جالعاسى. باسى مىنا جەردە: http://old.abai.kz/content/kanagat-zh-keshev-zhenilistin-sebebin-bilgen-zheniske-zhetedi-basy

ادەتتە «تون اينالدىرۋ» ۇدەرىسى بىرتىندەپ جۇرگىزىلەدى. ءبىرىنشى باسقىشتا «دايىنداۋ كەرەكتەن» - «دايىن ەمەس ەكەن» دەگەن قورىتىندى شىعارىلعان. تيىسىنشە، «دايىن ەمەس ەكەننەن» - «جارامايدى ەكەن»، «جارامايدىدان» - «جۇكەشەۆ قازاق تىلىنەن باس تارتۋ كەرەك دەپتى» دەگەن جەلەۋ تۋىنداعان.

سونىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ الدىڭدا ەكى جول تۇر. ءبىرىنشىسى - ءتىلدى يندۋستريالى قوعامدا قولدانۋعا دايىنداۋ. بۇل يدەيا توڭىرەگىندە ويلانا باستاساڭ، كۇش پەن جىگەرىڭ ءتىلدى اينالىسقا ەنگىزۋ باعىتىنا جۇمسالادى. سەن قازاق ءتىلىن رەسمي قولدانىسقا ەندىرۋ ماسەلەلەرىنە توعىتىلىپ كەتەسىڭ. الدىڭنان كەدەرگى اتاۋلىنىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۋىنداي باستايدى. ولاردىڭ بىرىنە كىرىسكەندە، ەكىنشىسىنىڭ شەشىمىن تاۋىپ بەرەتىن جاڭا يدەيالار تۋىندايدى. ولار تاعى جاڭا باعىتتارعا جەتەلەيدى.

ەكىنشى جول - وسى يدەيانى كوتەرگەن ادامدى «جاۋ» دەپ جاريالاپ، بۇقارانى سونىڭ سوڭىنان تۇسۋگە جۇمىلدىرۋ. مۇندايدا ەزۋىنەن كوبىگى بۇرقىراعان ۇلتپاتتار العا شىعادى. ايىلىن جيۋدى بىلمەيتىن ولار وزدەرىنىڭ قوعامدىق اقپارات كەڭىستىگىندە جۇرگەنىن اڭدامايدى، اشىق ماتىنمەن بالاعاتتاۋعا جول بەرەدى. اۋىل قازاعى مۇنداي «وتكىر» ءسوز ايتىپ جاتقان «باتىل» قازاقتاردى سىلەكەيىن جيماي تىڭدايدى.

جالعاسى. باسى مىنا جەردە: http://old.abai.kz/content/kanagat-zh-keshev-zhenilistin-sebebin-bilgen-zheniske-zhetedi-basy

ادەتتە «تون اينالدىرۋ» ۇدەرىسى بىرتىندەپ جۇرگىزىلەدى. ءبىرىنشى باسقىشتا «دايىنداۋ كەرەكتەن» - «دايىن ەمەس ەكەن» دەگەن قورىتىندى شىعارىلعان. تيىسىنشە، «دايىن ەمەس ەكەننەن» - «جارامايدى ەكەن»، «جارامايدىدان» - «جۇكەشەۆ قازاق تىلىنەن باس تارتۋ كەرەك دەپتى» دەگەن جەلەۋ تۋىنداعان.

سونىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ الدىڭدا ەكى جول تۇر. ءبىرىنشىسى - ءتىلدى يندۋستريالى قوعامدا قولدانۋعا دايىنداۋ. بۇل يدەيا توڭىرەگىندە ويلانا باستاساڭ، كۇش پەن جىگەرىڭ ءتىلدى اينالىسقا ەنگىزۋ باعىتىنا جۇمسالادى. سەن قازاق ءتىلىن رەسمي قولدانىسقا ەندىرۋ ماسەلەلەرىنە توعىتىلىپ كەتەسىڭ. الدىڭنان كەدەرگى اتاۋلىنىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۋىنداي باستايدى. ولاردىڭ بىرىنە كىرىسكەندە، ەكىنشىسىنىڭ شەشىمىن تاۋىپ بەرەتىن جاڭا يدەيالار تۋىندايدى. ولار تاعى جاڭا باعىتتارعا جەتەلەيدى.

ەكىنشى جول - وسى يدەيانى كوتەرگەن ادامدى «جاۋ» دەپ جاريالاپ، بۇقارانى سونىڭ سوڭىنان تۇسۋگە جۇمىلدىرۋ. مۇندايدا ەزۋىنەن كوبىگى بۇرقىراعان ۇلتپاتتار العا شىعادى. ايىلىن جيۋدى بىلمەيتىن ولار وزدەرىنىڭ قوعامدىق اقپارات كەڭىستىگىندە جۇرگەنىن اڭدامايدى، اشىق ماتىنمەن بالاعاتتاۋعا جول بەرەدى. اۋىل قازاعى مۇنداي «وتكىر» ءسوز ايتىپ جاتقان «باتىل» قازاقتاردى سىلەكەيىن جيماي تىڭدايدى.

مەن بۇل جەردە اۋزى بالاعاتتان ارىلمايتىنداردىڭ ارەكەتىنەن قازاقتىڭ نازارىن «جاۋدىڭ» بەتىن قايتارۋعا اۋدارۋ ارقىلى ونى قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋدەن اۋلاقتاتىپ اكەتۋ ارەكەتىن كورىپ وتىرمىن. بار كۇش، جىگەر ۋاقىت تا سوعان كەتىپ جاتىر، ال ءتىل ماسەلەسى سول كۇيىندە قالىپ وتىر.

قازاق لينگۆيستەرى دە وسى ەكىنشى جولدى قالاپ الىپ، اقپارات كەڭىستىگىندە لاي سۋدان بالىق اۋلاۋعا كوشىپ العان. ولاردىڭ ارەكەتى مىناعان سايادى: ءتىل ماسەلەسىن تالقىلاما; تالقىلاساڭ - كەمشىلىگى كورىنىپ قالادى; سونان كەيىن جاستار قازاقشادان ودان ارى جىراقتاپ كەتەدى; قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن جاۋىپ قوي; ول ءۇشىن بۇقارانىڭ ساناسىن ويدان شىعارىلعان «جاۋلاردىڭ» سوڭىنان تۇسۋگە بۇرىپ جىبەر.

ساۋاتسىز ۇلتپاتتارعا «ساۋاتتى» عالىمدارىمىز قوسىلعان. جاڭبىرباي جاقىپ دۇرىس تۇسىنگەن: ماسەلە تىلدە، قازاقتاردا، سونىڭ ىشىندە ورىستىلدىلەردىڭ «قاستاندىعىندا» دا ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ تىعىرىققا تىرەلۋىنىڭ باستى سەبەبى لينگۆيست عالىمداردىڭ ءتىلدى دامىتۋ تەورياسىن جاساپ بەرە الماۋىندا.

ساناداعى رەفلەكسيا جەتىمسىزدىگى

قازىرگى قازاقتىڭ باسىنا ءتۇسىپ وتىرعان تاۋقىمەتتەردىڭ ءبىرى مىناۋ: قازاقتاردىڭ ساناسىندا رەفلەكسيا بولماي وتىر.

قازاقتىڭ ميى اۋىل مۇعالىمى باستاۋىش سىنىپتاردا جۇرگەندە قۇلاعىنا قۇيىپ تاستاعان تاپتاۋرىن «اقيقاتتارمەن» تىقپالانىپ قالعان. ولاردىڭ سانى ءجۇز نەمەسە ودان كوپ تە بولۋى مۇمكىن. ونىڭ دۇنيەتانىم كوكجيەگى وسى ءجۇز تريۋيزممەن قورشالىپ تاستالعان. ول وسىلاردى عانا قايتالاپ، ءومىرىن كەشىپ جاتىر.

تاپتاۋرىن اقيقاتتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى مىنالار: «قازاق - دانا حالىق» (جوعارىدا ساكەنىڭ ايتقانىنا قاتىستى پىكىردى ەسكە ءتۇسىرىڭىز), «بيلەرىمىز - شەشەن»، «باتىرلارىمىز - كوسەم»، «كەرەمەت دامىپ كەتتىك»، «مادەنيەتىمىز جوعارى»، «ءبىلىمىمىز وزىق»، «قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى مول»، «اۋىل - ۇلتتىڭ اجارى»، «گۇلدەنسە اۋىل - گۇلدەنەمىز ءبارىمىز»، «رەسەي - دوس»، «باتىس - اگرەسسور»، «داعدارىسقا قىڭبايمىز»، «توي بولا بەرسىن»،.. بۇل «اقيقاتتاردىڭ» ساناعا اسەرى ولاردىڭ ۇنەمى قايتالانۋىنىڭ سالدارى بولىپ تابىلاتىن وزگەرمەۋدەن، اتالعان تريۋيزمدەردىڭ شەڭبەرىنەن شىقپاۋدان، جاڭالىق اتاۋلىعا قارسىلىقتان كورىنىس بەرەدى.

تريۋيزمدەرمەن تىقپالانىپ قالعان ميدىڭ ارەكەتىندەگى اۆتوماتتىلىق اۋىل ادامىنىڭ تۇتىنىپ جۇرگەن مادەنيەتىنەن دە ايقىن كورىنىس بەرەدى. ونىڭ مىسالى رەتىندە قازiرگi قازاقتاردىڭ XX عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا پايدا بولعان اندەردi ايتىپ ءجۇرۋiن الۋعا بولادى. ونىڭ سەبەبى ش.قالداياقوۆ جانە ونىمەن تۇستاس ءومiر ءسۇرiپ، ەڭبەك ەتكەن اۆتورلاردىڭ كەمەڭگەرلiگiنەن ەمەس. بۇل قۇبىلىس، بىرىنشىدەن، اۋىلدان شىققان قايراتكەرلەردىڭ ساناسىندا رەفلەكسيا بولماۋىنىڭ سالدارىنان ولار جاساعان مادەنيەتتە دە العا جىلجۋ بولماعانىن; ەكىنشىدەن، بۇقارانىڭ ساناسىندا رەفلەكسيا بولماعاندىقتان ونىڭ دا كوركەمدىك-ەستەتيكالىق تالعامىنىڭ وسپەگەنiن ايعاقتايدى.

بۇل يدەيالار ءجۋرناليستىڭ دە، جازۋشىنىڭ دا، اۋىلدان شىققان ديپلومدى كادرلاردىڭ ءبارىنىڭ ساناسىنان مىعىم ورىن العان. ولار وسى تاپتاۋرىندارعا كۇدىك كەلتىرگەن، بوگدە وي ايتقان ادامعا ورە تۇرەگەلىپ، قارسى شىعادى. ارينە، ارگۋمەنتپەن، دالەلمەن ەمەس، بالاعاتپەن، قارعىسپەن قارسى شىعادى.

قازاقتىلدى كادرلار تولەرانتتىق دەگەندى بىلمەيدى. كەز كەلگەن يدەيانىڭ، پىكىردىڭ ءومىر سۇرۋگە قاقىسى بار ەكەنىمەن ساناسپايدى. مادەنيەتتى پىكىرتالاس جۇرگىزە الاتىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلمەگەن. ولاردىڭ ارەكەت ستيلدەرى تۇرپاتتى: الدىمەن «اناۋ ءسويتىپ جاتىر» دەپ بىرەۋ بايبالام سالادى. كىمنىڭ قايتىپ جاتقانىنا كوز جەتكىزبەي، قالعاندارى ايتاققا، اۋىل يتتەرىنشە، كوزسىز، ءسوزسىز قوسىلادى. «تىنىشتىقتى بۇزۋشىنىڭ» ءار ءۋاجىن جولدان قوسىلۋشىلار ۇستەمە ارلەندىرىپ وتىرادى. وسىدان «پوحوج نا دەدا» «پوحوج نا سوسەداعا» اينالىپ، العاشقى اقپارات توڭكەرىلىپ ءتۇسىپ، قۇبىجىق رەتىندە بۇقاراعا تارتىلادى. ونىڭ ارتىنان بىقسىق مىسقىل، لوگيكاسىز كەكەسىن، كوبىنەسە، تۋرا ماتىنمەن بەرىلگەن بالاعات ىسكە قوسىلادى. ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى دۇرىس اڭعارعانداي، بوگدە پىكىر يەسى، جۇيكەسى مىقتى بولماسا، «جىندىحانادان بىراق شىعۋى» ىقتيمال. كەڭەستىك قازاقستاندا وسىنداي قۇبىلىستار از بولماعان. ءوز باسىم وندايدى تاريحي قۇبىلىس رەتىندە كىتاپتارىمنىڭ بىرىندە كەلتىرگەنىم بار.

قازىرگى قازاقستاننىڭ رۋحاني كەڭىستىگىندە وسىنداي اۋىر پسيحولوگيالىق احۋال ورناعان. تاپتاۋرىن تۇجىرىمداردىڭ سانادا سەمىپ قالعانى، ۇلتتتىق سانانىڭ وسىلارعا بايلانىپ، ماتالىپ تاستالعانى سونداي، بۇقارا جاڭا يدەيانى قابىلدامايتىن، بوگدە ويعا توزبەيتىن جاعدايعا تۇسىرىلگەن. قازاق تىلىندە جاڭاشا وي ايتۋ، جاڭا يدەيا كوتەرۋ جانە ونى مادەنيەتتى تالقىلاۋ مۇمكىندىگى مۇلدەم جويىلعان.

مەنىڭ ءبىر تانىسىم، اكادەميك «اناۋ - الاي، مىناۋ - بىلاي» دەپ سوققاندا الدىنا جان سالمايدى. وسى ويلارىڭىزدى نەگە جاريالامايسىز دەگەنگە، «قازاقتار وندايدى قابىلداۋعا دايىن ەمەس» دەپ جاۋاپ بەرەدى. جاڭا ويلارى مەن يدەيالارىن اس ۇيدە ورتاعا سالاتىندار وزدەرىن قارا ءنوپىر تاپتاپ كەتۋىنەن قورقىپ، ۇندەمەي قالىپ وتىرادى.

ەجەلگى ريم ويشىلدارىنىڭ ءبىرى وسىنداي اۋىر پسيحولوگيالىق ءحالدى «سويلەگەندەر - بىلمەيدى، بىلگەندەر - سويلەمەيدى» دەپ سيپاتتاعان.

قازاقشا ءسوز الىپ جۇرگەندەردىڭ دەرلىكتەي ءبارى جوعارىداعى ءجۇز تريۋيزم شەڭبەرىندە عانا ءسوز قوزعاي الادى، دەمەك، تۇجىرىمدارى تەرىس، اقيقاتتان اۋلاق، عىلىمي دايەكسىز، ۇشقارى، كەلەشەك ءۇشىن زياندى («سويلەگەندەر بىلمەيدى»). ال قاجەتتى، ۇلاعاتتى پىكىر ايتا الاتىندارعا، جاڭا يدەيا كوتەرەتىندەرگە ءسوز بەرىلمەيدى («بىلگەندەر سويلەمەيدى).

مىسالدار كەلتىرە كەتەيىن: مەن ءوز باسىم، انا ءبىر جىلى «جاس الاشقا» مەكتەپتەگى ءبىلىم مازمۇنى تۋرالى سىنشىل ماتەريال اپاردىم. اتى - «ۇركىتۋ يدەولوگياسى». ول كەزدە رەداكتور ج.قورعاسبەك بولاتىن. كىرىسپە اڭگىمەدەن كەيىن «ءوزىم قارايمىن، دايىندايمىن، جاريالايمىن» دەپ الىپ قالدى. بىراق جاريالاي المادى. ارتىنان وسى ماتەريالدىڭ ورىسشاسىن دايىندادىم. ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى امانگەلدى قۇسايىنوۆ كوتەرىلگەن يدەيالاردى قاتتى ۇناتتى. بولىمدەرگە بەرىپ تالقىلاتتى، كەلتىرىلگەن ءار سىلتەمەنى تەكسەرتتى. سونان كەيىن الدىعا ءوزىنىڭ فاميلياسىن قويىپ، «تانىستىعىمدى سالسام دا جاريالاتتىرامىن» دەپ الىپ كەتتى. بىراق جاريالاتا المادى. كەيىنىرەك «جاس الاشقا» (سارسەنبايۇلىنىڭ تۇسىندا) ءۇش ماقالادان تۇراتىن تسيكل اپاردىم. بۇل جولى دا جول بولمادى. نەگە؟

ويتكەنى، بۇلاردا كەلتىرىلگەن تۇجىرىمدار اتالعان «ءجۇز اقيقات» شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتەتىن ەدى.

مەن «قازاق ءتىلى باي»، «وعان مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلسە - بولعانى»، «الدىمەن بيلىكتەگىلەر قازاقشا سويلەسىن»، «قازاقشا بىلمەگەندەردى قىزمەت بابىمەن ورلەتپەۋ كەرەك»،.. دەگەن تريۋيزمدەردى اتتاپ وتكەنىم، بۇل باعىتتاردىڭ كەلەلى ناتيجەگە جەتكىزە المايتىنىن، ماسەلەنىڭ باسقادا ەكەنىن ايتقانىم ءۇشىن قازاقتىڭ رۋحاني الەمىندەگى ەلەۋلى كۇشتەردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىرادىم.

ارينە، عالىمدار مەن جۋرناليستەردىڭ ءبارىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىن. ولاردىڭ اراسىندا تۇسىنەتىندەر بار. بىراق اقيقاتتى باتىل قولداۋعا شىعاتىندارى از. ويتكەنى، ولار ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارا المايتىن قارا ءنوپىردىڭ بالاعاتىن ەستىپ، جالاسىنا ۇرىنۋدان قورقادى.

بىزدە بوگدە وي ايتىپ، تىڭ يدەيا كوتەرەتىن ادام باتىل بولۋى، سونان كەيىن ولاردى قورعاي الاتىن رۋحاني الەۋەتتى بولۋى كەرەك. قازاقتىڭ رۋحاني الەمىنە قاتىستى وتكىر پىكىر ايتۋ ءۇشىن كاميكادزە كەرەك.

مەن دە پەندەمىن. مەنىڭ دە قاتەلەسۋگە قاقىم بار. تالقىلاۋ كەزىندە مەنىڭ قاتەمدى بىرەۋ جاناشىرلىقپەن، دۇرىسى بىلاي دەپ كورسەتىپ بەرىپ جاتسا، مەن ونى قۋانا قابىل الار ەدىم. مادەنيەتتى تالقىلاۋ بولسا، مەن وزىمدە ابدەن دالەلدەنگەنىن كۇتىپ جۇرمەي-اق، ءالى ءپىسىپ جەتىلمەگەن ويلارىمدى دا ورتاعا سالعان بولار ەدىم. سالاۋاتتى تالقىلاۋ بارىسىندا بار تۇمان تەز-اق اشىلار ەدى. وكىنىشكە وراي، ەۋروپانى العا سۇيرەپ شىعارعان رۋحاني تۇتقالاردىڭ ءبىرى پىكىر الۋاندىعى دەگەننىڭ ءبىز ماڭايىنا دا بارا العان جوقپىز.

ابايدىڭ دويىرى قازاقتىڭ جون ارقاسىن تىلگىلەگەنىمەن، ساناسىنا ساڭلاۋ تۇسىرە المادى. س.تورايعىروۆ تا «قاراڭعى قازاق كوگىنە، ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولا المادى». «ويان، قازاق» دەپ جار سالعان م.دۋلاتوۆتىڭ ۇندەۋىنەن كەيىن دە قازاق ۇيقىسىنان جازبادى. قازاقتىڭ ۇنەمى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، اشتىق بولسا - قىرىلىپ، قىسپاق بولسا - شەتكە قاشا بەرۋىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ بەرەم دەگەن ن.ماسانوۆ تا ۇلتپاتتاردىڭ سوققىسىنا ۇشىرادى. بۇلاي بولا بەرسە - قازاق اقيقاتى ەشقاشان اشىلمايدى، اقيقات اشىلماسا - العا جىلجۋ دا بولمايدى.

سوندا قازاقتىڭ رۋحاني اسپانى قارا تۇنەكتەن ارىلماي، تۇنشىققان كۇيى ماڭگى قالا بەرمەك پە؟ جوق، ارينە. ءبىز ۇلتتىڭ ساناسىنا ساۋلەنى قايدان الىپ، قالاي قۇيۋدى بىلەمىز.

سىناعاندى بىلسەڭ - تۇزەگەندى ءبىل

«ءتىل ولاي جەتىلمەيدى»- دەپ كەسكىن تۇجىرىمدايدى ءسوز الۋشىلاردىڭ ءبىرى. وسىنى وقىپ وتىرىپ، ادۋىنى قاتتى ەكەن، ءتىلدىڭ قالاي جەتىلەتىنىن ناقتى دالەلدەرمەن، نۇقىپ كورسەتىپ بەرەتىن شىعار دەپ كۇتەسىڭ. وكىنىشكە وراي، اۆتور ارى قاراي «شىرىگەن جۇمىرتقاداي بىلجىراپ» (وسى اۆتوردىڭ ءوز ءسوزى) وزگەنى قويىپ وزىڭە كۇلكىلى جاعدايعا ءتۇسىپ وتىرعان قازاق ءتىلىن «قالاي جەتىلدىرۋ» كەرەك ەكەندىگى جونىندە اۋىز اشا المايدى.

«سولاي بولعانىن» ايتۋعا قاقىڭ جوق، ەگەر «قالاي بولاتىنىن» كورسەتە الماساڭ. حايدەگگەردىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، «اردىڭ سىنشىل فۋنكتسياسى بار». سىن مەن ار قاتار جۇرەتىن ۇعىمدار. ارلى سىنشى «ولاي ەمەس» ەكەنىن كورسەتكەننەن كەيىن، «قالاي بولۋى كەرەك» ەكەنىن ايتادى. سىناعاندى بىلسەڭ - تۇزەگەندى ءبىل. تۇزەۋىن بىلمەي، سىناۋىن عانا ءبىلۋ - ارسىزدىڭ ءىسى.

قازاق ءتىلى «مىڭ جىلدىق داۋىلعا توتەپ بەردى» دەپ سوعادى بۇل شىركىن. قازاق ءتىلىنىڭ يندۋستريالى قوعامنىڭ داۋىلىنا شىن توتەپ بەرگەنىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرساق، وندا ول جونىندە وزەۋرەي داۋلاسىپ نەمىز بار ەدى؟ اتالعان ءجۇز بىلشىلدىڭ ءبىرى. بۇل «تۇجىرىمنان» دا الداۋ مەن مالدانۋدىڭ شىلاۋىندا مالتىپ ءجۇرۋ كورىنىپ تۇر، ءتىلدى تىعىرىقتان سۋىرىپ الىپ، يندۋستريالى قوعامنىڭ داۋىلىنا توتەپ بەرگىزۋدىڭ امالى جوق.

سەنىڭ ءتىلىڭ - سەنىڭ ءدىلىڭ نەمەسە شاتالاردىڭ شاتاسۋى

«ماڭگۇرتتەر»، «ازعىندار»، «توپاس»، «توپىراق باسىپ جۇرمەس»، «قارا جەر جيرەنەتىن»، «كيە اتقان»، «توزاقتان تىنىشتىق تاباتىن»، «اش»، «جىن»، «الباستى»،.. بۇلار ءبىر عانا «سۇراقتا» ۇشىراساتىن شايپاۋ سوزدەر.

اساۋ تارپاڭ دەگەن اتپەن جازىپ جۇرگەن بەيباقتىڭ سۇراقتارىن وقىعاندا قازاق لەكسيكونىنىڭ «جەتىلىپ» كەتكەنىن كورىپ، الدىمەن كوڭىل قۇلازىدى. ارتىنان قاراڭعىعا تىعىلىپ الىپ، تاس اتىپ جۇرگەن مۇنىڭ جىنىسى كىم ەكەن دەگەن سۇراققا تىرەلدىم. ءتىلىنىڭ اششىلىعىنا قاراپ، ءسىرا، ايەل بولار دەپ ويلادىم. ويتكەنى، قازاقتا «بۇلتتان شىققان كۇن اششى، جامان قاتىننىڭ ءتىلى اششى» دەگەن بار.

لينگۆيستيكادا ادامدار توبىنىڭ ءجيى قولداناتىن سوزدەرىن زەرتتەۋ ارقىلى ويىن، ويى ارقىلى ارەكەتىنىڭ مازمۇنىن انىقتايتىن ءادىس بار. (مەنىڭ كىتابىمدا ءتىل، وي، ارەكەت اراسىنداعى بايلانىستاردى زەرتتەگەن جەكە تاراۋ بار). سول ءادىستى قولدانا وتىرىپ، ءسوز ساپتاۋشىنىڭ جان الەمىنە ۇڭىلۋگە بولادى. كاسىپقوي پسيحولوگتار ءۇش اۋىز ءسوز ايتقان ادامنىڭ ايەلىمەن قالاي تۇراتىنىنا دەيىن بىلە الادى.

ءبىر سوتسيولوگ انكەتالىق ساۋالداما جۇرگىزىپ، ءتۇرلى حالىقتاردىڭ ومىرلىك پراكتيكادا ءجيى قولداناتىن سوزدەرىن انىقتاپتى. اعىلشىنداردا ول; دامۋ، زاڭدىلىق، تەحنولوگيا، ەكونوميكا، كومپيۋتەر، مەحانيزم، سامولەت، ساپار،.. سياقتى سوزدەردەن تۇرادى ەكەن. ال قازاقتاردىڭ اۋزىنا الدىمەن اۋىل، تۋىس، مال، قي، تۇراقتىلىق، پارا، قۇداعي، توي،.. سياقتى سوزدەر تۇسەتىن كورىنەدى.

