اسەت پازىلوۆ. ءماشھۇر-ءجۇسىپ جازبالارىنداعى قۇنانباي قاجى
سۋرەتتە قارقارالىداعى قۇنانباي قاجى ءوز قاراجاتىنا سالدىرعان مەشىت
«قۇنانباي ءوز تۇسىنداعى ەل بيلەۋشىلەردىڭ كوبىنەن قاتال،
سالماقتى بولعان، اقىل-ويدا، قاجىر-قايراتتا، ءومىردى ءبىلۋ
ءمالىم ەتكەن»
مۇحتار اۋەزوۆ
ەسىمى اتالماي، تۇلعالىق تانىمى تانىلماي كەلە جاتقان جانداردىڭ ءبىرى قۇنانباي وسكەنبايۇلى بولسا كەرەك. ول باسقالار ءتارىزدى ماراپات سوزدەن كەندە ەمەس. قۇنانبايدىڭ شاپاعاتى مەن دانالىعى سەمەي ءوڭىرى مەن قارقارلى، شىڭعىستاۋ، ابرالى وڭىرلەرىنىڭ حالقىنا تانىمال بولاتىن. سوندىقتان دا قۇنانبايدىڭ اتىنا ايتىلىپ جاتقان قوشەمەت لەبىز كولكوسىر.
ارينە قۇنانبايدىڭ ءبىزدىڭ ۇرپاققا تەك ابايدىڭ اكەسى رەتىندە عانا تانىلىپ وتىرعانى ءمالىم. شىنىعىندا ول حالقىنىڭ قامىن جەگەن قايراتكەر، شەبەر ديپلومات، ساياسي باسشى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني كوسەمى بولا بىلگەن جان. دەگەنمەن دە ءبىز كوبىنەسە: وسكەنبايۇلى قۇنانباي ءوز زامانىنداعى اتاق داڭقى الىسقا كەتكەن ادامداردىڭ ءبىرى بولعان. پاتشا وكىمەتى XIX عاسىردىڭ ورتاسىنداعى ءبىر سايلاۋدا ونى قارقارالى اۋدانىنىڭ اعا سۇلتاندىعىنا بەكىتكەن دەپ، قىسقا-نۇسقا باياندايمىز دا قۇنانبايدىڭ حالقى ءۇشىن ىستەگەن جاقسىلىقتارى مەن جەتىستىكتەرىن سارالاپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدەن الىس جۇرەمىز.
ايتپەسە ابايدىڭ «ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك، كوڭىلدە ساۋلە بولماسا»،-دەپ جىرلاۋىنىڭ ءوزى اكە جولىنىڭ ۇلگى بولعانىن تانىتسا كەرەك.
سۋرەتتە قارقارالىداعى قۇنانباي قاجى ءوز قاراجاتىنا سالدىرعان مەشىت
«قۇنانباي ءوز تۇسىنداعى ەل بيلەۋشىلەردىڭ كوبىنەن قاتال،
سالماقتى بولعان، اقىل-ويدا، قاجىر-قايراتتا، ءومىردى ءبىلۋ
ءمالىم ەتكەن»
مۇحتار اۋەزوۆ
ەسىمى اتالماي، تۇلعالىق تانىمى تانىلماي كەلە جاتقان جانداردىڭ ءبىرى قۇنانباي وسكەنبايۇلى بولسا كەرەك. ول باسقالار ءتارىزدى ماراپات سوزدەن كەندە ەمەس. قۇنانبايدىڭ شاپاعاتى مەن دانالىعى سەمەي ءوڭىرى مەن قارقارلى، شىڭعىستاۋ، ابرالى وڭىرلەرىنىڭ حالقىنا تانىمال بولاتىن. سوندىقتان دا قۇنانبايدىڭ اتىنا ايتىلىپ جاتقان قوشەمەت لەبىز كولكوسىر.
ارينە قۇنانبايدىڭ ءبىزدىڭ ۇرپاققا تەك ابايدىڭ اكەسى رەتىندە عانا تانىلىپ وتىرعانى ءمالىم. شىنىعىندا ول حالقىنىڭ قامىن جەگەن قايراتكەر، شەبەر ديپلومات، ساياسي باسشى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني كوسەمى بولا بىلگەن جان. دەگەنمەن دە ءبىز كوبىنەسە: وسكەنبايۇلى قۇنانباي ءوز زامانىنداعى اتاق داڭقى الىسقا كەتكەن ادامداردىڭ ءبىرى بولعان. پاتشا وكىمەتى XIX عاسىردىڭ ورتاسىنداعى ءبىر سايلاۋدا ونى قارقارالى اۋدانىنىڭ اعا سۇلتاندىعىنا بەكىتكەن دەپ، قىسقا-نۇسقا باياندايمىز دا قۇنانبايدىڭ حالقى ءۇشىن ىستەگەن جاقسىلىقتارى مەن جەتىستىكتەرىن سارالاپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدەن الىس جۇرەمىز.
ايتپەسە ابايدىڭ «ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك، كوڭىلدە ساۋلە بولماسا»،-دەپ جىرلاۋىنىڭ ءوزى اكە جولىنىڭ ۇلگى بولعانىن تانىتسا كەرەك.
كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى زەرتتەۋشىلەردىڭ، قۇنانبايدىڭ ءوزى ۇستانعان باعىت-باعدارىنا قارسى شىققانداردى جازالاپ وتىرۋىن، جەكە باسقا تابىنۋ نەمەسە ءبىر ادامنىڭ شەكسىز بيلىگى دەپ تۇسىندىرگەن سىڭارجاق پىكىرلەرىنىڭ سالدارىنان، ونىڭ قايىرىمدىلىعى مەن شاپاعاتىن، يسلام ءدىنىنىنىڭ وركەندەۋىنە قوسقان ۇلەسىن، ءتىپتى جەتىمدەر مەن كەديلەرگە كورسەتكەن قامقورلىعىنا ەش ءبىر ءمان بەرمەي، تەك «كىسەن سالىپ ماتاعانى» تۋرالى عانا وي قالدىرادى. ال اباي اكەسى تۋرالى بولسا:
زەكەت جيىپ، ەگىن ساپ،
تويدىرعان عارىپ، جاتاقتى،-دەپ جازادى. بۇدان قۇنانبايدىڭ «قازاعىم» دەپ، اقيقات جولىندا قۇربان بولعانىن بايقاۋعا بولادى.
قۇنانبايدىڭ جۇرت داۋلەتىنە قاراپ باعالاماي، اقىلى مەن پاراساتتىلىعىنا باس يگەن.
قايىرىمدىلىعى مەن ادالدىعىنا، تورەلiگىنە ءتانتى بولعان ەل قۇنانبايدىڭ ايتقان سوزدەرiن زاڭداي كورiپ، وزدەرiنiڭ داۋ، جانجالدارىن ايتىپ، جۇگiنەتىن بولعان. ءھام حالايىققا جاققان سوڭ قادiرلi, قۇرمەتتi بولعان. قۇنانبايدىڭ ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، قۇدايعا دەگەن ماحابباتىنان باستاۋ العان. سوندان بولار ول اينالاسىنداعىلاردىڭ جۇرەگىندە قۇدايعا دەگەن ماحابباتتىڭ شىراعىن جاعۋدى كوزدەگەن.
قۇنانباي تەك ءبىر اتادان تاراعان جەتى ارىستىق اۋلەتتىڭ، ءبىر رۋدىڭ نە ءبىر قارقارالىنىڭ اقىلشىسى ەمەس ءيسى قازاقتىڭ مويىنۇسىنعان دارا تۇلعاسى ەدى. ونىڭ ءور التايداعى اباق - كەرەيلەرگە بارۋى، نەمەسە ۇلىتاۋدا ەل اعالارىمەن كەزدەسۋى، رۋلار مەن اعايىندار اواسىنداعى دۋلاردى شەشۋى، قۇنانبايدىڭ ابىرويىنىڭ جوعارى ەكەنىن تانىتادى. 1856 جىلى قارقارالىدا قۇنانباي قاجىنىڭ سالدىرعان مەشىتى اشىلدى. ارينە ۇكىمەتتىك، شوۆينيستىك كەدەرگىلەرگە قاراماستان مەشىت سول ۋاقىت دەڭگەيىمەن العاندا وتە اۋقىمدى بولعان. سونىمەن بىرگە قۇنانباي قاجىلىققا بىرنەشە رەت بارىپ، وندا كەلۋشى قازاقتارعا ارناپ تاكيە ساتىپ الىپ، قالدىرعان.
ءماشھۇر-ءجۇسىپ توبىقتىنىڭ شەجىرەسىن جازا وتىرىپ، قۇنانبايدىڭ اتا-بابالارى تۋرالى دا قۇندى دەرەكتەر كەلتىرەدى. ماسەلەن:
«توبىقتى: ولجاباي بالالارى: ىرعىزباي، جىگىتەك، بوقكوت.
ىرعىزبايدان-وسكەنباي، ونان-قۇنانباي. بايبىشەدەن قۇنانباي جالعىز. وسكەنبايدىڭ توقالىنان مايباس جالعىز. قۇنانبايمەن ون ءبىر جىل داۋلاسقان-بوجەي-جىگىتەكتەن. بازارلى، باعانالى، قارىمساق، شوپان-بۇلار دا جىگىتەكتەن....» /1/.
«اكە - وتباسىنىڭ ءپىرى»، قارا شاڭىرىقتىڭ قوجاسى نەمەسە اكە - ءۇي ءىشىنىڭ تىرەگى، بالاسىنىڭ جۇرەگى دەمەكشى وسكەنبايدان تاربيە الىپ وسكەن قۇنانباي ابايعا دا ۇلگى بولارلىق عۇمىر كەشتى. ابايدىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە، سانا سەزىمىنىڭ ۇلعايۋىنا ەڭ الدىمەن جاراتۋشىمىزدىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تۇسىرگەن ساۋلەسى سەبەپكەر بولسا، ەكىنشىدەن اكەنىڭ ايالى الاقانى مەن اق جولى مۇرىندىق بولدى.
توبىقتىنى ەل قىلىپ،
باسىن جيىپ، قۇراپتى،-دەپ اباي جىرلاسا، ەل اراسىندا:
قۇنانبايعا جان جەتپەس،
ءتىرى جان اتتاپ ونى وتپەس...،-دەگەن دە ءسوز بار. بۇنىڭ ءوزى قۇنانبايدىڭ تەكتىلىگى مەن دارالىعىن تانىتسا كەرەك.
قۇنانبايدىڭ ەل باسقارۋداعى ساياساتى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعانى دا ءمالىم. ارينە بۇل رەسسەي اكىمشىلىگىنىڭ جۇرگىزگەن وتارلاۋ مايدانىنىڭ لەبى بولسا كەرەك. سەبەبى قۇنانباي مۇسىلماندىق قازاقي باعىت، قۇقىق تالاپتارىن قاتاڭ ۇستانعاندىقتان ەل اراسىنداعى جانجال مەن داۋ-دامايدى باسىپ وتىرعان. بۇل وتارشىلداردىڭ ەنگىزگەن زاڭ جورالارىنا سايكەس كەلە بەرمەدى.
ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ «قۇنانباي تۋرالى» جازعان دەرەكتەرىنەن ءۇزىندى:
قۇنانبايدىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىندا توعاي بار ەكەن: سول توعايدان قۇنانباي ءبىر بۇراۋ الدىرماي، وسىرگەن ەكەن. ءبىر كۇنى توعاي ىشىندە اعاش كەسكەن داۋىس ەستىلگەن سوڭ، قۇنانباي قولىنا بالتا الا جۇگىردى دەيدى:
-اعاش كەسىپ جاتقان اكەم دە بولسا، ءوزىن اعاشتاي تۋرايىن!-دەپ. بارسا، اكەسى وسكەنباي ەكەن. اكەسىن تۋراي الا ما، ۇيالىپ قالعان ەكەن /2/.
قاراكەسەك: جارىلعاپتان شىققان بالتا اقىن ءوزىنىڭ ءبىر نەمەرە قارىنداسىن الىپ قاشىپ، قۇنانباي ەلىنە بارىپ، قاتىن قىلىپ الىپ كەتكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى قۇنانبايدىڭ ۇيىنە كىرىپ بارعاندا، قۇنانباي بىلاي دەپ ولەڭ ايتقان-ەكەۋى قۇرداس ەكەن:
اق قۇرلار، قارا قۇرلار، قۇرلار، قۇرلار،
بۇرىنعى-حاقيقاتتان ءسوزىن جىرلار.
قارىنداسىن قاتىن قىپ الىپ قاشىپ،
ەل ارالاپ جۇرەدى-اۋ ارزىز مۇندار!
سوندا بالتا اقىن ايتتى دەيدى:
اق قۇرلار، قارا قۇرلار، قۇرلار، قۇرلار،
بۇرىنعى-حاقيقاتتان ءسوزىن جىرلار.
بالاسى اكەسىنە بالتا جۇمساپ،
شەشەڭ جىندى قاتىن عوي، بادىك مۇندار!
قۇنانباي دانەمە دەي الماپتى.../3/.
ءماشھۇر-ءجۇسىپ جازبالارىنداعى قۇنانباي اسى
حالقىمىزدىڭ مۇسىلماندىق شاريعاتى مەن ءداستۇر-عۇرپىندا ارۋاققا ارنالعان اس بەرۋ- ەرتەدەن بار ءراسىم. اللانىڭ بىرلىگىن، پايعامباردىڭ حاقتىعىن، ارۋاقتىڭ بارلىعىن تانىعان جاندار يسلام ءدىنىن مويىنداي وتىرىپ، موينىنداعى پارىز-قارىزىنان قۇتىلىپ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلى بولۋعا تاعات-عيبادات، قايىر ساداقا، زەكەت، مەيرىم، شافاعات، راحىم جاساۋعا ىنتا-نيەتىن جۇمساپ كەلەدى. رۋحاني بايلىق جولىندا داۋلەت بايلىقتى قۇربان ەتۋدە.
"اس" دۇعاسىنىڭ جەر ومىردەن بارلىعىن دالەلدەيتىن انايى تىلىمىزدە ءبىر ءسوز ورامى بار. بىرەۋگە بىرەۋدىڭ "سونشاما جيناپ... اكەڭە اس بەرەسىڭ بە؟" دەيتىن اسى- وسى اس. "اس" وسال ادامعا بەرىلمەيدى. ول - اسقان-تاسقاندىقتى كورسەتپەيدى. ء"ولى ريزا بولماي، ءتىرى جارىمايدى" دەيتىن ماقالدىڭ دا ومىردەن ورىن الۋى تەگىن ەمەس.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ءۇش جۇزگە ءمالىم بولىپ ساۋىن سالعان، جارتى نە ءبىر جىل بۇرىن ارنايى حابار جىبەرىلىپ، ءبىر اي، ەكى اي دايىندىق جۇرگىزىلەتىن اس ازىرلىگى رۋحاني تازالىق پەن مادەني ءوسۋدىڭ ورەسىن تانىتاتىن سىن، ۇلتتىق ۇلگى بولعان. "قورىسپاي اسى", "ساپاق بايعا بەرىلگەن اس", «قۇنانبايدىڭ اكەسىنە بەرگەن اسى»، اققوشقار سايدالى اسى، شوڭ اسى، مۇسا مىرزا اسى ت.ب. استار ەل جادىندا ساقتالعان. ءماشھۇر ءجۇسىپ سوزىمەن ايتقاندا «كەشە مۇسا، سەكەرباي زامانىندا ساتەك اسى اتاقتى زور جيىن اس بولعان ...».
ارينە بۇل اس داۋلەتتى كورسەتۋ ەمەس كەرىسىنشە ەلدىڭ بىرلىگىن، ەردىڭ تىرلىگىن، حالىقتىڭ ايباتىن، باتىردىڭ قايراتىن، ءدىننىڭ اسىلدىعىن، ارۋاقتىڭ عاسىرلىعىن كورسەتكەن. پاتشالى ۇكىمەت پەن ورىس ساياساتى اس بەرۋ راسىمىنە اسا قاتال قىسىم جاساپ توقتاۋ سالدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ:
"باس قوسساق ەكەۋ-ۇشەۋ دەۋشى ەدى عوي
قويماسىن دەگەن ءسوز بار، ال كوزىن جوي
باستا بيلىك جوقتىقتان تىرىپ ەتە الماي
ولگەنگە اس بەرە المادىق، تۋعانعا توي"/1/,-دەپ قۇنانبايعا اس بەرىلمەي قالعانىنا قىنجىلىس بىلدىرسە كەرەك.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «قۇنانباي تۋرالى» /2/ جازعان جازبالارىنا قاراعاندا قازاق جۇرتىندا وسكەنبايدىڭ اسىنداي اس بولماسا كەرەك. « قۇنانباي اكەسى وسكەنباي ولگەندە، ەل تاۋعا جاڭا قونعان كەز بولسا كەرەك. «بۇگىن دۇيسەنبىدەن كەلەر دۇيسەنبى جانازا وقىلاتۇعىن كۇنى»،-دەپ، ەل شاقىردى دەيدى. جانازاعا جيىلعان جانعا جەتپىس ءۇي تىكتى دەيدى. سوندا سول ۇيلەردىڭ نە كەرەك-جاراعى ءبارى ءوزىنىڭ ىشىندە تۇردى دەيدى. ساماۋرىن قايناتاتۇعىن كومىرى ءار ءۇيدىڭ ءوز الدىنا ءۇيىلدى دەيدى. جانازاعا جيىلعان جان باسىنا ءبىر-ءبىر جايناماز ساداقاسى بولدى دەيدى... بايگەگە شابىلعان قانشا ات بولسا: «ات تەرى اكەمنىڭ موينىندا قالماسىن!»-دەپ، قالعان اتقا دا ات مايىن تولەپ وتىردى دەيدى...» /3/. قۇنانباي قانشا داۋلەتتى بولسا دا، يماندىلىقتى جوعارى باعالاپ، قۇداي ءوزى جاراتقان حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن وڭتايلى شەشۋگە كۇش جىگەرىن اياماعان.
ءماشھۇر-ءجۇسىپ: «قۇنانباي اكەسى وسكەنبايعا اس بەرۋ ءۇشىن قالىڭ بوشاننىڭ ورتاسىنا كوشىپ كەلىپ، قارقارالى تاۋىندا اس بەردى» دەيدى. سوندا جامانتاي حان قۇنانبايعا نە دەپ كوڭىل ايتۋدىڭ رەتىن تابا الماي، بايمۇرىننان بالتا اقىندى سۇراپ، قاسىنا الىپ وتىردى. سوندا قۇنانباي جامانتاي حانعا سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەندە،
«اسسالاۋماعالەيكۋم - ۋاعالەيكۋماسسالامنان» سوڭ، سوزگە كەلمەستەن، ولەڭدى قويا بەردى دەيدى:
اتاڭا اس بەرگەننىڭ-بارلىعىڭنان،
ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوستىڭ نارلىعىڭنان!
«بورىش جوق حاق اسىنان» - دەگەندەيىن،
اللانىڭ كىم قالادى جارلىعىنان؟!
كەشەگى جيرەنشەدەي سويلەر ءتىلىڭ،
دۇشپانىڭ جاقىنىڭنان-جالعىز ءمىنىڭ.
ءداۋىت ۇعلى سۇلەيمەن داۋلەتىندەي
ومىندا (قۇمىندا) يمام اعزام كۇتكەن ءدىنىڭ.
قۇنان ءسوزى قۇراننىڭ تاقتاسىنداي،
بۇحاردىڭ ول وسى كەڭ قاقپاسىنداي.
ءولى ارۋاق ءوز ورىنىن قۇر تاستاماس،
التىنىن تاستاپ كەتكەن ات باسىنداي.
قۇنان ءسوزى قۇراننىڭ يرەۋىندەي،
وسەكەڭ بۇل جالعاننىڭ تىرەۋىندەي.
عادىلدىككە كەلگەندە، جۇرتتان استىڭ،
شاھاريار: عۇمىر، عۇشمان بىرەۋىندەي.
كەدەيىن اسىرايدى باي جانىسىم،
دۇشپانعا جىبەرمەيدى ءبىر نامىسىن.
قازاق تۇگىل كاپىرگە ءداۋىرىڭ جۇرگەن،
سىندىرماس جالعىز قامىس جولبارىسىم!.../4/. بۇنىڭ ءوزى قۇنانبايدىڭ حالىق الدىنداعى ابىرويىن ءوسىرىپ، اتىن اسقاقتاتسا كەرەك.
يسلامنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن قۇران كارىمدى، بۇتكىل ادامزاتتىڭ جول باسشىسى ءارى باقىت سەنىمى دەپ ايتا الامىز. ويتكەنى قۇراندا: "مىنە وسى كىتاپتا (قۇراندا) كۇدىك جوق، اللاھتان قورقاتىندار ءۇشىن تۋرا جول كورسەتۋشى." (باقارا/2) - دەپ بۇيىرادى. سوندىقتان بولار وسى استا قۇنانباي مەشىتتەرگە «قۇران كارىم» كىتاپتارىن تەگىن ۇلەستىرگەن.
«اباي-اقپارات»
اسەت پازىلوۆ
«ءماشھۇر-ءجۇسىپ» مۇراجايىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ. تاڭدامالى. الماتى-1990 جىل، 65 - بەت.
2. ءماشھۇر-ءجۇسىپ، 6-پاپكا، 216-218 بەتتەر.
ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ قۇنانباي تۋرالى جازعان دەرەكتەرىنىڭ:
ءبىرىنشى نۇسقاسى قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ اۋلەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان
6- پاپكاسىندا مۇحامەدامەننىڭ كوشىرمەسى، 216-218 بەتتەر.
ەكىنشى نۇسقاسى وعكقق 1178-پاپكا، ءماشھۇر-ءجۇسىپ جازباسىنىڭ تۇپنۇسقاسى
بويىنشا، 314-315 بەتتەر.
ءۇشىنشى نۇسقاسى وعكقق 1176-پاپكا، ءماشھۇر-ءجۇسىپ جازباسىنىڭ قىسقارتىلىپ
بەرىلگەن ءتۇرى، 380-بەت.
ءتورتىنشى نۇسقا قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ اۋلەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان
جولمۇرات ءجۇسىپۇلى جازباسىنىڭ تۇپنۇسقاسى، 3-پاپكا، 237-بەت.
3. «ءماشھۇر-ءجۇسىپ» شىعارمالارى. 7-توم. // 152-153- بەتتەر. پاۆلودار: «ەكو»
عوف، -2006-جىل.
4. بۇل دا سوندا.
5. ءماشھۇر-ءجۇسىپ، 1-پاپكا، 53-بەت.
«ءماشھۇر-ءجۇسىپ» شىعارمالارى. 7-توم. // 154- بەت. پاۆلودار: «ەكو» عوف، -2006-جىل.
6. «توبىقتى شەجىرەسى»
«ءماشھۇر-ءجۇسىپ» شىعارمالارى. 10-توم. // 36-37- بەتتەر. پاۆلودار: «ەكو»
عوف، - 2006-جىل.
7. بۇل دا سوندا.
