مەنىڭ سوڭعى كەزدەرى جازعان ماقالالارىم كەيبىر ازاماتتارعا وي سالعان سياقتى. بۇل ءبىر جاعىنان قۋانىشتى جاعداي. جازعان ماقالاڭدى ەسكەرىپ، وعان كەلىسەتىنىن، كەلىسپەيتىنىن ايتىپ، جاۋاپ جازىپ جاتسا، وندا ەڭبەگىڭنىڭ ەش كەتپەگەنى. سول پىكىر ءبىلدىرىپ، ءوز ويىن اشىق ايتقان ازاماتتىڭ ءبىرى – ناعاشىباي قابىلبەك.

ول: «زىكىريا مىرزا، ءسىزدىڭ جان ايقايىڭىز، نە ايقاي؟» اتتى ماقالانى «Abai.kz» سايتىنا جاريالادى. بۇل ماقالا قازىرگى مەنىڭ زامانداستارىمنىڭ قاي ماسەلەنى تۇسىنبەيتىنىنە، تۇسىنە المايتىنىنا كوزىمدى جەتكىزدى. ەڭ باستىسى حالىقتىڭ كوپشىلىگى ءدىننىڭ، يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىندا قاي فورمادا ءومىر سۇرگەندىگىنەن مۇلدەم حابارسىزدىعى بەلگىلى بولدى.

يسلام ءدىنى – بىرەۋ. ول بولىنبەيدى. ارابتاردا قالاي بولسا، بىزدە دە سولاي بولۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىك. ولاي بولسا، مازحابتار قايدان شىقتى؟ سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى ءرولى قانداي؟ ولار نەلىكتەن تاريح ساحناسىنا شىقتى؟ الدە، بۇلاردىڭ بارلىعى يسلامدى بۇزۋ ما؟ بۇل سۇراقتاردىڭ بارلىعىنا دەرلىك سوڭعى ءۇش جىل كولەمىندە جاريالانعان ماقالالارىمدا جاۋاپ بەرىلدى. سوڭعى جاريالانعان «قمدب-نىڭ ستراتەگيالىق باعىتى – احل ال-حاديس» اتتى ماقالادا مازحابتار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار تالدانىپ، مازحابتار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتىڭ شىعۋ سەبەپتەرى كورسەتىلگەن بولاتىن. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى بۇل ماقالا شەڭبەرىندە قايتا قوزعاماي قويا تۇرالىق.

ەندى مەنىڭ نە ءۇشىن شىرىلداپ جۇرگەنىمنىڭ سەبەبىن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ وتەيىن. قازىرگى قمدب-نىڭ ۇستانىپ وتىرعان باعىتى – قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى ەمەس – اراب داستۇرشىلدىگى، شاريعات جولى. شاريعات بولعاندا دا ابۋ حانيفا كورسەتكەن جول ەمەس، اراب قوعامى ءۇشىن جاسالعان شاريعات. سول سەبەپتەن قازىرگى كۇنى قازاقتىڭ انا سالتىن، مىنا ءداستۇرىن جوققا شىعارۋدا. ەڭ باستىسى سەنىم نەگىزدەرىنە، ارۋاققا ءتيىسىپ جاتىر. ال، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ ارابتار ۇستانعان دىننەن نە ەرەشەلىگى بار؟ – دەيتىن سۇراققا كەلەتىن بولسا، وندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – سوپىلىق جول-ياساۋي جولى. سوپىلىق جول دەمەك، ول – رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتا بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. سول جولدى ۇستانعان حالىقتىڭ ءدىني تانىم نەگىزدەرىندە دۇنيە ءىسى مەن اقيرەت ءبىرتۇتاس دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. دەمەك، اللا مەن ادام اراسى بولىنگەن ەمەس. اللا مەن ادامنىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ تۇرۋشى رۋح بار. ءدىننىڭ ءوزى سول اللانىڭ ءوزى ادامعا ۇرلەگەن رۋحقا بەرىلەدى. سوپىلىق جولدىڭ ماقساتى – وسى اللا مەن رۋح اراسىنداعى بايلانىستى، ساباقتاستىقتى ۇزبەۋ. وسى كيەلى جولدى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز سول قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدان بەرى، كەشە ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن العانشا ۇستانىپ كەلدى. وسى كەزگە دەيىن قازاق بالاسى اتا-باباسىنىڭ جولىنا قارسى كەلىپ، مىنا نارسە دۇرىس ەمەس دەگەن تۇسىنىك بولعان ەمەس. «ارۋاق دەسەڭ  اللاعا سەرىك قوسۋ» دەگەن تانىم-تۇسىنىك قازاق ساناسىندا مۇلدە بولعان ەمەس. ال، بۇگىن قمدب سول جولدى ۇستانىپ وتىر ما؟ جوق. قازىرگى كۇنگى مەشىت يمامدارىنىڭ اڭگىمەسى سول «اللاعا سەرىك قوسۋشىلاردان بولماڭدار» دەگەننەن باستالادى. ناتيجەسى «جامان» ەمەس. باسقا جەردە ەمەس، تۇركىستاننىڭ وزىندە اللاعا سەرىك قوسپاۋشىلاردىڭ سانى ءجۇز ەسەلەپ ارتقانىنا سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدا بايقادىق.

