ماجىلىستە 13 ءساۋىر كۇنى شالاتاي مىرزاحمەتوۆ باستاعان 20 دەپۋتاتتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا دەپۋتاتتىق ساۋال بەرىپ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ سيمۆول تۇلعاسى مۇستافا شوقايعا ءتيىستى ورنىن بەرۋگە شاقىرعانىن تەبىرەنىس تولقۋمەن قارسى الدىم.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىن جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ وتىلۋىنە ۇلكەن ءمان بەرىپ وتىرعاندىعى ءمالىم. ويتكەنى، قازاقستان تاۋەلسىزدىككە جانە 20 جىلدىققا وڭاي كەلگەن جوق. وسى ۇردىستە بولعان قيىنشىلىقتارى ءاردايىم ەسكە الىپ ءبىلىپ وتىرماساق، تاۋەلسىزدىكتىڭ، بۇگىنگى قول جەتكەن جەتىستىكتەردىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلە الماي قالۋىمىز مۇمكىن. ال، تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇس سياقتى، ءبىر كۇنى قولىمىزدان ۇشىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ قازاقتىڭ ماقالىندا: «ەر جىگىت باقتىڭ قونعانىن بىلمەيدى، ۇشقانىن بىلەدى»، دەپ ايتىلعان عوي. ءبىز تاۋەلسىزدىك قۇسىنىڭ ەلىمىزگە قونىپ وتىرعانىن، ول ۇشقاننان كەيىن ەمەس، قازىردەن ءجىتى ءبىلۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن 20 جىلدىقتى جان-جاقتى جانە ءادىل وتكىزۋىمىز قاجەت.

تاريحشى رەتىندە، وسى اتاپ وتۋلەردە تاريحي وقيعالار مەن تۇلعالارعا باستى ورىن بەرىلەدى دەپ سەنەمىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن -  قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن جانە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دەپ ەكى تاريحي كەزەڭگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى.

ماجىلىستە 13 ءساۋىر كۇنى شالاتاي مىرزاحمەتوۆ باستاعان 20 دەپۋتاتتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا دەپۋتاتتىق ساۋال بەرىپ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ سيمۆول تۇلعاسى مۇستافا شوقايعا ءتيىستى ورنىن بەرۋگە شاقىرعانىن تەبىرەنىس تولقۋمەن قارسى الدىم.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىن جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ وتىلۋىنە ۇلكەن ءمان بەرىپ وتىرعاندىعى ءمالىم. ويتكەنى، قازاقستان تاۋەلسىزدىككە جانە 20 جىلدىققا وڭاي كەلگەن جوق. وسى ۇردىستە بولعان قيىنشىلىقتارى ءاردايىم ەسكە الىپ ءبىلىپ وتىرماساق، تاۋەلسىزدىكتىڭ، بۇگىنگى قول جەتكەن جەتىستىكتەردىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلە الماي قالۋىمىز مۇمكىن. ال، تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇس سياقتى، ءبىر كۇنى قولىمىزدان ۇشىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ قازاقتىڭ ماقالىندا: «ەر جىگىت باقتىڭ قونعانىن بىلمەيدى، ۇشقانىن بىلەدى»، دەپ ايتىلعان عوي. ءبىز تاۋەلسىزدىك قۇسىنىڭ ەلىمىزگە قونىپ وتىرعانىن، ول ۇشقاننان كەيىن ەمەس، قازىردەن ءجىتى ءبىلۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن 20 جىلدىقتى جان-جاقتى جانە ءادىل وتكىزۋىمىز قاجەت.

تاريحشى رەتىندە، وسى اتاپ وتۋلەردە تاريحي وقيعالار مەن تۇلعالارعا باستى ورىن بەرىلەدى دەپ سەنەمىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن -  قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن جانە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دەپ ەكى تاريحي كەزەڭگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى.

مۇنىڭ ءبىرىنشىسى، بىزگە تاۋەلسىزدىكتىڭ وڭاي كەلمەگەنىن كورسەتەدى. رەسەي پاتشالىعى مەن كەڭەس وداعى كەزىندە قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن جانقيارلىقپەن جاساعان ەرلىكتەرىن ورتاعا سالادى. كەڭەسارى قاسىمۇلى، يساتايتايمانۇلى، ماحامبەت وتەمىسۇلى، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن، مىرجاقىپدۋلات، مۇستافا شوقاي، جەلتوقسان قۇرباندارى، قايرات رىسقۇلبەكوۆ، لاززەتاسانوۆا سىندى قازاق ارىستارىنىڭ ءومىر جولدارى، كۇرەستەرىن جان-جاقتى ورتاعا سالىپ حالقىمىزعا، جاستارعا، ءتىپتى بۇكىل الەمگە تانىستىراتىن ءىس-شارالار وتكىزىلگەنى دۇرىس. ويتكەنى، بۇل الەمدەگى قازاقتار جانە وزگە ورتا ازيا حالىقتارى كەڭەس وداعى وزدىگىنەن شاڭىراعى وپىرىلىپ قۇلاعاننان كەيىن تاۋەلسىزدىككە وپ-وڭاي قول جەتكىزدى، ولار تاۋەلسىزدىك دەگەن قاسيەتتى ۇعىمدى بىلەتىن وركەنيەتتى حالىقتار ەمەس دەگەن پىكىرلەرگە تويتارىس بولار ەدى. وسىنداي جاڭساق پىكىر بولعانى ءۇشىن ولاردى ايىپتاۋعا دا بولمايدى. ويتكەنى، حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستەرىن الدىمەن ءوزىمىز الەمگە جاريا ەتىپ تانىتپاساق، وزگەلەرگە قازاق حالقىنىڭ تاريحىن دۇرىس بىلمەگەنى ءۇشىن قالاي سىن ايتا الامىز؟ مىنە، وسى ورايدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «تۇرىكاكادەمياسىن» قۇرۋ يدەياسى وتە ماڭىزدى. بۇل اكادەميا وزدەرىڭىزگە بەلگىلى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەپ، الەمگە تانىستىرۋدى ماقسات ەتەدى.

قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى كەزەڭدە حالقىنىڭ جارقىن كەلەشەگى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزگەن تاريحي تۇلعالارى جىپكە ءتىزىپ ايتا بەرسەك كوپ. بىراق ءاربىر كەزەڭنىڭ سيممۆولدىق ماڭىزدى تۇلعاسى بولادى. سونداي سيمۆول تۇلعانىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي بولسا كەرەك. سوندىقتان باسقا تاۋەلسىزدىك قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىندا 20 جىلدىقتا مۇستافا شوقايعا ەرەكشە ورىن بەرىپ، قازاقستاندا جانە الەم ەلدەرىندە تانىستىراتىن ءىس-شارالاردىڭ وتكەنى دۇرىس.

سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ 20 جىلدىق ءىس-شارالارىنا بۇكىل الەمنىڭ زەر سالىپ مۇقيات قاراپ وتىرعاندارىن ەستە ساقتاۋ كەرەك. بۇل شارالاردىڭ ءادىل ءوتۋى سوندىقتان دا ماڭىزدى بولىپ وتىر. بۇل شارالار قازاقستان حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك ۇعىمى تۋراسىنداعى تۇسىنىگىنىڭ قانداي ەكەندىگى تۋرالى سىر شەرتەدى.

اسىرەسە، قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ سيمۆول تۇلعاسى مۇستافا شوقايعا ءالى دە لايىقتى باعاسىنىڭ بەرىلمەي كەلەجاتقاندىعى الەمدە، ونىڭ ىشىندە تۇركيادا كوپ ادامدى تاڭقالدىرۋدا.

وسى ورايدا باشكۇرتستاننىڭز اكيۋاليدي تۋرالى ءىس-شارالارى العا تارتىلۋدا. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى زاكي ءۋاليدي مەن مۇستافا شوقاي ءوز ەلدەرىنىڭ كەڭەس وداعىنان تاۋەلسىزدىك الۋ جولىنداعى كۇرەسىندە ۇزەنگىلەس بولعان. ەكەۋىدە الاش وردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇستازدىعىندا ساياساتقا تاربيەلەنگەن. ولار ەۋروپا ەلدەرىندە كەڭەس وداعىنا قارسى يدەيالىق كۇرەس جۇرگىزگەن جانە قوس تۇلعادا 1890 جىلى تۋىلعان.

باشقۇرتستان كەڭەس وداعى ىدىراعاننان باستاپ وسى ءبىر تۋار ارىسى ءۋاليديدىڭ تاريحي تۇلعاسىنا جوعارى ءمان بەرگەن. ونىڭ الەمدەگى شاشىراپ جاتقان مۇرالارى جيناقتالىپ ۋفا قالاسىندا اشىلعان مۋزەيىنە ورنالاستىرىلعان. سوندىقتان دەپۋتاتتاردىڭ استانادا مۇستافا شوقاي اتىندا مۋزەي اشۋ تالابى وتە ورىندى. ءسويتىپ، ونىڭ الەمدە جەكە ادامداردىڭ قولدارىندا شاشىراپ جاتقان مۇرالارىن جيناقتۋعا مۇمكىنشىلىك بولار ەدى. ءتىپتى، سول مۋزەيدى «مۇستافا شوقاي جانە قازاقستان تاۋەلسىزدىك مۋزەيى» دەپ اتاپ مۇستافا شوقايمەن بىرگە قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە قىزمەت ەتكەن بۇكىل ارىستارىمىز تۋرالى دەرەكتەر، مۇرالار جانە مالىمەتتەردى سوندا جيناستىرۋعا بولار ەدى. بۇل جاس ۇرپاقتىڭ جانە شەتەلدىكتەردىڭ قازاق حالقىنىڭ قاسيەتتى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس تاريحىن ناقتى كورىپ بىلۋىنە قىزمەت ەتەر ەدى.

باشقۇرتتاردىڭ زاكي ءۋاليديدى قۇرمەتتەگەندەرى سونشالىق، وتكەن جىلى ونىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولۋىنا بايلانىستى باشقۇرتستاندا، تۇركيادا جانە باسقا الەم ەلدەرىندە بىرقاتار ءىس-شارالار وتكىزىلدى. وسى ءىس-شارالاردىڭ بىرقاتارىن انقاراداعى «تۇركسوي» ۇيىمى ۇيىمداستىردى. بىراق قازاقستان باسقارىپ وتىرعان «تۇركسوي» ۇيىمىنىڭ مۇستافا شوقايدىڭ 120 جىلدىعى تۋرالى 2010 جىلى ەشبىر ءىس-شارا وتكىزبەگەنى تۇرىك زيالىلارىنىڭ نازارىنان تىس قالمادى. باشقۇرتستان رەسەي قۇرامىندا اۆتونوميالى مەملەكەت رەتىندە ءوزىنىڭ بەلگىلى تاريحي تۇلعاسىنا مۋزەي اشىپ الەم ەلدەرىندە ءىس-شارالار وتكىزىپ وتىرعاندا، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ءوزىنىڭ تاريحي تۇلعاسىنا بەي-جاي قاراۋى تۇرىك ەلىندە بىرقاتار ادامداردى تاڭ قالدىرۋدا.

ال، تاۋەلسىزدىك تاريحىمىزدىڭ ەكىنشى كەزەڭى دە، بىرىنشىسىندەي اسا ماڭىزدى. ءبىرىنشى كەزەڭدە اتالىپ وتكەن ۇلى تاريحي تۇلعالار قول جەتكىزە الماعان تاۋەلسىزدىك ارمانىنا وسى كەزەڭدە قول جەتكىزدى. مىنە، مۇنىڭ ءوزى 1991 جىلعى 16-نشى جەلتوقسانداعى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اشا تۇسەتىنى انىق.

سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋراسىنداعى الەمدىك رەاكتسيالارعا قاراعانىمىزدا قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا پەسسيمىستىك پىكىرلەردىڭ ايتىلعانىن كورەمىز. ماسەلەن كولگەيت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، سىرتقى ساياسات زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى جانە «قازاقتار» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەكتىڭ اۆتورى مارتا بريل ولكوت بىلايدەيدى: «...... ورتالىق ازيا حالىقتارىنا ءتان قاسيەتتىڭ ءبىرى، ولاردىڭ كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنان بۇرىن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن اشىقتان-اشىق ۇمتىلىس پەن تالپىنىس جاساعانىن كورمەيسىز. اتالمىش ايماق حالىقتارىنىڭ بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزبەۋلەرى، ولاردىڭ تاۋەلسىزدىكتى قالاماعاندىقتارىنان ەمەس. دەي تۇرعانمەنەن دە، ولار تاۋەلسىز ەل بولۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ بار ەكەنىنە سەنگەن جوق».

ال، باتىس ەلدەرىندەگى ساياسي ساراپشىلاردىڭ بىرقاتارى 90- جىلداردىڭ باسىندا جازعان ماقالالارىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇزاققا بارماي ەتنيكالىق قاقتىعىستار سالدارىنان ءبۇلىنىپ  رەسەي قول استىنا قايتا كىرەتىنىنە سەنگەنىن جاسىرمادى. ولار ورتالىق ازيا ەلدەرى ىشىندە قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق قاقتىعىستار سالدارىنان بولشەكتەنۋ ىقتيمالىنا باسا نازار اۋداردى.   قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق قاقتىعىستار جانە كورشىلەس ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن بولعان كەلىسپەۋشىلىكتەر سالدارىنان بولشەكتەنۋ قاۋپى بولعانىن كورسەتكەن ۆ.پوپ قازىردىڭ وزىندە وعان جاقىن تاجىكستاندا ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتقانىن نازارعا الىپ، اتالمىش ايماقتا يسلامدىق فۋندامەنتاليزمنىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن جانە قازاقستاننىڭ رەسەيمەن كەلىسپەۋشىلىككە ۇرىنۋىنىڭ دا ابدەن ىقتيمال ەكەنىن اتاعان ەدى. ول ماقالاسىن تومەندەگىدەي جالعاستىرادى: «... بۇگىنگى تاڭدا ورىس-قازاق بايلانىستارى، جۇمسارتىپ ايتقاندا، بۇلىڭعىر. قازاقتار ەندىگارى ورىستاردى ۇلى حالىق رەتىندە ەمەس، باعى تايعان حالىق رەتىندە كورىپ وتىر. قازاقتار، بۇرىڭعى وتارلاۋشى ەل بولعان رەسەيگە استىقتى ەكسپورتتىق ءونىم رەتىندە ساتىپ وتىر. ۇلعايىپ كەلە جاتقان ەتنيكالىق تەكە-تىرەستەر تىكەلەي قاقتىعىستارعا سەبەپ بولادى. قازاقستاندا جۇزدەن استام ۇلت وكىلدەرىنەن، ۇلت قۇراۋشى قازاقتار حالىقتىڭ 42 پايىزىن قۇراسا، ورىستار ولارعا جاقىن قىرىق پايىزدى قۇرايدى."

ونىڭ ۇستىنە بەتبە-بەت كەلىپ وتىرعان ەكونوموميكالىق قيىنشىلاقتاردا قازاقستاننىڭ جارقىن بولاشاعىنا كۇمان كەلتىرتىپ وتىردى. 1994 جىلى 14-ءنشى اقپاندا «ۆاشينگتون پوست» گازەتىندە شىققان ماقالاسىندا فرەد حيات قازاقستاننىڭ كوك مۇز سۋىق استاناسىندا تۇراقتىلىقتىڭ كەيبىر نازىك جاقتارىنىڭ بار ەكەنىن كورۋ قيىن ەمەس دەيدى. قازاقستان ەكونوميكاسى داعدارىستا ەكەنىن ايتقان ول: «...جانارماي تابىلمايدى، شاحتەرلەر مەن فەرمەرلەردىڭ جالاقىلارى تولەنبەيدى، زاۋىتتار جۇمىستارىن كۇرت ازايتقان، تۇرعىن ۇيلەردىڭ كوبىسىنە جىلۋ مەن ىستىق سۋ بەرىلمەيدى. سوندىقتان دا، ايتارلىقتاي ارتتا قالعان قازاقستان رەسەيگە تاۋەلدى بولىپ وتىر» - دەيدى.

مۇنداي پىكىرلەردى ايتا بەرسەك تاۋسىلمايدى. بىراق، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كورەگەن ساياساتتارىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان بۇگىنگى دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىنا شىعىپ وتىر. بۇل - وسىدان 20 جىل بۇرىن بولجام رەتىندە ايتىلسا ادام سەنگىسىز جاعداي بولار ەدى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ 20 جىل ىشىندە قول جەتكىزگەن وزىق جەتىستىكتەرىن باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك.

جالپى ايتقاندا، قازاقستان مەملەكەتى قالىپتاستىرۋ مەن حالىقارالىق قاتىناستاردا وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ەڭ وپتيميستىك ساياسي ءساراپشىنىڭوزى بولجاي الماعان ءىرى جۇمىستاردى اتقاردى. بۇل ءىرى تابىستاردىڭ ارتىندا ن.نازارباەۆتىڭ تالانتى مەن ساياسي تاجىريبەسىنىڭ جاتقاندىعى اقيقات.  سوندىقتان قازاقستان تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىنىڭ سيمۆولدىق تۇلعاسىنىڭ نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ەكەنى ءسوزسىز.

پرەزيدەنتتى ۇلىقتاۋ سالتاناتىندا سويلەگەن سوزىندە نارعىز يمانعازى دەگەن استانالىق ءبۇلدىرشىن مىناداي ولەڭ وقىعان ەدى:

تاۋەلسىزدىك، اتىڭ قانداي كيەلى!

سەنى قورعاۋ - ءار قازاقتىڭ پارىزى،

ءار قازاقتىڭ سەن دەپ سوعار جۇرەگى!

تاۋەلسىزدىك - قانداي عاجاپ بۇل ۇعىم!

سول اقىن قىزدىڭ ايتقانىنداي تاۋەلسىزدىك كيەلى ۇعىم. ونى قورعاۋ بۇكىل قازاقتىڭ پارىزى. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ ساناسىنا وسى كيەلى ۇعىم مەن مىندەتتى ءسىڭىرۋ ءۇشىن تاۋەلسىزدىككە ەڭبەك ەتكەن ارىستارىمىزدى باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك-اق.

وسى ورايدا، ماجىلىستە باستاما كوتەرگەن شالاتاي مىرزاحمەتوۆ باستاعان 20 دەپۋتاتقا العىسىمدى ايتامىن. سونداي-اق، باس مينيستر كارىم ءماسىموۆ ولاردىڭ بۇل باستاماسىنا وڭدى جاۋاپ بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىن.

ءسوز سوڭىندا، 1941 جىلدىڭ 27-ءنشى جەلتوقسان  كۇنى دۇنيە سالعان مۇستافا شوقاي ەندى تىرىلمەيدى. بىراق كەڭەس وداعى كەزىندە قازاق حالقىن قۇل قىلىپ بوداندىقتا ۇستاۋعا باعىتتالعان ماقساتتار مۇددەسى تۇرعىسىنان حالىق ساناسىنان ءبىرجولاتا وشىرۋگە تىرىسقان مۇستافا شوقايدىڭ تاريحي تۇلعاسىن تىرىلتۋگە بولادى.  قازاقستاننىڭ ايتۋلى مەرەكەسى - تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا مۇستافا شوقايدىڭ دۇنيەدەن قايتقانىنا 70 جىل تولىپ وتىرعاندا، رۋحىنىڭ تۋعان حالقىمەن قايتا قاۋىشۋىنا جاعداي جاسالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولمارى حاق.

ابدىۋاقاپ قارا

تۇركيا، ىستامبۇل قالاسى،

ميمار سينان ۋنيۆەرسيەتىنىڭ

پروفەسسورى،

شوقايتانۋشى عالىم

«اباي-اقپارات»