عالىمنىڭ موڭعوليادا وتكەن ەكونوميكالىق فورۋمدا سويلەگەن ءسوزى

عالىمنىڭ موڭعوليادا وتكەن ەكونوميكالىق فورۋمدا سويلەگەن ءسوزى

مەملەكەت بيلىك قۇرىپ تۇرۋدان باسقا لاجى جوق ەڭ كۇيرەك قۇرىلىم. فرانتسۋز دانىشپانى باستيانىڭ انىقتاماسى بويىنشا: «مەملەكەت باسقانىڭ نەسىبەسىمەن كۇنكورىس جاساۋشىلاردىڭ جيىنتىعى». الايدا ەل تورەسىز، تون جاعاسىز بولمايدى. قانداي ءبىر پاتشالىقتىڭ ءوز-ءوز كۇش قۋاتى بولادى. مەملەكەتتىڭ الەۋمەتكە داياشىلىق ەتۋى  ءىستىڭ ءبىر جاعى عانا. ايتالىق مەملەكەتتىڭ قاۋىپ-قاتەردەن قورعانۋ مىندەتى قازىرگى لاڭكەستىك جايلاعان داۋىردە اسا ماڭىزدى. كۇش-قۋاتتى، الەۋەتتى مەملەكەتتى داڭقيعان، اربيعان قاڭقاسىمەن عانا تۇسپالداپ ءتۇسىنۋ  بىزدەگى سالعىرت تۇسىنىكتىڭ سالدارى. ءاۋ باستا ءال-قۋاتىن ناقتى تانىعان، فۋنكتسيونالدىق قيمىلى ۋاقىت شەڭبەرىنە دالمە-ءدال مەملەكەتتى الەۋەتتى مەملەكەت دەپ اتايتىن قاعيدات تا بار. باعدارى كۇڭگىرت، باسقانىڭ ءىسىن ءىلىپ الىپ قاۋقارسىز باسقارۋعا بەيىم، اربيعان قۇرىلىمنىڭ ءىشى جەمقورلىق پەن اسىرە تورەسيىققا جەلىنسە باستيانىڭ ايتقانىنداي باسى بار اياعى جوق قۇردىمعا كەتەرى حاھ. مۇنداي مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ ارا-اراسىنا جينالعان جەگى سەكىلدى ەڭ سوراقى توپ ۇيالاپ، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتكە داياشىلىق ەتۋ پارىزى قايمانا جۇرتتى سورلاتاتىن سودىردىڭ شوقپارىنا اينالادى. وسىنداي قىلىقتاردان بولىپ جۇرتشىلىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمى كۇرت السىرەۋمەن قاتار مەملەكەتتىڭ كيەلى ەگەلىگى بوساڭسيدى. قاۋقارسىز مەملەكەتتىڭ دامىسى ىلگەرى باسپايدى ءھام ۇلت قاۋىپسىزدىگى ىشىنەن ءىرىپ ءشىري باستايدى. ەل تورەدەن، تىماق توبەسىنەن توزادى. مەملەكەتتىك زيىن دا، ءىلىم دە ارقيلى. الايدا بىزدە وسى زاماناۋي مەملەكەتتىك پايىم بىرتەكتى فۋنكتسيالدىق ارەكەت بولماسا باسقامەن شەندەسە دە، تەڭدەسە دە المايمىز. موڭعولدار كۇللى تاريحي ۇردىسىندە ۇستەمشىل پاتشالىقتىڭ نە ءبىر ۇلگىلەرىن باسىنان كەشتى. ۇستەمدىك جۇرگىزۋشى مەملەكەت ءوز كەزەگىندە تىس كوزگە قۋاتتى ايبارىمەن ەستە قالادى. مۇمكىن سان عاسىر ءتىپتى مىڭنان استام جىلدار بويى وسىلاي جالعاسا بەردى. ال، ءبىزدىڭ وسى بۇگىنگى داۋىردە وكتەمشىل وكىمەتتەن كۇيرەۋىك، مورت قۇرىلىم قالماعانداي. مۇنداي مەملەكەت تىس جاعىنان ايبارلى سۇستى كورىنگەنىمەن ءىش جاعىنان ءىرىپ-ءشىرىپ رەتى كەلگەن كەزىندە وزىنەن ءوزى وپىرىلىپ قۇلاپ تۇسەتىنى بار. دەموكراتيالىق باعىتتاعى مەملەكەتتەردىڭ جاراقات، تىرتىقتارى، كەم-كەتىك جاقتارى سىرت كوزگە انىق كورىنىپ تۇراتىندىقتان كىناراتتان تازارىپ، ساقايىپ ساۋىعۋى جىلدام سەكىلدى. دەمەك بۇنىڭ دا ءوز شەپ، شەگى بولادى. موڭعوليا دەموكراتيالىق ءۇردىس-ۇدەرىسى جاعىنان تاجىريبەسىز، ءوسپىرىم كەزەڭىندەگى بالاڭ قۇرىلىم.
بۇرىنعى تاريحي داستۇردەن قالعان توزىق عادەت بويىنشا، اۋەلگى كەزەكتەن-اق ءبىر ورتاعا شوعىرلانۋ، اكىمگەرلىكپەن وكىمدەۋ، ءوز دەگەنىن جاساتۋ ءۇشىن دورەكىلەنۋ، اسىرە يدەولوگيالىق سىڭارجاقتىققا سالىنۋ، جاۋاپتان جالتارۋدى مۇرات تۇتتىق. ءوزارا ەشقاشان جاناسىپ قابىسپايتىن تىپتەن «ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن» ەسكى جاڭا ەكى قۇرىلىمنىڭ ارالاس-قۇرالاستىعى قوعامدى بارىنشا قۇلدىراتىپ، ىلكىدە ناقتى ەمەس قام-حاراكەتتەرى مەملەكەتتىڭ قاسيەتتى ىرگەسىن قوپسىتا ءتۇستى. تۇككە تۇرمايتىن قوڭىرسىق مىلجىڭ اڭگىمەلەر مەن ادام دامىسىنا قاتىسى شامالى اڭىز-اپسانالىق ەرتەگىلەر ازاماتتاردىڭ سەنىمىن مۇقالتىپ، كوڭىلىن قايتارىپ ءجۇر. بارلىق كىلتيپان ادامدى جونگە كەلتىرۋدە ەمەس وعان ءجون-جوسىق جاساۋشى مەحانيزمدەردى وڭاۋدا تۇر. ۇتىمدى مەحانيزم ءبىتىمدى يگەرىلسە عانا جاعىمسىز پەندەلەردىڭ بەت-بەينەسى ايقىن بايقالماق كەرەك. دەمەك جايسىز مەحانيزم اراسىندا اق پەيىلدى جايساڭ جانداردىڭ ءومىر ءسۇرۋى ەكىتالاي. سول ءۇشىن تومەندەگىدەي بىرنەشە ۇسىنىستارىمدى جولدايمىن.
1. سىبايلاس جەمقورلىق، پاراقورلىق توتەنشە اسقىنىپ بارادى. بۇعان توتەپ بەرە الاتىن ءتاسىل  قازىرگى پاراقورلىقتىڭ باستاۋى  مەملەكەتتىك بيۋجەتتىڭ ءىجو-گە تيەسىلى بولىگىن مەيىلىنشە تومەندەتۋ قاجەت. 1999 جىلى ءىجو-گە تيەسىلى مەملەكەتتىك قارجى مولشەرى 29 پايىز نەمەسە بارلىعى 280 ملن. اقش دوللارىنا سىيىساتىن ەدى. بۇل كەزدە ۋلاانبااتار قالاسىنا بولىنەتىن قارجى مولشەرى 8 ملن. دوللار توڭىرەگىندە اينالاتىن-دى. ەندەشە وتكەن جىلدىڭ بيۋجەتى ءىجو-ءنىڭ 53 پايىزىن يەلەنىپ 10 ەسە ءوستى. ۋلاانبااتار قالاسىنىڭ قارجىسى ۇستەمەلەندى. وكىنىشتىسى جان سانىنىڭ تىرشىلىك دەڭگەيى وسى مارەگە كوتەرىلە الماعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ۇرلىق جاساۋعا لايىقتالعان ۇكىمەت قورجىنى قامپيعان سايىن وعان سۇعاناقتايتىن «سۋىق قولدىلار» سانى قيساپسىز قوسىلىپ، اۋقىمى دا كەڭەيە بەرەتىنى زاڭدىلىق.
2. مەملەكەتتى الىپساتارلىقتان ايىرىپ بولەكتەپ جىبەرمەسە، «جاقسى ۇكىمەت» بولادى دەپ دامەتۋدىڭ دە ءوزى قيسىنسىز. مۇنداي جاعدايدا سىبايلاس جەمقورلىق گۇلدەنە بەرەتىنى اقيقات. مەملەكەتتىڭ بەلگىلى ستاندارتتار بەلگىلەپ ونى جۇزەگە اسىرۋعا قۇزىرلى ەكەنى راس. بىراق پايدا كوزدەيتىن ۇيىم ەمەس. تابىس كوزدەيتىن كومپانيا پايدا كوزىن تابۋ ءۇشىن جانتالاسا جۇگىرەتىنىندەي جەكە تۇلعالار دا ءوز پايداسىن كوزدەيدى. ۇكىمەتكە بيزنەس جاسايتىن مۇمكىندىك بەرىلسە، مەملەكەت اتىنان شەشىم شىعارۋشىلار دا ءوز باس پايداسىنا ارتىقشا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىنى بەلگىلى. مەملەكەت اتىنان شەشىم قابىلداۋشى تۇلعا بيزنەس جاساسا وسىنداي قولايلى ءساتتى قالت جىبەرمەۋگە تىرىسادى دا قالايدا ءوز باس پايداسىنا ارتىقشا ءمان بەرە وتىرىپ «جىلىكتىڭ مايلى باسىن» وزىنە قالدىرادى. بۇل  دۇنيەقوڭىزدى بەرەگەن جومارتپەن الماستىرۋ دەگەن ۇعىم ەمەس، جالپى «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تاياتىنى» پەندەگە ءتان ناتۋرا. مۇندايلار تەك ءوز باسىنا پايدالى بولسا بولدى ۇكىمەت پەن بۇقارا مۇددەسىنە سونشاما زياندى تاسىلدەردى دە تاڭداي بەرەدى.
3. مەملەكەت ءوز مىندەتى مەن فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بارلىق اتقارىلىمداردى تاپسىرىس ارقىلى ءىش-سىرتتىڭ قاتىستى ۇيىمدارىن تاڭداپ، سىنالتۋ ءتاسىلىن قولدانۋ جولىمەن جاساۋعا نەگە بولماسقا. مىسالى، مينيسترلىكتەر مەن قۇزىرلى ورگاندار قاندايبىر جوبا باعدارلاما شىعارۋ ءۇشىن وزدەرى مىلجالاپ دولبارلاۋدى ادەتكە اينالدىرعان. مۇنداي جاعدايدان كەيىن ەڭ شالاعاي، ەڭ ىسىراپسىز بۇرىلىس، قيىلىستاردىڭ بارىندە جەمقورلىققا يكەمدەلگەن قاۋلى، قارار، جوسپار جوبالار ومىرگە كەلەدى. اقيقاتىنا كەلەتىن بولساق مەملەكەت دەگەنىمىز ساياسي دولبار وندىرەتىن ورىن دا ەمەس. تىپتەن بۇل ارالىقتا مۇلدەمگە بوتەنباستاق كوزدەگەنى بار ادامگەرشىلىكتەن جۇردايلاردىڭ باقاي ەسەبىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەتىنىن بىلەمىز بە؟ جەكەلىكتەگى ۇيىمدار، ينستيتۋتسيالار مەن ينستيتۋتتار ت.س.س قىزىعۋشىلىق تانىتۋشى مەكەمەلەردەن كەلتىرىلگەن ءسانتۇرلى قيساپتى ۆاريانتتاردى باسقامەن ناقتى سالعاستىرۋ ارقىلى الداعى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ  مەملەكەتتىڭ مىندەتى. موڭعولياداعى جارامسىز بيلىكتىڭ كىناراتى  ءوز قۇراماسىن ناشار پەندەلەرمەن جاساقتاۋىندا ەمەس، كەرىسىنشە ەڭ قاۋقارسىز ءالجۋاز مەحانيزمدى تاڭداۋىندا بولسا كەرەك.
4. مەملەكەت جەكە مەردىگەرلەرمەن باسەكەلەسۋدى دوعارۋى قاجەت. مەملەكەت تاراپىنان قاندايبىر اقپارات ورىندارىن ماجبۇرلەمەۋدى، ەگەلەمەۋدى زاڭداستىرعان زاڭ بىرنەشە جىل بۇرىن بەلگىلەنگەن. دەمەك، بۇل بۇگىنگى بيلىكتىڭ جانامالاپ جاناسىپ جۇرگەن ارەكەتتەرىنىڭ تەك بىرەۋى عانا.
5. اكىمگەرلىككە قارسى تۇرۋ دەگەن جەلەۋمەن بيلىك تاراپىنان تالاپ ەتىلەتىن ستاندارتتاردى قىرقىپ، قيىپ، ازايتىپ، شەكتەپ جىبەرۋدىڭ سالدارىنان بيلىك ءوز اتقاراتىن مىندەتىنەن ايىرىلىپ قالۋدىڭ از عانا الدىندا تۇر. سولاردىڭ ءبىرى  پاتەر سالۋشى قۇرىلىس كومپانيالارىنا بيلىك تاراپىنان وتە كوپ ستاندارتتىق تالاپتار قويىلۋىنا بايلانىستى شارت. بۇل ستاندارتتىق شارتتار ناقتى ءارى نىساناعا العان ماسەلەدەن تىسقارى سۇراقتار تۋىنداتپايتىن بولسا. ەگەر قولدان كەلسە لاۋازىم يەسىنە تاۋەلدى ەمەس، عالامتور ارقىلى قاعاز تولتىرۋ نەمەسە ءىستىڭ سوڭعى قورتىندىسىن دا سكاينەرلىك تاسىلمەن جاسايتىن بولسا وكىم، قۇقاي كورسەتۋ ارەكەتتەرى تىيىلادى ءھام ازايادى. بيلىك تاراپىنان قويىلاتىن ستاندارتتىق تالاپتاردى ازايتۋ، كۇشىن جويۋ دەگەنىمىز  تورەمىنەزسىز مەيىرىمدى بيلىكتى ومىرگە اكەلۋگە ساي يگىلىك ەمەس، كەرىسىنشە سالعىرتتانۋدىڭ بەلگىسى.
6. الەۋمەتتىك سالالاردىڭ وسى كۇنگى اسا ءزىلماۋىر جۇگىنەن ارىلۋ ءۇشىن بيلىك ونى جەكە مەردىگەرلەرگە، جەكەشەلەۋ، كەلىسىم شارت ارقىلى بەرۋدى كۇيتتەگەنى ابزال. دەنساۋلىق پەن ءبىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قارجىنى مەملەكەت جاۋاپتانۋى ونىڭ مەنەجمەنتىن باسقارۋ دەگەن ۇعىم بولماسا كەرەك. ول بىلاي تۇرسىن زەينەت، جاردەماقى، الەۋمەتتىك كومەكتى مەنەجمەنت نەمەسە ءبىرجولا جەكەلىككە بەرۋ ارقىلى ناتيجەگە جەتكەن كوپتەگەن تاجىريبەلەر بار.
7. جەكە باستىڭ مۇددەسىن كەيىنگە قويىپ قوعامنىڭ، حالىقتىڭ، وتاننىڭ مۇددەسىن جوعارى قوياتىن تاماشا جاسامپاز ادامداردى جيناپ اكەلىپ مەملەكەتتىك قىزمەتكە تاعايىنداۋ دەگەن «تەورياعا باعىنعان» زەردەمىزدىڭ قاتەلىككە ۇرىندىرعانىن كوردىك. بىرىنشىدە: جەكەباستىق نەمەسە وتباسىلىق مۇددە بىزگە وتە جاقىن، ال، قوعامدىق مۇددە دەگەنىمىز قالاي بۇرساڭ سولاي كەتەتىن ۇعىم ەكەنى بەلگىلى بولدى. ەكىنشىدە: جەكەباستىق مۇددەنى قوعامدىق مۇددەدەن جوعارى قويۋ ۇعىمى الميساقتان ءھام جاراتىلىستان بەرى جالعاسىپ كەلگەن تابيعي سىي-سياپات. ۇشىنشىدە: جەكەباستىق مۇددەنى دالاعا تەۋىپ تاستاۋعا لايىقتىلار تابىلسا ولاردىڭ ەسى دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرۋگە دە بولاتىن قۇبىلىس. بەسىنشىدە: جەكەباستىق مۇددەنى كۇرەسىنگە لاقتىرعان پەندە عانا «تاماشا ادام» دەگەن تەوريالىق تۇسىنىك قالىپتاستىرعاننان بولىپ قوعامداعى زۇلىم، جەمتىكتەستەرگە قيساپسىز مول مۇمكىندىك جاساۋعا جول بەرىلدى. دەموكراتيالىق قوعامدا جەكەباستىق مۇددە قورعالادى. بىراق، ول باسقانىڭ مۇددەسىمەن قايشىلىقتا بولسا نەمەسە باسقانىڭ مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرىلسە زاڭمەن شەكتەۋ سالىنادى. پارەقورلىققا دانىككەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جەكەباستىق مۇددەنى بارىنەن جوعارى قويۋشى عانا ەمەس، كەرىسىنشە بۇقارا حالىقتى توناۋشى، جەمقور قاراقشى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. مۇنداي جەمقورلاردىڭ باراتىن جەرى حاۋس ەمەس قاماق. جەكەباستىق مۇددەنى العا قويۋ دەگەنىمىز  اتا زاڭ بويىنشا بەرىلگەن قۇقىقتى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا باسقاعا زيان كەلتىرمەۋدى ايتادى.
ادامزاتتىق سانالى ءمان، بولمىسقا قارسى «تەوريامەن» تالاپ قويىپ، وسى سىڭارجاق ىلىممەن ولشەم جاساۋدىڭ سالدارى  مەملەكەتتى قۇردىمعا كەتىرۋدىڭ سەبەبى بولىپ وتىر.

اۋدارعان: سۇراعان راحمەتۇلى
«baiolke.com» سايتى