مالتابار  ارى جولتابار

اسان دەگەن - باي بالاسى، ۇسەن - جارلى بالاسى - ەكەۋى قۇرداس ەكەن. ءبىر كۇنى ەل كوشكەندە قىر استىندا ويناپ ءجۇرىپ، ەسكەرىلمەي، ەكەۋى جۇرتتا قالىپتى. ءبىر مەزگىلدە ۇيگە بارالىق دەپ كەلسە، اۋىل جوق، قۇر جۇرتى جاتىر. اسان ايقاي سالىپ، جىلاي باستادى... ۇسەن ۇندەمەدى، اساندى ەرتىپ، كوشكەن جۇرتقا كەلدى.
(ى.التىنسارين، «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»).

مالتابار  ارى جولتابار

اسان دەگەن - باي بالاسى، ۇسەن - جارلى بالاسى - ەكەۋى قۇرداس ەكەن. ءبىر كۇنى ەل كوشكەندە قىر استىندا ويناپ ءجۇرىپ، ەسكەرىلمەي، ەكەۋى جۇرتتا قالىپتى. ءبىر مەزگىلدە ۇيگە بارالىق دەپ كەلسە، اۋىل جوق، قۇر جۇرتى جاتىر. اسان ايقاي سالىپ، جىلاي باستادى... ۇسەن ۇندەمەدى، اساندى ەرتىپ، كوشكەن جۇرتقا كەلدى.
(ى.التىنسارين، «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»).