90-جىلدارى مەشىتكە ايت نامازدارىنا بارعانداردىڭ 99% قوجا احمەت ياساۋي باسىنا بارىپ، ارۋاقتارعا باعىشتاپ  قۇران وقىپ، قۇرمەت كورسەتەتىن بولسا، قازىرگى كۇنى ايت نامازدارىنا بارعانداردىڭ 1% بارىپ، قۇرمەت كورسەتۋگە جارامايدى. نەگە؟ ويتكەنى، حالىقتىڭ ءدىني تانىمى، تۇسىنىگى وزگەردى. وزگەرتكەن كىمدەر؟ مەشىت يمامدارى. حالىققا مەشىت يمامدارى «كىم دە كىم اۋليە دەپ ياساۋي كەسەنەسىنە زيارات جاسايتىن بولسا، وندا ولار «ءپىل» سۇرەسىندە ايتىلاتىن وقيعاداعىداي، اللانىڭ قاھارىنا ۇشىرايدى» دەپ ۋاعىز ايتادى. ونداي ۋاعىزدى ەسىتكەن ءوزىن مۇسىلمان سانايتىن قاي ادام كەسەنەگە بارىپ، ارۋاقتاردى ەسكە الىپ، دۇعا جاسايدى؟ ەشكىم دە! قمدب يمامدارى وسىنداي ۋاعىز ايتىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە شابۋىل جاساپ جاتقاندا، مەن شىرىلداماي، كىم شىرىلدايدى؟ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – سوپىلىق جول-ياساۋي جولى. قازاق رۋحانياتى ناقتىلاپ ايتار بولساق: سالت-ساناسى، ءداستۇرى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، ءان-جىرى، كۇيى بارلىعىندا وسى ياساۋي جولى نەگىزىندە رۋح الەمىمەن ساباقتاسا قالىپتاستى. قازاقتىڭ قاي جىر-داستانىن الساڭ دا رۋحپەن، ارۋاقپەن بايلانىستى سيۋجەتكە، وقيعاعا قۇرىلعانىن كورۋگە بولادى. كەرەك دەسە، التىن وردا كەزەڭىنەن باستاپ تاۋكە حانعا دەيىنگى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى وسى ياساۋي جولىمەن ساباقتاس بولاتىن. قازىرگى رۋ، تايپا، ءجۇز تۇركى مەملەكەتىگىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرى جوشى ۇلىسى كەزەڭىندە ياساۋي جولىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىمەن ساباقتاسا قالىپتاسقان ەدى.  ال، قمدب-نىڭ ۇستانىپ وتىرعانى، «حانافي مازحابىندامىز» دەگەنىمەن، اراب داستۇرشىلىگىنە نەگىزدەلگەن شاريعات جولى. بۇل جولدا قازاق رۋحانياتىنا ورىن جوق. بارلىعى ەرتەڭگى كۇنى قاجەتسىز بولىپ، تاريح كۇرەسىنىنە لاقتىرىلادى. ولارمەن بىرگە قازاق دەگەن حالىق تا تاريح ساحناسىنان ءوزى-اق كەتەدى. مۇمكىن اتى قالار، بولماسا باسقا ءبىر اتقا يە بولار. ول ونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس. سونىڭ بارلىعىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، نەلىكتەن مەن تىنىش وتىرۋىم كەرەك. ارينە، «وسىنى نەلىكتەن سەن عانا بىلەسىڭ؟  نەگە وزگە تاريحشىلار ءۇن قوسپايدى؟» دەيتىندەر دە تابىلار. وسى سالانى زەرتتەگەن مامانى بولعان سوڭ ماعان قازىرگى ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان ءدىني ۇدەرىستەردىڭ ەرتەڭگى بەرەتىن ناتيجەسىنىڭ قالاي بولاتىنىن بولجاۋ  ماعان قيىن ەمەس.  كەشە عانا ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەمەس، اۋزىن ايعا بىلەگەن التىن وردا سياقتى الىپ دەرجاۆانىڭ ون ءتورت جىلدىڭ ىشىندە كۇيرەپ، ىدىراۋىنا سەبەپ بولعان وسى اراب داستۇرشىلدىگى، ناقتىراق ايتار بولسام، شافيعي مازحابى بولاتىن. وزبەك حان قايتىس بولعان سوڭ ايلامەن تاققا وتىرعان جانىبەك حاننىڭ مەملەكەتتە جۇرگىزگەن ءدىني-ساياسي رەفورماسى ياساۋي جولىن مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنەن شەتتەتتى. ولاردىڭ ورىنىن شافيعي مازحابى وكىلدەرىنە بەردى. اسان قايعى جانىبەك حانعا بارىپ، رايىنان قايتۋىن تالاپ ەتكەنىمەن، ناتيجە شىقپادى. كەتەرىندە اسان قايعى جانىبەك حانعا: قيلى-قيلى زامان بولادى،

قاراعاي باسىن شورتان شالادى،

مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟

قوش، امان بول جانىبەك.

ەندى مەنى كورمەيسىڭ، - دەپ، جانىبەك حانمەن ات قۇيرىعىن كەسىسكەن بولاتىن. بىراق، ماقساتى ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ بولعان جانىبەك حان اسان قايعىنىڭ ايتقانىن قابىل العان جوق. ناتيجەسى بەلگىلى. التىن وردا كۇيرەدى. قاراعايداي قالىڭ تۇرىكتىڭ باسىن، سۋداعى شورتان ورىس تابانىنا باستى. اۋليەنىڭ ايتقان بولجامى قاتە كەتپەدى. سول التىن وردا كەزەڭىندە جانىبەك حاننىڭ تاپسىرۋىمەن جازىلعان كەيبىر شىعارمالار تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتۋ جولىندا كەشەگى كەڭەس وكىمەتى ورناعانشا قىزمەت ەتتى. ول تافتازاني اتتى عۇلامانىڭ «شارق اقايدي ناسافيا» اتتى شىعارماسى بولاتىن. بۇل يمام ماتۋريدي مەكتەبىنىڭ وكىلى ابۋ حافس ومار ءناسافيدىڭ «اقايد ناسافيا» اتتى شىعارماسىنا اراب داستۇرشىلدىگى تۇرعىسىنان تالداۋ جاساۋى، تۇركى حالىقتارى ساناسىنداعى ءدىني تانىم نەگىزدەرىنە زيانىن تيگىزدى. وسى التىن وردا كەزەڭىنەن باستاعان ياساۋي جولىنا قارسى جاسالعان شابۋىل كەشەگى قازاق حاندىعى ىدىراعانشا توقتاعان جوق. ابىلاي حاننىڭ ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرمەك بولعان ارەكەتى ءساتسىز اياقتالىپ، ءوزى سول جولدا قۇربان بولدى. سول تاريحتان ءبىز ساباق المادىق. سول قاتەلىكتى قازىرگى كۇنى ءبىز تاعى قايتالاپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ باستى قاسىرەتىمىز سول قاسىرەتتى تاريحتان قازىرگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ حابارسىز بولۋى دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ءوزىن-ءوزى تانىماعان، ءوز تاريحىنان ساباق الماعان حالىق اركەزدە وسىلاي وزگەنىڭ جەتەگىندە كەتەدى. سونداي سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمنىڭ جەتەگىنە ەرگەن جانداردىڭ ءبىرى – ناعاشىباي باۋىرىمىز. ءوزى تانىمى جاعىنان ۋاححابي بولعانىمەن، ءوزىن ۋاححابيمىن دەپ تانىمايدى.  حانافي مازحابىندامىن دەپ ەسەپتەيدى. ول ءوزىنىڭ ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «اللاعا ءشۇبəسىز سەنگەن بابالارىمداي مەندە قۇرانعا باسىمدى ءيىپ، پايعامبارعا تاعزىم ەتەمىن. تاقۋا بولماسام دا، شاما شارقىم جەتكەنشە پارىزداردى ورىندايمىن. Əر بەيسەنبى شەلپەك ءپىسىرىپ تاراتتىرامىن كورشى - كولەمگە. ....قۇدايى - ساداقا ەسەپتى.  كەلىننىڭ بەتىن اشۋعا، سəلەم جاساتۋعا، قابىرگە بارىپ قۇران وقۋعا، مۇمكىندىك بولىپ جاتسا قوجا احمەت ياسساۋي باباما حيجرەت جاساۋعا، جاقسى ادامنىڭ باتاسىن الۋعا اسىعامىن.  جىر - قيسسالاردى تىڭداۋعا، بالالارىما وقىتۋعا تىرىسامىن. ايتىس - تەرمەنى تىڭداسام دەلەبەم قوزادى. جىلقىنىڭ ەتىن ءسۇيسىنىپ جەيمىن. قىمىز ىشەمىن. كوكپارعا تۇسەمىن. تاڭ اتقانشا دومبىرا تارتامىن. ولەڭ جازامىن. اللاعا مەكەن بەرمەيمىن. ەشكىمدى كəپىر دەمەيمىن. ويتكەنى مەن تىڭداعان ۋاعىزدار (قمدب بەكىتكەن مەشىتتەردە) مۇنىڭ بىرەۋىنە دە شيرك دەپ شەكتەۋ قويعان ەمەس. وندا ءسىزدىڭ جان ايقايىڭىز، نە ايقاي؟»  بىراق ناعاشىباي باۋىرىمىز ءوزىن حانافي مازحابىنىڭ وكىلى ساناعانىمەن، ولاي ەمەس. وعان ءوزىنىڭ «ارۋاقتاردى قۇرمەتتەيمىن، بىراق سىيىنبايمىن وكىنىشكە وراي! سەبەبى اباي اتام: "جاراتۋشى تۇرعاندا، جاراتىلعاننان نە سۇرايسىڭ" دەدى عوي.»-دەيدى. وسى ءسوزىنىڭ ءوزى-اق ناعاشىباي باۋرىمىزدىڭ ءدىني تانىمى نەگىزى ۋاححابيلىك ەكەنىن كورسەتەدى. اباي اتامىز ەشقاشان  «جاراتۋشى تۇرعاندا، جاراتىلعاننان نە سۇرايسىڭ.» - دەپ ايتقان ەمەس. اباي اتامىزعا تەلىپ جۇرگەن ۋاححابيلەردىڭ ءسوزى. ابايدا وسىنداي ءسوز بار دەيتىن بولسا، اكەلسىن، دالەلدەسىن! ەگەردە اباي اتامىز ونداي ولەڭ جازعان بولسا، وندا:

«اقىل مەن جان مەن ءوزىم، ءتان مەنىكى،

مەن مەنەن مەنىكىنىڭ ماعىناسى ەكى.

مەن ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان،

مەنىكى ولسە ءولسىن، وعان بەكى» - دەپ جازباعان بولار ەدى. بۇل جەردە اباي اتامىز رۋحتىڭ ماڭگىلىك سيپاتى بارلىعىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ كورسەتىپ وتىر. ودان ارى قاراي اباي اتامىز ءوزىنىڭ بۇل ويىن بۇدان ارى قاراي بىلايشا تارقاتادى:

«تابيعات ولسە ولەر ادام ولمەس،

بىراق ول قايتا كەلىپ ويناپ كۇلمەس.

مەن مەنەن مەنىكىنىڭ ايرىلعانىن،

ءولدى دەپ ات قويىپتى، وڭشەڭ بىلمەس.» مۇنداي ولەڭدى جازعان اباي اتامىزدىڭ رۋحتى جوققا شىعارۋى مۇمكىن بە؟ جوق. رۋحتى مويىنداماعان كىسى مۇنداي ولەڭدى جازا المايدى جانە جازۋى مۇمكىن ەمەس. رۋحتى، رۋحانياتتى مويىنداماعان ادام تەرەڭ ماعىنالى ءبىر نارسە جازا المايدى. سەبەبى، رۋحتى، رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتى مويىنداماعان ادامنىڭ ويى ءار كەزدە شەكتەۋلى بولادى. ويتكەنى، شاريعات تەك ءتان ءۇشىن بەرىلگەن، ادامنىڭ، قوعامنىڭ ورتاق زاڭدىلىقتارىن رەتتەپ وتىراتىن ءبىلىم جۇيەسى.

ناعاشىباي باۋىرىمىز، ءوزىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرىن ۇستاناتىنىن، ولەڭ جازاتىنىن، دومبىرا تارتاتىنىن تاپتىشتەپ جازىپتى. راس، ول ازىرگە ءوزىن قازاق سەزىنەدى. قازاق بولۋعا، اتا-باباسىنىڭ جولىمەن جۇرۋگە تىرىسادى. بىراق مۇنىڭ ءبارى ونىڭ ءدىني تانىمى مەن سەنىمىنە قايشى. سوندىقتان ونىڭ بۇل ۇستانىمى ۇزاققا بارماۋى مۇمكىن نەمەسە سىرتقى فورماسىن عانا ۇستانىپ ءوتۋى ىقتيمال. ءبارى ءبىر بۇل ونىڭ شىنايى تانىم تۇسىنىگى ەمەس. مەن جازعان ماقالالاردى وقىعاندا ءوزىن ۋاححابيست سەزىنۋى ونىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە سول ۋاححابيلىك تانىم جاتقاندىعىن كورسەتەدى.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz