىعىن وسىرە ءتۇستى. وسىنداي قىساستىقتار ەل اعالارىنا قازاق مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋدى اڭساتتى.

يمپەريانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسىلىقتى العاشقى كەزەڭدە ءۋالي حاننىڭ ۇلى عۇبايدوللا سۇلتان، كەيىن ابىلاي حاننىڭ بالاسى قاسىم سۇلتاننىڭ ۇلى سارجان سۇلتان باسقارعان. ودان سارجان سۇلتاننىڭ تۋعان ىنىلەرى كەنەسارى مەن ناۋرىزباي شىقتى. كەنەسارى باستاعان 1837–1847 جىلدارعى اسا ءىرى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا قالىڭ قازاق جۇرتى قاتىستى. اسكەري ونەرگە اعاسى سارجان سۇلتاننىڭ جاساعىندا بولعانىندا ماشىقتانعان كەنەسارى سۇلتان قازاق حاندىعىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋدى باستى ماقساتى تۇتتى. بىراق وتارشىلدارعا قارسى بىردەن سوعىس باستاعان جوق. بىرنەشە رەت ديپلوماتيالىق قادامدار جاسادى. يمپەراتور ءى نيكولايعا، ورىنبور، ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنا حات جولداپ، تالاپتار قويدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا ەكى جاقتىڭ دا حالقىنىڭ جايماشۋاق ءومىر ءسۇرۋىن تىلەيتىنىن ايتا كەلە: «اقتاۋ، ورتاۋ، قازىلىق، جارقايىڭ، وباعان، توبىل، قۇسمۇرىن، ولكەيەك، توعىزاقتان جايىققا دەيىنگى جەرلەر قازىرگى پاتشانىڭ تۇسىندا تارتىپ الىنىپ، قاپتاعان قامالدار تۇرعىزىلدى. ەندى، مىنە، جەرىمىزگە كۇن سايىن باسا-كوكتەپ سۇعىنىپ، بەكىنىستەر سالىپ، حالىقتىڭ زىعىردانىن قايناتىپ وتىرسىزدار. بۇلارىڭىز ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، بۇگىنگى تىرلىگىمىز ءۇشىن دە قاتەرلى»، – دەپ جازدى. ءى نيكولايعا  جولداعان العاشقى حاتتارىنىڭ بىرىندە ءوزىنىڭ اتاسى ابىلاي حان زامانىندا ەكى ەل اراسىندا بەيبىت قاتىناس ورىن العانىن ەسكە سالىپ، پاتشانى سول شاقتاعى شەكارا ىسپەتتى مەجەگە قايتا ورالۋعا شاقىردى. «...ءسىزدىڭ ارعى بابالارىڭىز بەن مەنىڭ اتام ابىلاي پاتشالىق قۇرعان ۋاقىتتاردا حالىق بەيبىت جانە تىنىش جاعدايدا ءومىر ءسۇردى، ونى ەشكىم بۇزعان ەمەس. ەكى جاق تا ءوزارا ساۋدا جاسادى، ءبىزدىڭ جۇرتىمىزعا ەشقانداي دا سالىق سالىنعان جوق»، – دەي كەلە: «ال ودان كەيىنگى مەزگىلدە ءبارى وزگەردى، ءبىزدىڭ حالقىمىزدان سالىق جينالا باستادى، حالقىمىزعا باسقا دا ءتۇرلى تارشىلىقتار جاسالدى. ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزداعى تومەنگى باسشىلارىڭىز بۇرىنعى بەيبىت كەلىسىمدى بۇزىپ، بۇكىل قازاق حالقى رەسەي بوداندىعىنا قارادى دەپ جالعان كورسەتتى، سونىڭ سالدارىنان مەنىڭ ابىلاي اتاما قاراستى جەرلەردە سەگىز دۋان ورنادى»، –  دەپ حابارلادى. سوسىن: «بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن وتە قايعىلى جاعداي، اسىرەسە وعان سالىق سالىنۋى وكىنىشتى-اق. ...ءبىزدىڭ حالقىمىزدى سول بۇرىنعى كۇيىندە قالدىرىپ، دالامىزدا ورنالاسقان سەگىز وكرۋگتىك دۋان مەن وزگە دە مەكەمەلەرىڭىزدى جويۋىڭىزدى سۇرايمىن»، – دەپ مالىمدەدى.

وزبىر پاتشالىق ءجون سوزگە قۇلاق اسۋدى ويىنا دا المايتىن. كەنەسارى سۇلتان سوعىسقا دايىندالدى. ورىستىڭ  جانە وزگە دە ۇلتتاردىڭ شەبەرلەرىن تارتىپ، قارۋ-جاراق سوعۋدى، ءتىپتى زەڭبىرەك قۇيۋدى دا قولعا الدى. كوپ ۇزاماي كوتەرىلىسشىلەر تۋى استىنا ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن، قىپشاق، كىشى ءجۇزدىڭ شەكتى، تاما، تابىن، الشىن، شومەكەي، جاپپاس، جاعالبايلى، تاعى باسقا رۋلارىنان، ۇلى ءجۇزدىڭ ءۇيسىن، دۋلات، باسقا دا رۋلارىنان اعىباي، يمان، باسىعارا، اڭعال، جانايدار، جاۋكە، سۇرانشى، بايسەيىت، جولامان تىلەنشىۇلى، بۇقارباي، مىڭجاسار، ساۋرىق، تويشىبەك، بايزاق ءتارىزدى باتىرلار باستاعان 20 مىڭعا جۋىق سارباز جينالدى.  1841 جىلعى قىركۇيەكتە ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلدەرى كەنەسارىنى قازاق حالقىنىڭ حانى لاۋازىمىنا سايلادى. سول جىلى كەنەسارى حاننىڭ اسكەرى قوقان حاندىعىنا قاراپ تۇرعان سوزاق، جاڭاقورعان، اقمەشىت قامالدارىن الدى. 1843 جىلى رەسەي ارمياسىنا جانە رەسەي جاعىنداعى قازاق سۇلتاندارىنا بىرنەشە رەت ويسىراتا سوققى بەردى. اسىرەسە ورىنبور جاساعىمەن شايقاس ءبىر جۇماعا سوزىلدى. 1844–1845 جىلدارى ازاتتىق كوتەرىلىسى شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. كەنەسارى حان ورداسىن جەتىسۋعا كوشىرىپ، قىرعىز ماناپتارىنان وزىنە باعىنۋىن تالاپ ەتتى. الايدا پاتشا اكىمدەرىمەن قۇپيا بايلانىسقان ولار حاندى قولعا ءتۇسىرىپ، 1847 جىلى ءولتىردى دە، باسىن كەسىپ الىپ، ورىس اكىمشىلىگىنە جىبەردى. وسى جىلى قازاقتىڭ پاتشالىق ىشىندەگى اۆتونومياسى ىسپەتتى سوڭعى مەملەكەتتىگى (بوكەي حاندىعى) ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى، بىراق وردادا حان ورنىنا تاعايىندالعان ۋاقىتشا كەڭەس دەپ اتالعان جاڭا اكىمشىلىك حاندىق باسقارۋ قۇرىلىمىن ءىس جۇزىندە  رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارىنا دەيىن ساقتاپ كەلدى. وسى جىلداردان پاتشالىق قازاق ەلىنىڭ قوقان حاندىعى قولاستىندا جاتقان وڭتۇستىك ولكەسىن جاۋلاپ الۋ شارالارىن باستاعان. 1864–1867 جىلدارى اۋليەاتا، شىمكەنت، تاشكەنتتى باعىندىرعاننان سوڭ، ولكەدەگى قازاقتىڭ جەر-سۋى مەن حالقىن يمپەريا قۇرامىنا قوستى. بولشەكتەنگەن قازاق ەلى وتارلىق قامىت كيىپ، يمپەريانىڭ بىرنەشە گۋبەرنياسى مەن وبلىستارىنا قاراتىلدى. حالىقتىڭ  مەملەكەتتىلىكتەن ايرىلىپ، تاۋەلدى، وتارلىق جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭى باستالدى.

(«قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس» كىتابىنان)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz