P.S. اباي پورتالىنىڭ تالقى-فورۋمىندا كوتەرىلگەن «ادامعا قۇرمەت الىستاپ بارادى ما؟» دەگەن تاقىرىپقا  وراي جازىلعان وقىرمان ويى.

جيۋل ۆەرننىڭ «كاپيتان گرانتتىڭ بالالارى» كىتابىندا جاك پاگانەلدىڭ جۇمىرتقا دايىنداۋدىڭ جۇزگە جۋىق امالىن ايتقانى سياقتى،  تىرشىلىك ەتۋ امالدارىنىڭ ءار ادامعا ءتان ءوز قۇپيالارى  بار ەكەنى بەلگىلى..  ءار ادام ءبىر ءىس جاساۋ ءۇشىن تۋادى دەگەن بار. اركىم دە الدى ارتىن جانە بۇگىنگىسىن ويلايدى. بۇگىنگىمىزدى بۇلدىر ءبىلىپ، ەرتەڭگىگە وي جۇگىرتپەۋ ءبىرى - اياعىنا، ءبىرى- قاناتىنا سەنەتىن جان-جانۋارلارعا ۇقساعاندىق. ادامعا مولىراق مال بىتسە ءىشىپ-جەر، كيىم كيەر، شالقىپ وتەر، بىراق ولشەۋلى نەسىبەسىنەن ارتىعىن الا المايدى.  بۇل دۇنيە ءبىر كۇن بەتىن، ءبىر كۇن سىرتىن بەرەدى. شولاق ساي تاسىسا دا تەڭىز بولماس دەگەندەي ساۋلەتكە ەمەس، داۋلەتكە سۇقتانعانداردىڭ ۇشپاققا شىعا قويماسى انىق. بۇل دۇنيەنىڭ الدى - ءۇمىت، ارتى - وكىنىش ەكەنىن، ەشنارسە دە ماڭگىلىك ەمەس ەكەنىن ۇعىنعان دۇرىس بولار ەدى.

قازىرگى ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ قايسىسى شىندىق، قايسىسى جالعان ەكەنىن ايىرا الماي سولاي شىعار دەپ جۇرە تۇسىنەتىن بولدىق. كوبىنە اسىعىستىق جاساپ، بىرەۋلەرىن شالاعاي ارەكەتىن راستايمىز دا، كەلەسىلەرىن تەرىسكە شىعارا سالامىز. ونىڭ دا سەبەبى قالىپتاسقان جاعدايلاردان تەزىرەك قۇتىلۋعا مۇقتاج بولعاندىعىمىزدان شىعار.

P.S. اباي پورتالىنىڭ تالقى-فورۋمىندا كوتەرىلگەن «ادامعا قۇرمەت الىستاپ بارادى ما؟» دەگەن تاقىرىپقا  وراي جازىلعان وقىرمان ويى.

جيۋل ۆەرننىڭ «كاپيتان گرانتتىڭ بالالارى» كىتابىندا جاك پاگانەلدىڭ جۇمىرتقا دايىنداۋدىڭ جۇزگە جۋىق امالىن ايتقانى سياقتى،  تىرشىلىك ەتۋ امالدارىنىڭ ءار ادامعا ءتان ءوز قۇپيالارى  بار ەكەنى بەلگىلى..  ءار ادام ءبىر ءىس جاساۋ ءۇشىن تۋادى دەگەن بار. اركىم دە الدى ارتىن جانە بۇگىنگىسىن ويلايدى. بۇگىنگىمىزدى بۇلدىر ءبىلىپ، ەرتەڭگىگە وي جۇگىرتپەۋ ءبىرى - اياعىنا، ءبىرى- قاناتىنا سەنەتىن جان-جانۋارلارعا ۇقساعاندىق. ادامعا مولىراق مال بىتسە ءىشىپ-جەر، كيىم كيەر، شالقىپ وتەر، بىراق ولشەۋلى نەسىبەسىنەن ارتىعىن الا المايدى.  بۇل دۇنيە ءبىر كۇن بەتىن، ءبىر كۇن سىرتىن بەرەدى. شولاق ساي تاسىسا دا تەڭىز بولماس دەگەندەي ساۋلەتكە ەمەس، داۋلەتكە سۇقتانعانداردىڭ ۇشپاققا شىعا قويماسى انىق. بۇل دۇنيەنىڭ الدى - ءۇمىت، ارتى - وكىنىش ەكەنىن، ەشنارسە دە ماڭگىلىك ەمەس ەكەنىن ۇعىنعان دۇرىس بولار ەدى.

قازىرگى ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ قايسىسى شىندىق، قايسىسى جالعان ەكەنىن ايىرا الماي سولاي شىعار دەپ جۇرە تۇسىنەتىن بولدىق. كوبىنە اسىعىستىق جاساپ، بىرەۋلەرىن شالاعاي ارەكەتىن راستايمىز دا، كەلەسىلەرىن تەرىسكە شىعارا سالامىز. ونىڭ دا سەبەبى قالىپتاسقان جاعدايلاردان تەزىرەك قۇتىلۋعا مۇقتاج بولعاندىعىمىزدان شىعار.

ءوز اقىلىمەن ءومىر سۇرۋگە قۇلشىنىپ جۇرگەندەر قاراسى  كوبىرەك بولسا دەيسىڭ.    سورايعان سۇراققا دا، سورلى سۇراققا دا جاۋاپ ىزدەپ دەمىككەن جۇرتقا بىلگەنىمىز بەن تۇيگەنىمىزدى ساتۋعا شىعارعانداي سىعىمداپ ايتامىز. سوندىقتان بولار  ۇيات دەڭگەيىمەن ولشەنبەيتىن تىرلىگىمىزدەن ءشىرىندى سۋدىڭ كەرمەك ءيىسى شىعادى. ويىمىزدىڭ  جۇيرىكتىگىن، ءسوزىمىزدىڭ  كەسەكتىگىن  ورەلىلەر سەكىلدى كورسەتە الار ءتۇرىمىز ءازىر بايقالار ەمەس.  «ءوزىن-ءوزى قۇرمەتتەي بىلگەن - اقىلدى، وزگەلەردى قۇرمەتتەي بىلگەن - عۇلاما»، - دەگەن دانالىق بىزگە جۇعىستى بولماي تۇر.

جۇرگەن جەرىن جىقپىلدى ورتاعا اينالدىرىپ، ويسىراعان ولقى تۇستارىن جاماۋلى شەكپەنمەن بۇركەپ، اشىلىپ قالعان دالاداي ارتىنا سۋ تيگىزبەيتىن بۇكپە ارەكەتتەر بۇرشىك جارعالى قاشان. نەگە بۇلاي دەگەن سۇراقتان  گورى،  ۇنەمى جاۋاپسىز قالاتىن سۇراقتار كوپ. ءوزىمىز بەن ءوزىمىزدى اراز قىلاتىن  قايشى قۇبىلىستار جەتىپ جاتىر.  زەردە، سەزىم، تانىم تايىزداپ بارادى..  بىلىمگە، بىلىكتىلىككە ەمەس، شارتسىز سەنىمگە سۇيەنەتىن بولدىق. ءار ادام ءومىرىنىڭ ءمانى - ءوز مۇمكىندىگىنشە  ورىندايتىن ءىسى دەگەنگە  اقىلمەن ەمەس، تۇيسىكپەن قاراپ ءجۇرمىز.. پيعىلىمىز دا، ارەكەتتەرىمىز دە  تابيعي  بولمىسىمىزدان  اۋىتقىپ بارادى.

ادام بالاسىنا ءمىنسىز بولۋ تابيعاتىندا بەرىلمەگەن شىعار.. جانى تازا، رۋحاني بيىك  جاندار پەندەشىلىكتەن ارىلعىسى كەلسە دە  تىرشىلىك تاۋقىمەتى ەتەكتەن تارتىپ، پەندەشىلىك جولعا قايتا اپارىپ جاتىر.. باسىمىزداعى بوركىمىزدى  دە  جوعارعىلاردىڭ كوڭىل-كۇيىنە قاراي ءوڭىن وزگەرتىپ كيىپ ءجۇرمىز.   ارقامىزدى قاعىپ تۇرىپ،   اياعىڭنىڭ كىسەندەۋلى ەكەنىڭدى ەسكە سالىپ قوياتىن امالداردى كورىپ جاتىرمىز.

ءۇيىنىڭ ىرگەسىن ءتۇرىپ، تۇندىگىنەن كوككە قارايتىن اۋقاتتىلار وزىنە-ءوزى رازى.  قاراشا ءۇيىنىڭ جىرتىق جابىندىسىنان سىرتقا سىعالاپ وتىرعاندار ۇلىقتىڭ ۇلىقساتىنسىز  قوتىرىن دا قاسي المايتىن كۇيدە.   بىرەۋدى - باي، بىرەۋدى - كەدەي قىلعان زاڭ مەن ءتارتىپتى جازعان قۇداي ەمەس. ى.التىنسارين جازىپ كەتكەندەي،  اناۋ زاماندا 300-400 جىلقىسى، 30-40 تۇيەسى، 50-60 سيىرى  بار قازاق باي دەپ ەسەپتەلمەي، ورتاشا دەپ سانالعانىن،  باي اتانۋ ءۇشىن كورسەتىلگەن  ءتورت تۇلىك مىڭداپ سانالۋى ءتيىس بولعان ەكەن.. . ال كەدەي-جاتاق  دەپ 10-15 سيىرى، 5-6 جىلقىسى، 20-30 قويى بارلار ەسەپتەلگەن ەكەن. بۇل دەرەكتى قازىرگى اۋىل قازاعىنىڭ كۇي-جايىمەن سالىستىرا قاراساق، نە ايتپاق بولىپ وتىرعانىمىز تۇسىنىكتى.  ءاليحان بوكەيحانوۆ  ءبىر ماقالاسىندا پاتشا زامانىندا اقمولا مەن سەمەي گەنەرال گۋبەرناتورىنىڭ مۇجىق مالى ۇرلانسا، كورشى قازاق  تولەسىن دەگەن جارلىق شىعارىپ، ۇرى ءۇشىن مال تارتقىزعانىن جازعان ەكەن.  جەرىنىڭ  تابيعي بايلىعىنا قوجا بولا الماي كىرىپتارلىققا تۇسكەن بۇگىنگى  قازاق جۇرتى دا سونداي كۇي كەشىپ وتىرعانى جاسىرىن جاي ەمەس.

ەلىنىڭ قامىن جەكە باسى مۇددەسىنەن جوعارى قويعان الاشتىڭ زيالى ازاماتتارىن بىلەمىز. ولار  « ...شىندىققا شاماڭ جەتسە تىلمەن بولسا دا اراشا ءتۇس، كۇشىڭ جەتسە كۇرەس جۇرگىز، ءۇنسىز قالۋ - سوراقىلىق» دەگەن دالا دانالارىنىڭ ۇلاعاتىن ۇلگى تۇتتى.  ال بۇگىندە  كوبىمىزدىڭ ايتارىمىز «...تىنىش ءجۇر، ايتار شىندىقتى باسقالار ايتسىن، باسىڭى بالە تىلەمە» دەگەننىڭ توڭىرەگىندە.  بۇگىندە ءۇنسىز تىرلىك جاساۋ - اقىلدىلىق سانالادى. ونىڭ سەبەبى دە تۇسىنىكتى. ءبىرىمىز قىزمەت الۋعا، ەكىنشىمىز - بيلىككە جاعىمسىز كورىنبەۋگە، ەندى ءبىرىمىز - اتاق، سىيلىق الىپ، قالاۋلىلار تىزىمىنە ەنۋدىڭ قامىندامىز. بۇگىنگى بەت پەردەمىز وسى. وسىلاي ىستەگەندەر وزىنشە شالىقتاپ، شارىقتاپ، توياتتاپ  بيىككە سامعاماق. ولار ءوز مۇمكىندىگىن، ءوز بيىگىن ۇقسا جاقسى-اۋ، ۇقپايدى. ۇقپايتىنى - جارايدى شارىقتاي ءتۇس، شالىقتاي ءتۇس دەپ الاقان سوعىپ قولپاشتاپ جاتامىز.  مانساپ پەن بايلىق قوسىلسا ار-ۇيات باسى اۋعان جاققا قاڭعىپ كەتەدى دەگەن راس بولدى.

جالعان سويلەۋشىلەردىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، جاعىمپازدىق تامىرى جۋانداپ، كەسە دە، شابا المايتىنداي بولىپ تەرەڭدەپ بارادى.   اناۋ ءبىر كەزدە تاماشانىڭ ءارتىسى «كەزىندە وتىرىكتە دە ۇيات بولىپتى» دەگەندى ساحنادا ايتىپ ەدى. ونىسى وتىرىكتىڭ ءالى مال جيناپ ۇلگەرمەگەن كەزىندە ول-پۇل ۇياتى بولعاندىعىن ايتقىسى كەلگەندىكتەن شىعار. قازىرگى بوسپەلىكتىڭ ءجونى بولەك.  ەجەلدەن داۋلەت بىتپەگەن  شىندىقتىڭ  شىرايىن  شىعارا  الار  ەمەسپىز.

ەرتەرەكتە  جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان ءبىر قارت الدىنان كەزدەسكەن جاس ايەلدەن  مىنا اۋىل كىمدىكى دەپ سۇراعاندا: - اتا، اتىن ايتا المايمىن. بۇل  اۋىل وزگە ادامدا جوقتاي، تەك وزىندە عانا بارداي باتىردىڭ اۋىلى، - دەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ بوي جەتپەگەن دەموكراتيامىزدىڭ بىرەۋلەرگە كۇلكى، بىرەۋلەرگە ءتۇرپى كورىنۋ سەبەبىن  وسى ادەپتى كەلىن جاۋابىمەن تۇسىندىرۋگە بولاتىنداي.

ساكەن بوزاەۆ، اتىراۋ وبلىسى، قۇلسارى قالاسى

«اباي-اقپارات»