وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنان باستاپ الەمدە قىتاي فوبياسى جايلى قاۋەسەتتەر كەڭ تاراي باستادى. بۇل نەگىزسىز دە ەمەس ەدى. ويتكەنى ءبىر ميللياردتان اسا حالقى، تاريحى تەرەڭگە تارتقان مادەنيەتى، يمپەريالىق امبيتسياسى بار جۇڭگولىقتار قازىرگى تاڭعا دەيىن الەمنىڭ ەكىنشى الىپ دەرجاۆاسىنا اينالىپ ۇلگەردى. بۇعان ەل ەكونوميكاسىنىڭ جىلىنا 10 پايىزبەن قارىشتاپ وتىرعانىن دا قوسىڭىز. وپتيميستىك گيپوتەزالار قىتايدىڭ 2025 جىلدان كەيىن-اق الەمنىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكاسىنا اينالاتىنىن كورسەتەدى. ءبىز قىتاي ەكونوميكاسى دامۋىنىڭ سان-سالاسىن تالداعالى جاتقان جوقپىز. تەك قىتايلىقتاردىڭ ينيتسياتيۆاسىمەن قۇرىلعان «باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا تاس جولى» مەن «بەيجىڭ-لوندون تەمىر جولى قۇرىلىسى جوباسى» جايلى از-كەم وي تارقاتساق دەيمىز. ويتكەنى بۇل جوبالار قىتايدىڭ بولاشاقتى كوكسەگەن ساياساتىنان حابار بەرەدى.

ءححى عاسىردا قۇرلىق جولدارىنىڭ ماڭىزى ارتادى دەۋگە نەگىز بار. بۇعان مىسال رەتىندە قۇرلىقتى وڭدى-سولدى كەسىپ سالىنعان تەمىر جانە تاس جولدارىن، سونداي-اق قۇبىر جولدارىن اتاۋعا بولادى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باستاماسىمەن «قاراقورىم»، «باتىس-قىتاي-باتىس ەۋروپا» تاس جولدارى سالىنۋدا. سوڭعىسىنىڭ قازاقستان تەرريتورياسى ارقىلى ءوتۋى ەلدىڭ ترانزيتتىك ماڭىزدىلىعىن ارتتىرىپ وتىر. كەدەندىك وداقتىڭ قۇرىلۋى دا وسى جولدىڭ ۇدەسىنەن شىعۋدا دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى باتىستان-شىعىسقا جەتكىزىلەتىن جۇك ۇلان-عايىر ايماقتى كەدەرگىسىز ءوتۋى قاجەت.

وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنان باستاپ الەمدە قىتاي فوبياسى جايلى قاۋەسەتتەر كەڭ تاراي باستادى. بۇل نەگىزسىز دە ەمەس ەدى. ويتكەنى ءبىر ميللياردتان اسا حالقى، تاريحى تەرەڭگە تارتقان مادەنيەتى، يمپەريالىق امبيتسياسى بار جۇڭگولىقتار قازىرگى تاڭعا دەيىن الەمنىڭ ەكىنشى الىپ دەرجاۆاسىنا اينالىپ ۇلگەردى. بۇعان ەل ەكونوميكاسىنىڭ جىلىنا 10 پايىزبەن قارىشتاپ وتىرعانىن دا قوسىڭىز. وپتيميستىك گيپوتەزالار قىتايدىڭ 2025 جىلدان كەيىن-اق الەمنىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكاسىنا اينالاتىنىن كورسەتەدى. ءبىز قىتاي ەكونوميكاسى دامۋىنىڭ سان-سالاسىن تالداعالى جاتقان جوقپىز. تەك قىتايلىقتاردىڭ ينيتسياتيۆاسىمەن قۇرىلعان «باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا تاس جولى» مەن «بەيجىڭ-لوندون تەمىر جولى قۇرىلىسى جوباسى» جايلى از-كەم وي تارقاتساق دەيمىز. ويتكەنى بۇل جوبالار قىتايدىڭ بولاشاقتى كوكسەگەن ساياساتىنان حابار بەرەدى.

ءححى عاسىردا قۇرلىق جولدارىنىڭ ماڭىزى ارتادى دەۋگە نەگىز بار. بۇعان مىسال رەتىندە قۇرلىقتى وڭدى-سولدى كەسىپ سالىنعان تەمىر جانە تاس جولدارىن، سونداي-اق قۇبىر جولدارىن اتاۋعا بولادى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باستاماسىمەن «قاراقورىم»، «باتىس-قىتاي-باتىس ەۋروپا» تاس جولدارى سالىنۋدا. سوڭعىسىنىڭ قازاقستان تەرريتورياسى ارقىلى ءوتۋى ەلدىڭ ترانزيتتىك ماڭىزدىلىعىن ارتتىرىپ وتىر. كەدەندىك وداقتىڭ قۇرىلۋى دا وسى جولدىڭ ۇدەسىنەن شىعۋدا دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى باتىستان-شىعىسقا جەتكىزىلەتىن جۇك ۇلان-عايىر ايماقتى كەدەرگىسىز ءوتۋى قاجەت.

قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 2010 جىلى 20 ملرد. اقش دوللارىنان استى. رەسەي-قىتاي تاۋار اينالىمى دا وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 60 ملرد. اقش دوللارىن باعىندىردى. بريكس ەلدەرىنىڭ كەزدەسۋىندە رەسەي پرەزيدەنتى د. مەدۆەدەۆ رەسەي-قىتاي تاۋار اينالىمىن الداعى جىلدارى 100 ملرد. اقش دوللارىنا جەتكىزەمىز دەدى. وسىناۋ ساۋدا قاتىناستارىندا «باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا جولىنىڭ» ماڭىزى ارتپاق. بۇل جول ارقىلى ەۋروپا-قىتاي تاۋار اينالىمىنىڭ ءبىر پاراسى دا اعىلادى دەۋگە نەگىز بار. ويتكەنى وسى كەزگە دەيىن قىتاي مەن ەۋروپا ەلدەرى اراسىنداعى ساۋدا تەڭىز جولى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. قىتاي پورتىنان شىققان كەمە ەۋروپاعا جەتكەنشە 40-45 كۇندى الادى. «باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا جولى» قىتاي مەن ەۋروپا اراسىنداعى تاۋاردى 10-12 كۇندە جەتكىزەدى دەپ جوسپارلانۋدا. 2010 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەۋروپا مەن قىتاي اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 500 ملرد. اقش دوللارىن قۇراعان. بۇل تاۋاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى «باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا جولى» ارقىلى تاسىمالدانسا ترانزيتتىك ۇلەسى رەتىندە قازاقستانعا پايدالى بولماق. دەگەنمەن، بۇل ءوز كەزەگىندە قىتاي ىقپالىنىڭ ارتۋىن جوققا شىعارمايدى.

سوڭعى كەزدەرى «بەيجىڭ-لوندون تەمىر جولىن» سالۋ جايلى دا ماسەلەلەر كوتەرىلە باستادى. ساعاتىنا 380 شاقىرىمدى باعىندىراتىن جۇردەك پويىز 17 مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىنان ءوتۋ ارقىلى بەيجىڭنەن لوندونعا دەيىن 48 ساعاتتا جەتەدى دەپ كۇتىلۋدە (وسى جىلدىڭ باسىندا سوڭعى ۇلگىدە جابدىقتالاتىن جۇردەك پويىز جولىن استانا مەن الماتى قالالارى اراسىندا سالۋ جايلى قازاقستان مەن قىتاي كومپانيالارى اراسىندا دا كەلىسسوزدەر جاسالعان بولاتىن). ال ۇشاق اتالمىش ەكى قالانىڭ اراسىن 10 ساعاتتا ءجۇرىپ وتەدى. الماتى مەن ورالدىڭ اراسىن وتانداستارىمىز  ءۇش تاۋلىكتە ءوتىپ جۇرگەنىن ەسەپتەسەك «بەيجىڭ-لوندون تەمىر جولىنىڭ» مۇمكىندىگى قانشالىقتى ەكەنىن باعامداي الامىز. اتالمىش ەكى قالا اراسىنداعى تىكە قاشىقتىق 8200 شاقىرىمدى قۇرايدى. ال تەمىر جولدىڭ ۇزىندىعى 11 000 شاقىرىم بولادى دەپ جوسپارلانۋدا. ترانزيت ەلدەرىنىڭ ناق قايسى ەلدەر بولاتىنىن ايتپاعان قىتاي ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، قىتايداعى جۇردەك تەمىر جولدار جوباسىنىڭ اعا كونسۋلتانتى ۆان مەگشۋ بريتاندىق  The Telegraph گازەتىنە بەرگەن سۇقباتىندا قازىر وسى ەلدەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتقانىن مالىمدەگەن.

اتالمىش تەمىر جولى جەلىسىنىڭ ءتۇرلى تارماقتارى بولادى دەپ كۇتىلۋدە. ماسەلەن، «بەيجىڭ-لوندون تەمىر جولى» بەيجىڭنەن ءسىبىر تەرريتورياسى ارقىلى استاناعا، ودان ماسكەۋ مەن پەتەربۋرگقا ءوتىپ ەۋروپانىڭ باستى قالالارىنا، ەڭ سوڭىندا لا-مانش ارقىلى لوندونعا دەيىن سوزىلادى دەپ كۇتىلۋدە.[1] تاعى ءبىر تارماق - بەيجىڭ مەن سينگاپۋردى قوساتىن بولادى. بۇل بويىنشا لوندون مەن سينگاپۋردىڭ اراسىن جۇردەك پويىز ءۇش كۇندە جۇرەدى دەپ ەسەپتەلۋدە. «بەيجىڭ-لوندون تەمىر جولىنىڭ» تاعى ءبىر تارماعى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىن (تۇركمەنستان، يران،ءۇندىستان، ۆەتنام، تايلاند، كامبودجا، بيرما، مالايزيا جانە سينگاپۋر)  بايلانىستىرادى دەپ جوسپارلانۋدا. قىرعىزستان مەن تاجىكىستان جوباعا قوسىلۋعا نيەتتى ەكەندىكتەرىن رەسمي تۇردە مالىمدەپ تە ۇلگەردى. تەمىر جولدىڭ بارلىق تارماقتارىن قوسقانداعى جالپى ۇزىندىق 35,5 مىڭ شاقىرىمعا سوزىلادى. قۇرىلىس جۇمىستارىنا 100 ملرد. اقش دوللارى كەتەدى دەپ جوسپارلانۋدا.[2] جوبانى  قارجىلاندىرۋ الىپ كومپانيالار مەن ترانزيت ەلدەردەگى جەكە سەكتورلاردان تارتۋ كوزدەلۋدە.[3]

ۆاننىڭ مالىمدەۋىنشە تەمىر جولى تاسىمالىنىڭ 80 پايىزىن جۇك تاسىمالى قۇرايتىن بولادى. بۇل قىتايدىڭ باتىس ەلدەرىمەن ساۋدا قاتىناستارىن دامىتا بەرەتىنىن كورسەتسە كەرەك.

«بەيجىڭ-لوندون تەمىر جولى» قۇرىلىسى 2020 نەمەسە 2025 جىلعا دەيىن تولىقتاي اياقتالادى دەپ كۇتىلۋدە. قازىردىڭ وزىندە بۇل جوبانىڭ قىتايداعى يۋننان پروۆينتسياسىنداعى بولىگى قۇرىلىسىن باستاپ كەتتى. بۇل جوبا اياقتالاتىن بولسا جاقىن جيىرما جىلدا الەمدىك دەڭگەيدە ۇلكەن وزگەرىستەر بولادى دەۋگە بولادى. عالام ودان سايىن كىشىرەيىپ قاتىناس، ساۋدا ءىسى قارىشتاي تۇسەدى. جەر شارىندا (اسىرەسە قىتايدا) ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلە جاتقان حالىقتاردىڭ ميگراتسيالىق تولقىندار اعىمى دا ارتادى.

قىتايدىڭ ورتالىق ازيا، سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا باعىتتالعان گەگەمونياسى جايلى پىكىرلەر كوپ ايتىلىپ ءجۇر. شىنىن ايتقاندا قىتاي قازاقستاندى نەمەسە ورتالىق ازيانى تىكەلەي ىقپال استىنا الۋعا تالپىنباسا دا قارىشتاعان قىتاي ەكونوميكاسى ءبىزدىڭ ەلدى اينالىپ وتپەسى انىق. ءبىز تەك ءوزىمىزدىڭ الەۋەتىمىزدى ويلاستىرىپ سوعان قاراي دەربەس ساياساتىمىزدى جۇرگىزۋىمىز قاجەت. وعان قازاقستاننىڭ مۇمكىندىگى بار.

ساكەن ەسىركەپوۆ

ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا

ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىڭ

عىلىمي قىزمەتكەرى

«اباي-اقپارات»

[1] يۆان گيداسپوۆ، يۋليا كوتوۆا «كيتايسكيە پوەزدا دوەدۋت يز پەكينا دو لوندونا زا دۆا دنيا» // Newsland, 10.03.2010, http://www.newsland.ru/News/Detail/id/471612/

[2] لەۆ يۆانوۆ «كيتاي پوسترويت سكوروستنۋيۋ جەلەزنۋيۋ دوروگۋ دو لوندونا» // سۆوبودنايا پرەسسا, 22 مارت، 2010

http://svpressa.ru/economy/article/22825/

[3] Malcolm More «King's Cross to Beijing in two days on new high-speed rail network» // The Telegraphs, 08 Mar 2010,

http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/china/7397846/Kings-Cross-to-Beijing-in-two-days-on-new-high-speed-rail-network.html