ىبىراي اتامنىڭ وسى ءبىر ءاي­گى­لى اڭگىمەسى تالاي ۇرپاقتىڭ زەردەسىندە جاتتالىپ قالدى. بىرنەشە بۋىن وسى عيبراتتى شىعارمانى وقىپ، ەسەيدى. جاس ۇلانداردى ەڭبەككە باۋ­لىپ، تىرشىلىككە بەيىمدەيتىن سول ءدۇ­نيە­نى ۇزاق جىل بويى تاپتىق كوزقاراس­تىڭ تارازىسىنا سالدىق. پەداگوگيكالىق ۇستانىمعا تاپتىق سانانىڭ سالقىنى تيگەن زاماندا جاس وسكىندى باي بالاسى اساننىڭ ءىس-ارەكەتىنەن جيرەندىردىك. ويتكەنى ول - وراشولاق، ولاق، بولبىر. قولىنان تۇك كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى ەرتەلى-كەش جىلايدى دا جۇرەدى. سوندىقتان ەشكىمنىڭ اسان بولعىسى كەلمەيتىن. سەبەبى ول - بايدىڭ بالاسى. ال باي دەگەن - ناعىز جەكسۇرىن. ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى باي - يتباي، قاراباي، شىعايباي. وسى ءۇش بايدى ءۇش بي سەكىلدى جاقسى بىلەتىنبىز. سانامىزعا شەگەلەنگەن سول بەينەلەردىڭ ەشقايسىسى وڭىپ تۇرعان جوق. شەتىنەن قارنى قاباقتاي، بەتى تاباقتاي، اۋزى يتاياقتاي، وبىر بىرەۋلەر. مۇنداي كىسىلەرگە بالا بولۋ دەگەنىڭىز... اتاماڭىز. «ازامات، ۇران سال، تىزە قوس جالشىمەن، بايلاردى شەتىنەن، قويداي قۋ قامشىمەن»، - دەگەن ولەڭ شۋماقتارىن جاتتاپ الىپ، ەلىرىپ ايتىپ جۇرگەن كەزىمىز.
كەرىسىنشە، بۇكىل بالا ۇسەن بولعىسى كەلەدى. ىبەكەڭنىڭ ۇسەنى - ومىرگە بەيىم، شا­رۋاشىلىققا ىڭعايى بار پەرزەنت. ۇسەن جوقتان بار جاسايدى. ۇسەن قيىن­نان جول تابادى. ۇسەن ۇندەمەي ءجۇرىپ-اق كوپ شارۋا تىندىرادى. قىسقاسى، اسەكەڭ­دەردى ۇسەكەڭدەر جولعا باستايدى. ۇسەن بولماسا، اسان اشتان ولەدى. سوندىقتان اسان بايعۇس ايتەۋىر اكەسىنىڭ ماڭايىنان ءبىر ەلى قالىپ قويماۋدىڭ قامىن جاسايدى. ءوزى دە سونداي بەيقام. ىبىراي التىنسارين ونىڭ بەينەسىن جاساۋداي-اق جاساعان. ول ۇسەن ۇستاپ بەرگەن ۇيرەكتى ەرمەك ەتىپ، ءبىراز جەرگە دەيىن ويناپ بارعىسى كەلەدى. دالادا اداسىپ جۇرگەنىمەن شارۋاسى جوق. اينالانى قاراڭعىلىق باسىپ، بۇلاردىڭ جاتقان جەرىن اش قاسقىر توڭىرەكتەگەنىنە قاراماستان الاڭسىز ۇيقىعا باس قويادى. «اقىلى جوقتىڭ ارمانى جوق» دەگەن وسى. ۇسەن بايعۇس ونىڭ ءتۇن ۇيقىسىنا دەيىن كوز ىلمەي كۇزەتەدى.
ءبىزدىڭ كلاستىڭ بالالارى شەتىنەن وقۋ ءوتىپ كەتكەندەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە تەڭىز بەتكەيىنىڭ ادامدارىنا ءتان قىرسىق مىنەز ءبارىنىڭ دە بويىندا بار. وتىرىپ الىپ، وسى اڭگىمەنى جابىلا تالدايتىنبىز. «ادام دەگەن بالاسىن جۇرتقا تاستاي ما ەكەن؟! كوشەر كەزدە بالا تۇگىلى، جوعالعان مالدى دا ىزدەمەۋشى مە ەدى؟ ول ەكەۋىنىڭ جوقتىعىن تاڭ اتقانشا، ءتىپتى ەرتەڭگى بەسىن ۋاقىتىسىنا دەيىن بايقاماعانى ما؟! وسى جەرى بىلاي... ءبىرتۇرلى عوي...» - دەيدى ءبىرى. «ءوي، سەن سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟ - دەپ، ەكىنشىسى ورشەلەنە تۇرەگەلەدى. - ىبىراي اتام بالالار ءوز بەتىنشە تىرشىلىك قىلىپ كورسىن دەپ، ول ەكەۋىن ادەيى كوشتەن ءبولىپ الىپ قالىپ وتىرعان جوق پا؟».
سودان سوڭ اۋىل سىرتىنداعى تا­سارىقتىڭ بويىنا بارىپ، ۇسەن سەكىلدى ۇيدەگى ەسكى كۇرتەمىزدىڭ جىرتىلعان جەرىنەن سۋىرىپ الىنعان ماقتانى تاستىڭ ۇستىنە قويىپ، بارماعىمىزبەن قىسىپ تۇرىپ، پىشاقتىڭ قىرىمەن ۇرىپ كورەمىز. ماقتاسى قۇرىماعىر قاپەلىمدە تۇتانا قويمايدى. تۇتانا قالسا، جۇمىرتقا ءپىسىرىپ جەمەكپىز. ءتورت-بەس جۇمىرتقانى كورشىلەردىڭ تاۋىق قامايتىن كەتەگىنەن ۇرلاپ اكەلگەنبىز. «ءاي، ونى جاعۋ ءۇشىن ۇسەن بولۋىڭ كەرەك»، - دەيدى ءبىزدىڭ بىلگىشتەردىڭ ءبىرى. سودان سوڭ وزىمىزدەن ءبىر كلاسس تومەن وقيتىن ەگىز ۇل - اسان مەن ۇسەندى شاقىرىپ الىپ، سونىڭ ۇسەنىنە جاقتىرىپ كورەمىز. جايمان كوكەمنىڭ ۇسەنى دە ىبىراي اتام­نىڭ ۇسەنىنىڭ ىستەگەنىن ىستەي الماي، ابدەن قارا تەرگە تۇسەدى. ءبىرىمىز ماقتادان، ەكىنشىمىز تاستان، ءۇشىنشىمىز پىشاقتان، ءتورتىنشىمىز ۇسەننەن (ۇسەن جايمانۇلى ايمىرزاەۆتان) كورەمىز. ۇسەن بايعۇستىڭ شىر-پىرى شىعادى. وسىدان كەيىن ىبە­كەڭە عانا ەپتەپ وكپەلەڭكىرەپ الىپ، شىر­پىنىڭ ءبىر تالىن سۇيكەپ كەلىپ جىبە­رەمىز. جۇمىرتقانى ءبارىبىر جەۋ كەرەك قوي...
كەڭەستىك داۋىردەگى قوعامدا، ارينە، باي مەن كەدەي بولعان جوق. ونىڭ ەسەسىنە اۋقاتتى اۋلەت جانە قاراپايىم اۋلەت دەگەن ۇعىم بولدى. اۋىلدىق جەردىڭ ون­شاقتى باسشىسى بار. شارۋاشىلىق ديرەكتورى، ونىڭ ورىنباسارى، باس ەسەپشى، اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى، تۇتىنۋشىلار كووپەراتسياسىنىڭ توراعاسى (رابكووپ), مەكتەپ ديرەكتورى، اۋىلدىق اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى، قويما مەڭگەرۋشىسى، ت.ب. بۇلار بىرگە جۇرەدى. كادىمگى «كونتور-سوستاۆ». قوناققا بىرگە بارادى. ەت پىسكەنشە جانتايىپ جاتىپ، پرەفەرانس سىزادى. بىرەۋى اڭگىمە ايتسا، قالعانى بۇكىل دەنەسىمەن ىركىلدەپ كۇلەدى. «اقشاسى بار ادامدار، تۇنىمەن كارتا وينايدى»، - دەپ بالا بىتكەن ەسىك جاقتا اندەتىپ وتىرامىز. بالا دەمەكشى، ولاردىڭ دا التىن اسىقتاي بالالارى بار. بۇلاردىڭ ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا. باستىقتاردىڭ بالالارىنىڭ كوپشىلىگى قارا شارۋاعا قىرى جوقتاۋ، اقساۋساقتاۋ بولىپ وسەدى. ال قاراپايىم وتباسىنان شىققان ۇلاندار قارا جۇمىسقا جەگىلەدى. مال جايعارادى، قورانىڭ كوڭىن تازالايدى. جازدا ءشوپ شابادى، كۇزدە وتىن تاسيدى، قىستا قار كۇرەيدى.
باستىقتاردىڭ بالالارى كوبىنە-كوپ وقۋعا مەكتەپ بىتىرە سالا بىردەن تۇسەدى. ال قاراپايىم كىسىلەردىڭ پەرزەنتتەرى ەلدە ەكى-ءۇش جىل جۇمىس ىستەيدى، ءوندىرىستىڭ شاڭىن جۇتادى. ءسويتىپ بارىپ وقۋعا تابان ىلىكتىرەدى. ءوستىپ، شاعىن اۋىلدىڭ بالالارى اراسىندا دا ەپتەگەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ءجۇرىپ جاتقانى كوزگە كورىنىپ تۇرادى.
كەڭەستىك قوعامنىڭ اسانى مەن ۇسەنى وسىنداي كۇي كەشەتىن. ارينە، باستىقتاردىڭ بالالارىنىڭ ىشىندە دە تاربيەلى، مەنمەندىكتەن ادا، اينالاسىنداعىلاردى دوس تۇتا بىلەتىن پاراساتتى پەرزەنتتەر از ەمەس. بىراق قالاي بولعاندا دا اۋىلدىق جەردىڭ اسانىنان گورى ۇسەنى كوبىرەك بولادى. ۇسەن - ىسكەر. ۇسەن - جۇمىسكەر. مالتابار ءارى جولتابار. سول ۇسەندەر اينالاسىنا كىشىپەيىلدىلىك پەن قاراپايىمدىلىقتىڭ، ىزگىلىك پەن ىزەتتىڭ جىلۋىن شاشادى. ءوزى وقۋعا تۇسكەن ۇلكەن قالاعا بارعان سوڭ دا ماڭايىنا سول جىلۋدىڭ ءدانىن سەبەدى.

اش بالا مەن توق بالا

ءبىراز جەر وتكەن سوڭ سۇرلەۋ ەكى ايىرىلدى. مۇنى كورىپ، اسان جىلاي باستادى... ۇسەن قاراپ ءجۇرىپ بىرەۋىنە ءتۇستى...
(ى.التىنسارين، «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»).

ىبەكەڭنىڭ اسانى جول ەكىگە ايىرىلسا بولدى، جىلاي بەرەدى. جولايرىق كەزدەسسە، ونىڭ لوگيكاسى بىردەن تۇيىقتالادى. ال ۇسەن جولعا قاراپ تۇرىپ، ويلانادى. مالدىڭ جاس تەزەگىن كورەدى، ءجۇرىپ وتكەن كوشتىڭ ءىزىن بايقايدى. جانىنداعى سەرىگىن ەرتىپ، العا باستايدى. دولبارى ۇنەمى دۇرىس بوپ شىعادى. ايتەۋىر، جارلى بالاسى باي بالاسىن سوڭىنا ىلەستىرىپ وتىرادى. قولدى دا، جولدى دا سول باس­تايدى.
سودان جاتىپ الىپ ويلايمىن. ءبىز اۋىل سىرتىندا ويناپ جۇرگەندە قاراتەرەڭنىڭ حالقى ايتەۋىر ءبىر جاققا ۇدەرە كوشسە... قۋاڭداريا بالىق اۋلاۋ بازاسى­نىڭ ديرەكتورى جاناسىل ءالجانوۆتىڭ ۇلى كەڭەس ەكەۋمىز ەلسىز دالادا قالىپ قويساق... ول باقىرىپ جىلاسا... مەن ونى جۇباتسام... ول قىرت مەنىڭ جۇباتقانىما كونە قويسا... سودان جۇك تيەگەن «زيل»-ءدىڭ ءىزىن كورىپ، جولعا تۇسسەك... داريانىڭ جاعاسىندا بالىق اۋلاپ جاتساق... ول قارنى اشىپ، تاعى دا ويباي سالسا... مەن وعان ۇيرەك ءپىسىرىپ بەرسەم... بىراق ول ۇيرەكتى قايدان تابام؟ ىبەكەڭنىڭ ۇيرەگى سياقتى قارسى الدىمنان پىر-پىرلاپ ءوزى شىعا كەلسە جاقسى... ىبىرايدىڭ اسانى: «ۇيرەكتى قالاي ۇستايمىز؟» - دەگەندە، ۇسەن: «مەن اكەمنىڭ ۇستاعاندارىن كورىپ ەدىم»، - دەپ، ومىردەن تۇيگەنىن تاجىريبە جۇزىندە العاش رەت قولدانادى. ءسويتىپ، جۇرتتان تاۋىپ العان قىلدان ەسىپ، تۇزاق جاساپ، ونى ۇيرەكتىڭ ۇياسىنا اپارىپ قۇرادى. ءشوپ اراسىندا تىعىلىپ جاتقان بۇلاردى كوپ كۇتتىرمەي، ۇيرەكەڭ دە سول تۇزاققا ءوزى بارىپ تۇسە قالادى. ال ءبىزدىڭ اكەي - ءومىرى ۇيرەك ماسەلەسىمەن اينالىسىپ كورمەگەن ادام. ول ۇيرەك ۇستاۋدى ۇيرەتە العان كۇننىڭ وزىندە ونىڭ اۋىزەكى اڭگىمەسىنە سۇيەنىپ، سول قۇستى مەنىڭ قولعا تۇسىرە قويۋىم ەكىتالاي. ويباي، سوندا الگى ديرەكتوردىڭ جۇرتتا قالعان بالاسىن قايتىپ اسىرايمىن؟! ءسويتىپ، قيالىم كەيدە قيىسىڭقىراماي كەتەدى. ىبەكەڭنىڭ زامانى مەن وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ ورتا شەنىندەگى ۇردىستەردى ۇيلەستىرە الماي قينالام.
...قوي، بۇل ءبارىبىر بولمايدى ەكەن. ىستەگەن ءىسىنىڭ ءبارىن تاپ-تۇيناقتاي قى­لاتىن كىرپياز جاناسىل كوكەم اينال­دىرعان ەكى-ءۇش بالاسىن جەلدىڭ وتىندە ولسە قالدىرار! قالدىرعان كۇندە ۇكىلەپ وسىرگەن باستىقتىڭ بوزاڭبەت ىزباي بالاسىنىڭ بابىن تابۋىم وڭاي بولماس.
ءبىزدىڭ قاراتەرەڭدە بۇل اڭگىمەنى وقىماعان بالا جوق. ءتىپتى كىتاپ كورسە كىرپىدەي جيىرىلاتىن كلاستاسىم اق­قاسەنگە دەيىن وقىدى. سەبەبى شىعارما وتە قاراپايىم ستيلمەن جازىلعان ءارى وقيعا جەلىسى كەرەمەت قىزىق. قيالىڭا قانات بىتىرەدى. ءوز بەتىڭشە شەشىم قابىلداۋ­عا باۋليدى. تىعىرىقتان جول تابۋعا جەتەلەيدى. كەز كەلگەن بالا شىتىرمان وقيعالى شىعارمالارعا و باس­تان اۋەس. بۇكىل بالا ءوزىن ۇسەن رەتىندە سەزىنەدى. ءتىپتى ۇسەن دەگەن ەسىمنىڭ ءوزى يدەال­داندى. ءبىزدىڭ جاقتا اسان جانە ۇسەن دەگەن رۋ اتتارى بار. وسىنداي ەكى ەسىمدى يەلەنگەن ەگىزدەر دە كەزدەسەدى. سونىڭ ۇسەنى عانا جاعىمدى بەينەنىڭ بەلگىسى سەكىلدى كورىنەتىن.
ءار بالا ۇسەن سياقتى تىعىرىقتان جول تاۋىپ، ومىرگە ەپتى بولىپ، باستىقتاردىڭ بالالارىن بۇيدالى بوتا سەكىلدى جەتەككە الىپ، جۇرگىسى كەلەدى. ويتكەنى باي مەن كەدەيدى تەڭەستىرگەن كەڭەستىك كەزەڭدە باي بالاسى دەگەن ۇعىم بولمايدى. ونىڭ ەسەسىنە باستىقتىڭ بالاسى نەمەسە باسقارمانىڭ ۇلى دەگەن تۇسىنىك بار. ولاردىڭ دا شىلقىپ بايىپ، سەنەن اسىپ بارا جاتقان جەرى شامالى. تەك كيىمنىڭ ءتاۋىرىن كيەدى. تورەنىڭ بالاسى كيىم-كەشەگىن سورەنىڭ استىنان الادى. ۇيلەرىندە كامپيت-ءسامپيت كوبىرەك بولادى. پەچەنەنىڭ ءتاۋىرىن جەۋ پەشەنەسىنە جازىلعان. سەن دالباسالاپ، تيتىمدەي تورتانى تالعاجاۋ ەتىپ، شوبىرەسىنەن جون ەتىن ازەر اجىراتىپ وتىرعاندا ول اكەسىنىڭ ارقاسىندا مايلى كولباسانى كەمىرىپ جاتادى. ول ۇرتىن تومپايتىپ، ءمامپاسي سورىپ وتىرعاندا، سەن قاعازىنىڭ سىرتىندا «قازالىنىڭ كىرپىش زاۋىتى شىعارعان» دەگەن تۇسىنىكسىزدەۋ جازۋى بار سىرىقتاي اششى كامپيتتى ىستىق شاي قۇيىلعان كەسەڭنىڭ تۇبىنە قاداپ قويىپ، سونى ساعىزداي سوزىپ وينايسىڭ...
ءبىر جاعىنان دۇرىس. اۋىلدى بەتكە العان قوناق بىتكەن كەدەي-كەپشىكتىڭ جارتى لاشىعىنا ەمەس، ديرەكتوردىڭ ەڭسەلى ۇيىنە تۇسپەي مە؟ ءبارى دە: «وسىنداي ءبىر ديرەكتور، حالقىمىزعا كەرەك ءبىر»، - دەپ اندەتىپ، ءتۇتىنى قويۋلاۋ شىعىپ جاتقان سول ۇيگە بەتتەيدى. قازاقى ءداستۇر جولىمەن كەلسەك تە، مەيمان كۇتەتىن ۇيدە ءىشىپ-جەمنىڭ مول بولعانى جاقسى عوي.
جاسىنان قارا جۇمىسقا جەگىلگەن ۇسەندەر قول-اياعى بالعاداي بولىپ ەرجەتەدى. قارشادايىنان مال باققان، قويدىڭ كەزەگىنە بارعان، پىشەن ورىپ، قامىس باۋلاعان، مۇز ويىپ، سۋ تاسىعان، كۇرەك پەن كەتپەن، تىرما مەن سۇيمەن ۇستاپ، الاقاندارى ابدەن مۇيىزگەك بوپ قاتقان ورەندەر بىرەر جىلدان سوڭ جاۋىرىنى قاقپاقتاي بوزبالاعا اينالادى. ەڭبەك شىنىقتىرعان سول جىگىتتەر ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي بولىپ تۇرادى. سول كەزدە باستىقتاردىڭ ەكى يىعىنان ەكى كىسى سۋسىپ تۇسكەندەي بوسبەلبەۋ بالالارى ولارعا قىزىعا قارايدى. كىشكەنە كۇنىندە ۇسەندەرگە دەگەنىن ىستەتىپ، ەپتەپ وكتەمدىك كورسەتەتىن ەركە شولجاڭ اساندار ەندى ولاردان كادىمگىدەي ىعاتىن بولادى. ال بۋلىعىپ وسكەن ۇسەندەر قاي ءىستى دە جاپىرىپ تىندىرادى.
ۇسەندەر اسان بولۋعا استە قىزىقپاي­دى. كەرىسىنشە، ونىڭ اكەسى سەكىلدى بولۋعا تىرىسادى. ويتكەنى اساننىڭ اكەسى اۋىل­دان شىققان. شارۋاقورلىقتىڭ مەك­تەبىنەن وتكەن. وقىعان-توقىعان. الىسقا كوز تىككەن. ۇسەندەر، مىنە، وسى ماق­ساتتى كوزدەيدى. وزدەرى قيىندىق كورىپ وسكەن بوزبالالار ءوز بالالارىنىڭ «اق باۋىرساققا الاقانىم ءبىر تولماي، قايدا بارسام، بوساعانى بەرمەپ ەم»، - دەپ جىرلاعان ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ كەيىپكەرى سياقتى ءىشىپ-جەمنەن تارىققانىن قالا­مايدى. سوسىن كۇندىز-ءتۇنى بۇكىل ۇسەن كىتاپ كەمىرەدى. بيىكتەردى باعىندىرۋعا اسىعادى.

باي پەرزەنت - قاي پەرزەنت؟

ءبىراز جەر جۇرگەن سوڭ اسان «قارنىم اشتى» دەپ جىلادى. ۇسەن ۇندەمەي كەلە جاتسا، ەكەۋىنىڭ الدىنان ءبىر ۇيرەك ۇشىپ، ۇزاماي قاسىنا قوندى. اساننىڭ ونىمەن ءىسى بولماي جۇرە بەردى. ۇسەن جۇگىرىپ بارىپ سيپالاپ ءجۇرىپ، ۇيرەكتىڭ ورنىنان التى جۇمىرتقا تاپتى.
(ى.التىنسارين، «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»).

بۇگىندە اسەكەڭدەردىڭ قارنى كوپ اشا بەرمەيدى. ۇيرەك جەسە دە، بۇيرەك جەسە دە، ءوز ەركى. ۇيرەك دەمەكشى، قىتاي اسحاناسىندا «بەيجىڭ ۇيرەگى» دەگەن تاعام اسا باعالى سانالادى. وسى ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن ۇكىلى ۇيرەكتى ءتاۋىر ازىرلەيتىن مەيرامحانالاردان جەۋ ءۇشىن اقش-تىڭ الپاۋىتتارى بەيجىڭگە ارنايى ۇشىپ كەلەتىن كورىنەدى. و، توبا، بۇرىن ساعان ازىق بولاتىن ۇيرەكتىڭ ءوزى ۇشىپ كەلسە، ەندى سەن سول ۇيرەكتى تويا جەۋ ءۇشىن ءوزىڭ ۇشىپ باراسىڭ. قازاقتىڭ كوكالا ۇيرەگىن قۋالاپ وسكەن تالاي اسان بۇگىندە ۇيرەگى قىمبات بەيجىڭ مەن شانحايدا وقىپ جاتىر. قىسقاسى، اساندار­دىڭ ءىشىپ-جەمى جەتكىلىكتى. سوندىقتان ول: «قارنىم اشتى»، - دەپ بەتالدى جىلاي بەرمەيدى. جىلاسا دا تەك «جىلاماعان بالاعا ەمشەك قايدا؟» دەگەن جىمىسقىلاۋ ماقساتپەن جىلايدى. ول، نەگىزىنەن، جىلامايدى، كۇلەدى. كۇلگەندە دە قارقىلداپ تۇرىپ قاتتى كۇلەدى. قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولعان سوڭ، كۇلمەگەندە قايتەدى؟ ال ەندى ەپتەپ ۇيىقتايتىنى بار. ۇسەن سول بۇرىنعىسىنشا، اسانعا قىزمەت ەتەدى. وعان ارناپ بالىق پىسىرەدى، ۇيرەك قۋىرىپ بەرەدى، كاۋاپ ازىرلەيدى. مونشا جاعادى. قىزىق-شىجىقپەن قامتاماسىز ەتەدى. شورتانباي اتامنىڭ: «بۇرىنعى زورلار قور بولدى، سونداي قورلار زور بولدى»، - دەگەنى ءتارىزدى باياعى اساندار ۇسەنگە، ال ۇسەندەر اسانعا اينالعان زامان...
بۇرىنعى ءداۋىردىڭ اسانىنان گورى ۇسەنى كوبىرەك ەدى. بۇگىندە كەرىسىنشە اساننىڭ سانى اناعۇرلىم ارتقان. سەبەبى ەلدىڭ ءال-اۋقاتى جاقساردى. باي بولام دەگەنگە كەڭىنەن جول اشىلدى. كىم قالاي بايدى؟ ەسەكتىڭ ارتىن جۋىپ، مال تابا ما؟ ەسەبىن تاۋىپ، اۋادان اقشا جاساي ما؟ اركىم ءوز ءىسىن ارقالاي ورىستەتكەن كەزەڭ. قانداي باي بولاسىڭ؟ كىمگە قايىرىڭ تيەدى؟ ونى ءومىر كورسەتەدى. ايتەۋىر توڭىرەگىڭدە باي-باعىلان جەتىپ جاتىر. بالا دا باي، باسقا دا باي... بۇگىنگىنىڭ ۇرانى: «ۇسەننىڭ ەسىل-دەرتى - اسان بولۋ، بايلىقتان باسى اينالىپ، ماساڭ بولۋ!».
نارىقتىڭ پسيحولوگياسى ساناعا سىڭگەن قازىرگى قوعامدا اۋقاتتى ادامنىڭ بالاسى بولۋ مارتەبەلى سانالادى. جۇرت جوقتان بار قۇراپ، بالا-شاعانىڭ احۋالىن تۇزەۋ ءۇشىن جانتالاسادى. پەرزەنتتەرىنىڭ قاتارىنان كەم بولماعانىن قالايدى. كەيبىر كۇلشەلى بالالار سەكىلدى اۋىزدارىنا اق ماي، كوك ماي اعىپ جاتپاسا دا، نەسىبەدەن ايىرىلماسا ەكەن دەپ تىلەيدى.
قازىر اسان مەن ۇسەننىڭ اراسى تىم الشاقتاپ كەتتى. اسان اسانمەن اقىل­داسادى، ۇسەن ۇسەنگە ۇيىرسەكتەيدى. ال ءبىر-بىرىمەن كەزدەسە قالعاندا ايتاتىن ورتاق اڭگىمەسى بولا بەرمەيدى. وسىعان وراي مىناداي انەكدوت ويعا ورالادى. مەكتەپتە ءبىر كلاستا وقىعان، كەزىندە الەۋمەتتىك جاعدايى بىركەلكى بولعان ەكى جىگىت بىرنەشە جىلدان سوڭ كەزدەسىپ قالىپتى. ءبىرى - اۋقاتتى، ەكىنشىسى جۇپىنىلاۋ كورىنەدى. ءبىر-بىرىنەن ءجون سۇراسادى.
- جاعدايىڭ قالاي؟
- جاعدايدى سۇراما... ناشار. جاۋىما تىلەمەيمىن...
- ە، نە بوپ قالدى؟
- قىزىم انگليادا وقيتىن ەدى. ەندى امەريكاعا اۋىسام دەپ، قيعىلىق سالىپ جاتىر. ونى اۋىستىرۋدىڭ ءوزى ءبىر قيامەت. ايەلىمە پاريجدەن قىمبات تون اكەپ بەرسەم، ەكى سانتيمەتر قىسقا بولىپ قالىپ، ميىمدى جەپ ءجۇر. ەندى ونى قالاي ۇزارتام؟ ول ازداي، كەشە گاراجدان شىعا بەرگەنىمدە «مەرسەدەس-600» ماشينامنىڭ ءبۇيىرىن شەگە سىزىپ كەتتى. بوياۋى بۇل ەلدە جوق... قىسقاسى، جۇيكەدەن جۇيكە قالمادى. ولەتىن بولدىم... ءوزىڭ قالايسىڭ؟
- ەكى كۇننەن بەرى تاماق ىشكەن جوقپىن...
- جىندىسىڭ با؟ نەگە ىشپەيسىڭ؟ اسقازانىڭدى قۇرتاسىڭ عوي!
مىنە، ءوستىپ بۇگىندە اسان ۇسەندى تۇسىنبەيتىن، ونىڭ مۇڭىن ۇقپايتىن، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن بىلمەيتىن دارەجەگە جەتتى. قوعام ەكەۋىنىڭ اراسىن تىم الىستاتىپ جىبەردى. ەكى ارادا كوزگە كورىنبەيتىن قورعان ورنىققان. زامانا ادامىنىڭ تەگىن تانۋ مۇمكىن ەمەس. «حاندىق تەك قانا سەنىڭ قارا باسىڭدا. ال ءوزىڭ ناعىز ناۋبايشىنىڭ بالاسىسىڭ»، - دەپ ءاپ-ساتتە اتاتەگىڭدى انىقتاپ بەرەتىن اياز بيگە ءزارۋمىز قازىر.
ەندى ءوزىمىزدىڭ قازەكەڭدى قويا تۇرىپ، دۇنيەجۇزىنىڭ كۇلشەلى بالالارىنىڭ ءتىر­شىلىگىنە ءۇڭىلىپ كورەلىكشى. الەمنىڭ ەڭ باي ادامدارىنىڭ ءبىرى، ايگىلى «Microsoft» كومپانياسىن باسقارعان بيلل گەيتستى بىلمەي­تىن جان جوق. ول جاسى قىرىققا تاياپ قالعان­دا ءوزىنىڭ قاراماعىندا قىزمەت ىستەيتىن مەليندا دەگەن قىزعا ۇيلەنىپ، گاۆاي ارالدارىندا ۇلان-اسىر توي جاسايدى. توي­دان كەيىن بيلل گەيتس ايەلىمەن ەكەۋى سىرت كوزگە توسىنداۋ كەلىسىمشارتقا وتىرىپتى. سوعان سايكەس، ول مەلينداعا ءار بالاسىن تۋعان سايىن 10 ميلليون دوللاردان بەرىپ وتىراتىن بولادى. قازىر ميللياردەردىڭ ءۇش پەرزەنتى بار. قىزى دجەنيفەر 14-تە، ۇلى روري 11-دە، كىشى قىزى فيبي 8 جاستا. ءسويتىپ، مەليندا حانىم ازىرگە 30 ميلليون دوللارمەن شەكتەلىپ تۇر. ودان باسقا تابىسى دا جەتكىلىكتى شىعار. قازاقتىڭ كونبىس كەلىنشەكتەرى كۇيەۋى بيلل سياقتى ءمارت بولىپ، الگىندەي ۋادە بەرسە، بالانىڭ سانىن جيىرمادان ءبىر-اق قايتارار ما ەدى، كىم بىلەدى؟! بىراق مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە­گى مەليندانىڭ ميىنا ونداي وي كەلە قويماعان سياقتى. ءبىزدىڭ ايەلدەر: «باي بولسا دا باي بولسىن، باي بولماسا دا باي بولسىن، تەك كوڭىلىمىز جاي بولسىن!» - دەپ تاۋبەسىنە ءتۇسىپ، وتىرا بەرەدى. اللانىڭ بەرگەن ازدى-كوپتى بالاسىن اقشاسىز-اق تۋادى. ءوز بالاسىن وزىنە تاۋىپ بەرگەنى ءۇشىن شاڭىراعىنداعى «جامان شالىنان» شاشىراتقى سۇرامايدى.
50 ميلليارد دوللار بايلىعى بار سول بيلل گەيتس بالالارىنا استا-توك مۇرا ۇلەستىرۋدى قالامايتىنىن مالىمدەپتى. ارينە، نەسىبەسىز قالدىرا قويماس. بىراق ول پەرزەنتتەرىنىڭ اكە قامقورلىعىن سەزىنە وتىرىپ، وزدەرى دە جۇمىس ىستەپ پايدا تاپقانىن ءتاۋىر كورەدى. دەمەك، اسان گەيتس ۇسەن گەيتس سياقتى ومىرگە بەيىم بولۋى كەرەك. گەيتس مىرزانىڭ عيبراتتى ىسىنەن ۇلگى الساق، كانەكي!
كورشى رەسەيدىڭ كۇلشەلى بالالارى دا ەشكىمنەن قالىسپايدى. اتاقتى الپا­ۋىت رومان ءابراموۆيچتىڭ 18,7 ميلليارد دوللار قارجىسى بار ەكەن. ول بۇكىل مال-مۇلكىن بەس بالاسىنىڭ اتىنا تەڭ ءبولىپ تاستاپتى. ورىس ەلىنىڭ قالتاسى قالىڭ بالالارىنىڭ ءتىزىمىن پەتر مەن مارينا دەريپاسكالار باستاپ تۇر. اناسىنىڭ قۇرساعىنان اقشا ۋىستاپ تۇسكەن بۇل ەكەۋىنىڭ ارقايسىسىنىڭ 20 ميلليارد دوللار قارجىسى بار دەيدى. بۇلار - اتاق­تى «بازوۆىي ەلەمەنت» كومپانياسى­نىڭ مەنشىك يەسى ولەگ دەريپاسكانىڭ ۇلى مەن قىزى. «بازوۆىي ەلەمەنت» - اۋەلى سول دەريپاسكانىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە كەلىپ ورنىعىپ، حاتشىدان ءوسىپ، حانشا بولعان قازاقتىڭ ايگىلى كاسىپكەر قىزى، رەسەيدىڭ بۇگىنگى بيزنەس-لەديى گۇلجان مولداجانوۆانىڭ قىزمەت ىستەگەن مە­كەمەسى. بۇل تىزىمدەگىلەردىڭ ەڭ جاسى - جاڭاعى مارينا دەريپاسكا جانە رومان ءابراموۆيچتىڭ ۇلى يليا. ەكەۋى دە 2003 جىلى تۋعان. جاستارى جەتىگە دە تولماي جاتىپ، جەر جۇزىنە تانىمال بولعان سارى اسانداردىڭ جاعدايى، مىنە، وسىنداي.
اقش-تىڭ اتاقتى الپاۋىتى، قاراجات كورولى دجون روكفەللەردىڭ بايلىعى وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارىندا 900 ميلليون دوللاردى قۇراعان. بۇل - بۇگىنگى اقشاعا شاققاندا 190 ميلليارد دوللار. روكفەللەر جاس كۇنىندە ۇنەمى سۇلەسوق جۇرەتىن ەلەۋسىز بالا بولىپتى. ساباقتى دا ءتاۋىر وقىپ جارىتپاعان. شەشەسىنەن ەرتە ايىرىلعان. اكەسى دە بەرەكەسىز، ايەلقۇمار بىرەۋ ەكەن. سونىڭ ءبارى ونى شيرىقتىرسا كەرەك، بولا­شاق ميللياردەر وتە ۇنەمشىل، ۇقىپتى، تياناقتى بولىپ ءوسىپتى. بىرەۋمەن اڭگىمە ۇستىندە دە ۇنەمى دوللاردىڭ ەسەپ-قيسابىن ويشا شىعارىپ وتىراتىن كورىنەدى. كەيىن ەسەبىنىڭ مىقتىلىعىنىڭ ارقاسىندا اتاعى الەمگە كەڭ تانىلعان. سول روكفەللەر ءوز بالالارىنا تاتتىدەن باس تارتقانى ءۇشىن كۇنىنە ەكى تسەنت، مۋزىكامەن شۇعىلدانعانى ءۇشىن بەس تسەنت، قارىنداش ۇشتاعانى ءۇشىن ون تسەنت بەرىپ تۇرعان. ال تاڭەرتەڭگى اسقا كەشىككەنى ءۇشىن ايىپ سالعان. پەرزەنتتەرىن بايلىقتىڭ بۋىنا ماس قىلماي، ءار نارسەنىڭ پارقىن ءبىلىپ، پايدانى ەڭبەكپەن تابۋعا ۇيرەتكەن. ايتپەسە، ايگىلى روكفەللەر بالالارى ءۇشىن بار اقشاسىن سۋداي شاشام دەسە دە ءوزى بىلەدى عوي.
روكفەللەردىڭ وتانى - بۇگىنگى اقش-تا دا نەبىر اساندار مەن نەگر اساندار جەتىپ-ارتىلادى...

اسان قايعى مەن ۇسەن قايعى

ءبىراز وتىرعان سوڭ اسان، كۇندىز كوپ ءجۇرىپ شارشاعان بالا، ۇيىقتاپ قالدى. ۇسەن ويلادى: اكەم ايتۋشى ەدى، «ەلدى جەردىڭ ۇرىسى، دالالى جەردىڭ ءبورىسى بولادى»، - دەپ، ۇيىقتاماي وتقا كۇندىزگى العان بالىعىن ءپىسىرىپ، ەرمەك ەتىپ وتىرا بەردى.
(ى.التىنسارين، «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»).

ءبىزدىڭ قازاق اسان دەسە، اسان قايعىنى دا ەسىنە الادى. بۇل اتاۋدىڭ سانامىزعا ابدەن ءسىڭىپ كەتكەنى سونشالىق، ءبىر-ءبىرىنىڭ انىقتاۋىشى سياقتى كورىنەدى. اسان قايعى دەگەندە زاماننىڭ قايعىسى جانىنا باتىپ، مۇڭ باسىپ، قامىعىپ جۇرگەن ابىز اقساقال جالپى جۇرتتىڭ كوز الدىنا كەلە قالادى. بۇل ۇعىمنىڭ ەتيمولوگياسىنا وراي بىرنەشە عىلىمي بولجام ايتىلادى. ءبارىبىر قاراپايىم حالىقتىڭ ساناسىنداعى العاشقى اسەرى وسىنداي بولماق. بىراق قازىرگى اساننان گورى ۇسەننىڭ قايعىسى كوبىرەك. ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيدى. «قانشا الساڭ دا ايلىق، بولا المايدى بايلىق»، - دەپ قادىر مىرزا ءالي اعامىزدىڭ ايتقانى سەكىلدى، كورپەنى باسىنا قاراي تارتسا، اياق جاعى اشىق قالادى. وقۋىنا تولەيتىن اقشاسىن ازەر تابادى. ونى بىتىرگەن سوڭ جۇمىس تاپپاي تاعى قينالادى. ۇيلەنەيىن دەسە، قاراجات جولدى بايلايدى. اكە - زەينەتكەر، شەشە - بەينەتكەر. «بايعۇس بالاعا كومەكتەسە المادىم-اۋ»، - دەپ ولار قامىعادى. «قاتارىمنان كەم بولدىم-اۋ»، - دەپ بالا كۇيزەلەدى. ويسىز ۇسەنگە ءبارىبىر. ال سانالى ۇسەننىڭ ويى سان-ساققا جۇگىرەدى. قىسقاسى، جارلىنىڭ بالاسى باۋىرىن ءالى جازا الماي ءجۇر. سوندىقتان بۇگىندە ۇسەن قايعى دەگەن اتاۋ ونىڭ بەينەسىن اناعۇرلىم اشا تۇسەر ەدى.
قازىرگى اسان زامانعا تىم بەيىمدەلىپ كەتتى. بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى جوق. قالاسا، مەكتەپتىڭ ءوزىن شەتەلدە وقىپ كەلەدى. «اگەنتكە» كىرىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى دوس-جاراندارىمەن سويلەسەدى. باياعىنىڭ اسانى اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك جينايتىن جالعىز اگەنتتى عانا بىلەتىن...
تۇسىنىگى تىم باسقاشا قالىپتاسقان بۇگىنگى زاماننىڭ اسانى كەدەيلىك تۋرالى شىعارمانى بىلاي دەپ جازادى: «باياعىدا ءبىر كەدەي بولىپتى. ونىڭ قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبارى دە: تانساقشىسى دا، ءۇي جيناۋشىسى دا، بالا كۇتۋشىسى دە، جەكە اسپازى دا، ءتىپتى شوپىرى دا تاقىر كەدەي ەكەن». ال سوسىن اسانمەن وسىدان كەيىن سويلەسىپ كور. ول «كەدەي - بەس ءارىپ، باي - ءۇش ءارىپ. بىراق «باي» دەگەندە اۋزىڭ تولادى»، - دەگەن تۇجىرىمنىڭ قادىر اعامىزدىڭ ءسوزى ەكەنىن بىلمەسە دە، وسى كۇنگى الەۋمەتتىك احۋالدى جاقسى سەزىنەدى.
اساننىڭ تۇرمىستىق جاعدايى وتە جوعارى. ىبىراي اتامنىڭ ءوزى ايتقانداي، جاقسىلاپ تاستان ساراي سالىپ العان. قارشادايىنان كوزدىڭ جاۋىن الىپ، جۇتىنىپ تۇرعان جايىنباس كولىك مىنەدى. قولىنا قوس-قوستان تەلەفون ۇستاپ، ينتەرنەت ارقىلى مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى تانىس-تامىرىمەن جۇزبە-ءجۇز كورىسىپ، ءجيى سويلەسىپ، جىلدام حابار العىزىپ وتى­رادى. مۇنداي جەتىستىكتەن، ارينە، ۇسەن دە كەندە ەمەس. ارزانقولداۋ ۇيالى تەلەفونىمەن ول دا «اگەنتكە» كىرىپ-شىعىپ، اعايىن ىزدەپ جۇرەدى. بىراق بەس قارۋىن بويىنا اسىنعان اساننىڭ قيساپسىز تەحنيكاسىنداي قايدان بولسىن.
اسان ىبىراي اتاسىنىڭ «كەل، بالالار، وقىلىق!» دەگەن ايگىلى وسيەتىن دە ەستەن شىعارمايدى. «ونەر، ءبىلىم بار جۇرتتاردىڭ» ونەگەسىن ۇستانعان ول كەز كەلگەن ونەردى ۇيرەنەدى دە جيرەنەدى. وقۋدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن وقيدى دا تاس­تايدى. ديپلومنىڭ جەتى اتاسى بار وندا. ءبىلىمي قۇجاتى دا، عىلىمي قۇجاتى دا جەتكىلىكتى. بىراق ول ىبىراي اتامنىڭ وسى ولەڭنىڭ كەڭەستىك كوزقاراستىڭ كەسىرىنەن تالاي جىل وقۋلىققا ەنبەي كەلگەن «ءبىر اللاعا سيىنىپ...» - دەپ باس­تالاتىن ادەپكى جولىن ەسكەرە بەرمەيتىن سەكىلدى كورىنەدى. بالكىم، قاتەلەسەرمىز...
تەگىندە، ىبىراي كوكەم جازعانداي، اساندار ومىردە سونشالىقتى بولبىر بولماپتى. قانشاما اتاسىنان بەرى بايلىقتىڭ باق-بەرەكەسى بولمىسىنا سىڭگەندەر تەكتىلىگىنەن ەشقاشان اجىرامايتىن كورىنەدى. اۋقاتتىلاردىڭ پەر­زەنتتەرىنىڭ ىشىندە قاراپايىمدار مەن قايىرىمدىلار كوپ-اق. ولار ۇندەمەيتىن ۇسەندەردىڭ جاعدايىن بىردەن ۇعادى. قامقور قولىن سوزادى. قاتارىنا قوسۋعا تىرىسادى. تىرشىلىكتىڭ ويران-بوتقاسىن شىعاراتىندار ورتا جولدان بايىعاندار سياقتى.
«كەدەي بايدى جەك كورسە دە، بايلىقتى جەك كورمەيدى»، - دەپ قادىر اعامىز ايتقانداي، قازىر ۇسەننىڭ ءبارى اسان بولۋدىڭ جولىن ىزدەپ شارق ۇرىپ ءجۇر.

* * *
ءار شىعارما ءوز زامانىنىڭ ءۇنى مەن ۇلگىسىن تانىتادى. بىراق كەيىنگى ءداۋىر قاشان دا وزگەشە ءۇردىس، باسقاشا سىباعا ۇسىنادى. سوندىقتان بۇرىنعى مەن بۇگىنگىنىڭ اراسىندا ۇزىلمەيتىن ۇيلەسىمدىلىك بولا بەرمەيدى.
مىسالى، قازىر ەل جايلاۋعا قونىس اۋدارار كەزدە ەشكىم دە بالاسىن ۇمىتپايدى. اينالدىرعان ءبىر-ەكى تەنتەگىن تۇگەلدەپ الىپ، سوسىن بارىپ كوشەدى...

«انا ءتىلى» گازەتى