عابباس قابىشۇلى. ءانۋار ۇمىتىلىپ قالدى
الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆ مىرزانىڭ (كەشەلەر لاۋازىمى ءوسىپ، پرەزيدەنت اپپاراتىنا قىزمەتكە بارىپتى، قۇتتى بولسىن!) «مەرەيتويىن وتكىزۋگە كىرىسكەلى مۇقاعالي كۇندە جانىمدا جۇرگەندەي سەزىنەمىن» دەگەن ءسوزى مەنى ويلانتتى («الاش ايناسى»، سۇحبات، 09. 02. 2011 ج.). سۇحباتىنان ارقيلى ماعلۇمات الدىم. مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ 80 جىلدىعىنا دايىندىقتى بۇدان ءبىر جىل بۇرىن باستاپ كەتىپتى. ءجون! اقيىق اقىنىمىزدىڭ ۇشتومدىعىن شىعارىپتى. دۇرىس-اق! مۇراجايىن كۇردەلى جوندەۋگە، جاڭادان ءماجىلىس زالىن سالۋعا، ەكسپوناتتارىن جاڭارتۋعا جيىنى 133 ميلليون تەڭگە ءبولىپتى. بارەكەلدى! مەرەيتويدىڭ وسى جازدا قاراسازدا، جەتىسۋ وڭىرىندە، استانادا، اتىراۋدا، سەمەيدە، شىمكەنتتە وتكىزىلەتىنىن وقىپ ءبىلىپ، قاتتى قۋاندىم. مۇقاڭدى اعا تۇتقان، ىنىسىندەي قىزمەت ەتكەن قالامداستارىنىڭ ءبىرى بولىپ ەدىم. «مەن سەنىڭ وسكەمەندەگى اعاڭ قادەسپەن قۇرداس بولسام، سەن مەنىڭ قاراسازداعى توقتارباي ىنىممەن قۇرداس ەكەنسىڭ، سەن دە - مەنىڭ ءىنىمسىڭ!» دەگەن اعا قۇرمەتىنە كورسەتىلىپ جاتقان قۇرمەتكە نەگە قۋانبايىن؟!
ءيا، مارقۇم مۇقاڭا قۇرمەتتىڭ كوپتىگى جوق. الايدا، «مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ تەڭدەسى جوق اقىن ەكەندىگىنە، مەنىڭشە، ەشكىمنىڭ قارسى ايتار داۋى جوق»; «...قازاقتا تۋعان كۇنى جىل سايىن اتالىپ وتەتىن ءبىر اقىن بولسا، سول اقىن مۇقاعالي دەر ەدىم» دەگەن تۇجىرىمدار، «مەنىڭشە»، قازاق پوەزياسىنىڭ تۇسىنان جەلە جورتىپ وتە شىققاندىق، مۇقاعاليدان باسقالاردى كوزگە ىلمەگەندىك ءتارىزدى.
الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆ مىرزانىڭ (كەشەلەر لاۋازىمى ءوسىپ، پرەزيدەنت اپپاراتىنا قىزمەتكە بارىپتى، قۇتتى بولسىن!) «مەرەيتويىن وتكىزۋگە كىرىسكەلى مۇقاعالي كۇندە جانىمدا جۇرگەندەي سەزىنەمىن» دەگەن ءسوزى مەنى ويلانتتى («الاش ايناسى»، سۇحبات، 09. 02. 2011 ج.). سۇحباتىنان ارقيلى ماعلۇمات الدىم. مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ 80 جىلدىعىنا دايىندىقتى بۇدان ءبىر جىل بۇرىن باستاپ كەتىپتى. ءجون! اقيىق اقىنىمىزدىڭ ۇشتومدىعىن شىعارىپتى. دۇرىس-اق! مۇراجايىن كۇردەلى جوندەۋگە، جاڭادان ءماجىلىس زالىن سالۋعا، ەكسپوناتتارىن جاڭارتۋعا جيىنى 133 ميلليون تەڭگە ءبولىپتى. بارەكەلدى! مەرەيتويدىڭ وسى جازدا قاراسازدا، جەتىسۋ وڭىرىندە، استانادا، اتىراۋدا، سەمەيدە، شىمكەنتتە وتكىزىلەتىنىن وقىپ ءبىلىپ، قاتتى قۋاندىم. مۇقاڭدى اعا تۇتقان، ىنىسىندەي قىزمەت ەتكەن قالامداستارىنىڭ ءبىرى بولىپ ەدىم. «مەن سەنىڭ وسكەمەندەگى اعاڭ قادەسپەن قۇرداس بولسام، سەن مەنىڭ قاراسازداعى توقتارباي ىنىممەن قۇرداس ەكەنسىڭ، سەن دە - مەنىڭ ءىنىمسىڭ!» دەگەن اعا قۇرمەتىنە كورسەتىلىپ جاتقان قۇرمەتكە نەگە قۋانبايىن؟!
ءيا، مارقۇم مۇقاڭا قۇرمەتتىڭ كوپتىگى جوق. الايدا، «مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ تەڭدەسى جوق اقىن ەكەندىگىنە، مەنىڭشە، ەشكىمنىڭ قارسى ايتار داۋى جوق»; «...قازاقتا تۋعان كۇنى جىل سايىن اتالىپ وتەتىن ءبىر اقىن بولسا، سول اقىن مۇقاعالي دەر ەدىم» دەگەن تۇجىرىمدار، «مەنىڭشە»، قازاق پوەزياسىنىڭ تۇسىنان جەلە جورتىپ وتە شىققاندىق، مۇقاعاليدان باسقالاردى كوزگە ىلمەگەندىك ءتارىزدى.
سەرىك مىرزامەن 2004-جىلدان سىرتتاي عانا تانىسپىن... ايگىلى قالامگەرىمىز ءانۋار ءالىمجانوۆ ەسەن-ساۋ بولعانىندا 2005-ءنشى جىلى جاسى 75-كە تولاتىن ەدى. 70 جىلدىعىنا «الەم تانىعان ءانۋار. پريزناننىي ميروم انۋار» اتتى ەستەلىكتەر جيناعىن قۇراستىرىپ شىعاردىم دا، ونى وقىعان جۇرتشىلىقتان تىڭ لەبىز-پىكىرلەر ءتۇسىپ، انەكەڭنىڭ بۇرىن جارىق كورمەگەن ماقالالارى، حاتتارى تابىلىپ جاتقانىنا ريزا بولعان دوس-جولداستارى ماعان سونىڭ ءبارىن جازۋشىنىڭ 75 جىلدىعانا شىعارۋدى مىندەت ەتتى. ويلاندىم، قارماندىم. كەزىندە انەكەڭنىڭ قامقورلىعىمەن اتقا مىنگەن، بۇگىندە پالەن دە تۇگلەن كومپانيا-كورپوراتسيانىڭ پرەزيدەنتتەرى بولىپ وتىرعان ەكى جىگىتكە تەلەفون شالدىم، بىراق ولار «ءوزى جوقتىڭ كوزى جوقتى» دۇرىس دەپ ويلايدى ەكەن، ماڭايلارىنا جولاتپادى. تاڭداندىم. تىعىرىققا تىرەلدىم. اقىرىندا تاۋەكەلگە سۇيەنىپ، وبلىس اكىمى سەرىك ىنىمىزگە حات جازدىم. جوعارىدا اتالعان جيناقتى جانە ءوزىمنىڭ ءبىر كىتابىمدى پوشتامەن جىبەردىم. ارادا اپتا وتە بەرە سەرىكتىڭ ماعان تەلەفون شالىپ، سالەم بەرگەنى عوي!
-ۇلىق باسىمەن ۇيىمە تەلەفون شالعاندار جوق ەدى، مىنا ادەبىڭە ابدەن ريزامىن، ءجۇز جاسا! - دەپ ءماز بولدىم.
ءىنىمىز كىتاپتاردى، حاتىمدى العانىن ايتىپ، ودان ارىدا:
-انەكەڭمەن تانىس بولىپ ۇلگىرمەسەم دە، ات-اتاعىنا، ابىروي-بەدەلىنە سىرتىنان قانىق بولدىم، شىعارمالارىن بىلەمىن. ونداي اعالاردىڭ ارۋاعىن سىيلاۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز. كىتابىن شىعارامىز، كالكۋلياتسياسىن جىبەرىڭىز، - دەدى. قۋاندىم، القادىم. «بيۋدجەتتە بەلگىلەنبەگەندە قيىنىراق بولۋى دا مۇمكىن، الايدا وبلىستا بيزنەسمەن جىگىتتەر بارشىلىق قوي، سولاردىڭ ءبىرىنىڭ «وكشەسىن باسىپ قالساڭ»، ءبىر كىتاپقا جەتەر قارجى تابىلار» دەپ ازىلدەۋدى دە ۇمىتپادىم.
ەرتەڭىندە باسپا ءبىز كەرەك ەتكەن كالكۋلياتسيانى جاساپ بەردى. ونى سەرىككە اتتاندىردىم. ءسويتىپ، ارادا ەكى اپتا وتكەندە، وبلىستىق مادەنيەت دەپارتامەنتىنەن: «ءا. ءالىمجانوۆ تۋرالى كىتاپتى شىعارىپ بەرە المايمىز، جەتكىلىكتى قاراجات جوق» دەگەن حات كەلدى. كالكۋلياتسيا بويىنشا قاجەت قاراجات 3000 دوللار عانا ەدى...
ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ تۋعانىنا بىلتىر مامىردا 80 جىل تولدى. ءبىز دە «دايىندىقتى ءبىر جىل بۇرىن باستاپ كەتىپ» ۇكىمەتكە، وبلىس اكىمدىگىنە حات جولداپ: «جەر شارىنىڭ الپىس شاقتى ەلىندە كسرو-نىڭ، قازاقستاننىڭ، قازاعىنىڭ ناسيحاتشى وكىلى بولعان; مۇستافا شوقايدى اقتاۋ كۇرەسىن باستاعان; ءال-فارابي بابامىزدىڭ سۋرەت-بەينەسى، شىعارمالارى ەلىنە ورالۋىنا كوپ كۇش سالعان; كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءبىر باسشىسى بولىپ، كسرو-نى ىدىراتۋ تۋرالى تاريحي قاۋلىعا قول قويعان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بولعانىن» جانە كىتاپتارىن، اتاقتارىن، ناگرادالارىن ءتىزىپ جازدىق. وزدەرى بىلسە دە، قايتالاپ ايتۋدى ءجون كوردىك. انەكەڭنىڭ 70 جىلدىعى تۋىپ-وسكەن اۋدانىنىڭ دەڭگەيىندە، مەكتەپ زالىندا جينالىس قانا بولىپ وتكىزىلگەن-ءدى، ەندى سونداي سوراقىلىققا تاعى جول بەرىلمەۋىن قالادىق. وكىنىشكە قاراي، ەشقايدان ەشقانداي جاۋاپ كەلگەن جوق. ايتەۋىر، وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا الماتىدا م. اۋەزوۆ اتىنداعى دراما تەاترىندا جەرگىلىكتى ەكىنشى-ءۇشىنشى دارەجەدەگى بىرەر شەنەۋنىك قاتىسقان «سالتاناتتى» جينالىس بولدى. جەتىم جىگىتتىڭ ۇيلەنگەنىنە ۇقساس ول جيىننىڭ «اتاپ ءوتىلدى» ءۇشىن عانا جاسالعانى ءسوزسىز.
ال وبلىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن جىم-جىرت. جازۋشىنىڭ حابارلاسقان جولداستارىنا، ءىنى-قارىنداستارىنا اكىمدىك: «دايىندالۋدامىز، وتكىزەمىز» دەيتىن كورىنەدى. ءا. ءالىمجانوۆ اتىنداعى مەكتەپتى جوندەۋدىڭ ءالاۋلايى بىتپەگەن بە، جازۋشىنىڭ ءمۇسىنىن جاساۋ مەن ورناتۋعا قارجى تابىلماي جاتقان با... سىلتاۋ جەتكىلىكتى.
وبلىستىڭ جالپى تىرشىلىگى جاقسى. سالتاناتتى جيىن، اقىندار ايتىسى، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ مۇشەلتويلارى، مەرەيتويلارى وتكىزىلىپ كەلەدى. جاسى الپىسقا، جەتپىسكە تولعان اقىن-جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارى شىعارىلىپ، تويلارى قاپىسىز جاسالىپ، وزدەرىنە «تەمىر تۇلپار» تارتۋ ەتىلىپ ءجۇر. دۇرىس. ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ ارۋاعىنان اتتاپ كەتە بەرۋ عانا وتە وكىنىشتى!
...مۇقاعاليدى اعا تۇتتىم، ىنىسىندە قىزمەت ەتتىم دەدىم. ارۋاعىن ارقاشان اسپەتتەي بەرەمىن. ال ءانۋار دەسەم... مۇقاعاليدى جازۋشىلار وداعىنان شىعارتپاعان، ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق ادەبيەت ينستيتۋتىنا وقۋعا جىبەرگەن، 3 داستانى مەن 55 ولەڭىن ورىس تىلىنە اۋدارتىپ، «زوۆ دۋشي» دەپ ات قويىپ، العىسوزىن: «...تۆورچەستۆو مۋكاگالي ماكاتاەۆا - ياركايا سترانيتسا كازاحسكوي پوەزي شەستيدەسياتىح-سەميدەسياتىح گودوۆ ناشەگو ستولەتيا»، دەپ باستاپ: «پوروي ون بىۆال گرۋستەن، پوروي بەسپوكوەن، زاديريست ۆ سپورە. نو ۆسەگدا وستاۆالسيا جيزنەليۋبوم ي وپتيميستوم... دوبروتوي ناپولنەنى ەگو ستروكي، دوبروتوي ي ليۋبوۆيۋ ك چەلوۆەكۋ»، دەپ تۇجىرىپ، ماسكەۋدە كىتاپ ەتى باستىرعان ءانۋار ەمەس پە ەدى؟!
كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ: «ەگەر 1-پەتر ەۋروپاعا تەرەزە تەسكەن بولسا، ءانۋار ءالىمجانوۆ - ازياعا ايقارا اشتى!» دەگەن ەكەن. ءوزىن كگب دەگەننىڭ قۇرۋلى تورىنان قۇتقارىپ جىبەرگەن شاكىرتىنىڭ بۇكىل افريكانى ارالاپ، ولاردىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزگەن، جەڭىسكە جەتكەن جاۋىنگەرلەرى ساپىنداعى جاس اقىن-جازۋشىلارمەن تانىسىپ، ءتىل تابىسىپ، دوستاسىپ، ۇلتتىق ادەبي ۇيىمدارىنىڭ قۇرىلۋىنا، قالىپتاسۋىنا جاردەم جاساعانىن كورسە، ءوزىنىڭ ارمان-وسيەتىن ورىنداي بىلگەن شاكىرتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، باسشىلىعىمەن ازيا جانە افريكا جازۋشىلارىنىڭ 1973-جىلعى قىركۇيەكتە الماتىدا وتكەن بەسىنشى كونفەرەنتسياسى عاسىرلارعا سوزىلعان وتارشىلدىقتان ازات افريكا ادەبيەتىندەگى ەڭ ءىرى تاريحي وقيعا بولعانىن، شاكىرتىنىڭ افريكانىڭ ويانۋىنان ءوز ەلىنىڭ كەڭەستىك يمپەريانىڭ شىدەرىنەن قۇتىلعانىنا كۋا بولعىسى كەلگەنىن كورسە، وندا مۇحاڭنىڭ: «...ءانۋار ءالىمجانوۆ - ازيا مەن افريكاعا ايقارا اشتى!» دەرى ءسوزسىز ەدى-اۋ!
سول ءانۋاردىڭ مەرەيتويىنا 133 تەڭگە دە بولىنبەدى، ويتكەنى ۇكىمەت بولمەدى. نەگە؟!. بۇل سۇراققا جاۋاپ مىنادا:
كەيبىرەۋلەر: ءا. ءالىمجانوۆ 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن تۇسىنبەدى، ماسكەۋدەگى «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» جاريالانعان ماقالاسىندا جاستارىمىزدى كىنالادى، دەپ ۇشقارى پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. بەكەر! اتالعان گازەتتىڭ رەداكتسياسىنداعىلار سوكپ ورتالىق كوميتەتى ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋىمەن اۆتور ويىنا كەرەعار ۇعىمدى بىرنەشە سويلەمدى قوسىپ جىبەرىپتى. وعان قارسىلىعىن انەكەڭ سولارعا دەرەۋ ايتتى دا، جازدى دا. كەرىسىنشە: جاستاردىڭ كوتەرىلۋىنە، جازىقسىز جازالاۋ، قان توگۋ بولعانىنا ماسكەۋ مەن الماتى پارتوكراتتارىنىڭ تىكەلەي كىنالى ەكەنىن اشىنىپ باتىل جازعان العاشقى ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىرى - ءانۋار! مىسالى، «كومسومولسكايا پراۆداداعى» ماقالاسىندا بىلاي دەگەن: «...ەتو ستراشنەە، چەم گرانديوزنوە ستيحينوە بەدستۆيە... ۆو ۆرەميا ستيحينىح بەدستۆي ليۋدي پروياۆليايۋت لۋچشيە چەلوۆەچەسكيە كاچەستۆا، سۆوە ەدينستۆو. ا دەكابرسكيە سوبىتيا ۆسەليلي ۆ ناس ترەۆوگۋ، وتچۋجدەننوست، پوكازالي، ناسكولكو زاچەرستۆەلي، زاپلەسنەۆەلي ناشي دۋشي. زارازا پريسپوسوبلەنچەستۆا ي پوترەبيتەلستۆا، پروتەكتسيونيزما ي رودوفيلستۆا وچەن جيۆۋچا. ونا پوروجداەت كلانوۆوست، ۆوجديزم... ۆ مورالنو-نراۆستۆەننوم پادەني ۆىسشيح كرۋگوۆ ناشەگو رەسپۋبليكانسكوگو رۋكوۆودستۆا، ۆ كوررۋپتسي ي ترايباليزمە، زەملياچەستۆە ي ۆزياتنيچەستۆە، وحۆاتيۆشيم ۆىسشيە سفەرى ناشەگو وبششەستۆا، ناشەي اكادەمي ناۋك ي تسەنترالنىح الماتينسكيح ۆۋزوۆ ي پريۆەدشيح ك تراگيچەسكيم سوبىتيام، ۆينوۆنا نە مولودەج... ۆ ەتوم وتچاستي ۆينوۆنى ي مى س ۆامي، نو بولشە ۆسە تە جە چينوۆنيكي، سيدەۆشيە نا حلومە ۆلاستي».
ال 1993-جىلدىڭ تامىز ايىندا بىلاي دەگەن:
«...بىۆشيە رابوتنيكي پارتينىح ۆەرحوۆ ستالي پريچاستنىمي ك دەلەجۋ - كتو ۆ مەنشەي، كتو ۆ بولشەي ستەپەني - بىۆشەي پارتينوي كازنى، ەە يمۋششەستۆا. نا دەنگي پارتي وتكرىتى كوممەرچەسكيە سترۋكتۋرى... راسپروداەتسيا ناتسيونالنوە بوگاتستۆو... مى نە پروتيۆ رىنوچنىح وتنوشەني، نو نەلزيا جە دوپۋسكات بەزۋدەرجنوگو حيششنيچەستۆا، توتالنوي كوررۋپتسي، ۆوپيۋششەگو بەززاكونيا - سلوۆوم، بەسپرەدەلا!.. ۋ ناس پرويزوشلو چتو-تو انتيستوريچەسكوە. مى ۋنيچتوجيلي ۆسە دو وسنوۆانيا. نە تولكو ەكونوميكۋ، نو ي ناۋكۋ، ي كۋلتۋرۋ، ي ليتەراتۋرۋ توجە... پولنوە ەدينوناچاليە ي پودچينەنيە سۆەرحۋ دونيزۋ... دا، مى ۆسە رازرۋشيلي. ا چتو پرەدلوجيلي ۆزامەن؟ گوۆوريات، سەيچاس پەرەحودنىي پەريود. نو كۋدا پەرەحوديم-تو؟ ك تسيۆيليزوۆاننومۋ رىنكۋ لي؟ ا موجەت، ۆ فەودالنوە پروشلوە؟ پوكا چتو پەرەستۋپيلي پوروگ ديكوگو كاپيتاليزما، وسنوۆاننىي نا پەرەكۋپلە، پەرەپروداجە، نا سپەكۋلياتسي، گدە ۋتۆەرجداەتسيا زاكون دجۋنگلەي. ستالي سترانوي ۆوروۆ...» («قازاق مەملەكەتى» - «رەسپۋبليكا» گازەتى).
«اباي-اقپارات»