ادامنىڭ ءسوزى ونىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيiن عانا ەمەس، ونىڭ ارەكەتiنىڭ ءمانىن كورسەتەدى. ويتكەنى، ارەكەت ويدان، وي سوزدەن تۋىندايدى. «قازاق تiلiندە، - دەپ جازدى م.جۇماباەۆ،- قازاقتىڭ اسىقپايتىن، ساسپايتىن سابىرلى مiنەزi - ءبارi كورiنiپ تۇر». وسىعان مازمۇنداس پىكىرلەر ايتقان وزگە عۇلامالار دا جەتكىلىكتى.

ن.ي.كونراد: «ادامزاتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋىنىڭ ەڭ ايشىقتى جانە ءدال كورسەتكىشى ونىڭ ءتىلى بولىپ تابىلادى».

د.لەۆيتوۆ: «ادامنىڭ مiنەزىندەگi ەرەكشەلiكتەر ونىڭ اۋىزشا سويلەگەنiنەن دە، جازباشا سوزiنەن دە، سوزدiك قورىنان دا، مورفولوگياسىنان دا، ءسوز قۇراۋىنان دا، سويلەۋ ستيلiنەن دە كورiنiس تابادى».

ز.فرەيد: «سوزدەن شاتاسۋ، جاڭىلىس جازۋ مەن قاتە وقۋ، قول سiلتەۋ مەن ءتۇرلi قىلىقتار،.. سولاردىڭ كومەگiمەن ادام تەرەڭدە جاتقان سىرلارىن اشادى».

بىرەۋ م.حايدەگگەردىڭ «ءتىل - بولمىستىڭ ءۇيى» دەگەنىن كەلتىرىپتى. سولاي ەكەنى راس. بۇل دا جوعارىدا اتالعان عۇلامالاردىڭ پىكىرلەرىنە ۇقساس. سەنىڭ ءتىلىڭ سەنىڭ بولمىسىڭدى ايقىندايدى. وسى قاعيدالارعا سۇيەنە وتىرىپ، مىسالى، «شوشقا» دەگەن ءسوزدى ءجيى قولداناتىن ادامنىڭ سول قورسىلداق جاتقان ۇيشىكتىڭ ماڭايىنا تۇنەپ جۇرەتىنىن اڭعارۋعا بولادى. «ورىستىڭ دامبالىمەن اۋزىن سۇرتكەن» دەگەن تىركەستى بىرنەشە ادام قايتالاپتى. بۇل - پودۆالدا وسىنى ايتۋشىنىڭ شەشەسى مەن وعان كەلىپ جۇرگەن كليەنت ورىستىڭ د-نىڭ قاتار جاتاتىنىن ۇنەمى كورەتىن، ءبىر كۇنى ورامال ەكەن دەپ ونىمەن اۋزىن سۇرتكەن ادام ەكەنىن كورسەتەدى. بۇركەنشىك اتپەن تىعىلىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ ۇنەمى قاراڭعىدا ءوتىپ جاتقانىن ايعاقتايدى.

بالاعات - الەۋمەتتىڭ تۇبىنەن شىققانداردىڭ قولى. شارۋا مەن قۇلدان شىققاندار بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن دە بوقتامپازدىق ادەتىن تاستامايدى. كەڭەس وداعىندا جوعارى لاۋازىمداعىلاردىڭ وزىنەن تومەنگى قىزمەتتەگىلەردى بالاعاتتاۋ جاعدايلارى ۇدەرىستى قۇبىلىسقا اينالعان بولاتىن. ن.حرۋششەۆ الەمگە ايگىلى بوقتامپاز رەتىندە تانىلدى. قاتارداعى شوشقاشىدان شىققان ول بۇۇ-نىڭ تريبۋناسىنان «كاپيتاليستەرگە» «پوكاجۋ كۋزكينۋ مات» دەپ ايعايلاپ، بوتينكاسىن شەشىپ الىپ تريبۋنانى ۇرعانى جارتى الەمنىڭ ەسىندە. باس حاتشىلاردىڭ سوڭعىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ وداقتىق تەلەەكراننان «يا ەگو پوسلال، تۋدا، كۋدا وبىچنو، رۋسسكيە ليۋدي پوسىلايۋت» دەگەنى بار. سوندىقتان كوپشىلىك الدىندا، باسپاسوزدە، سونىڭ ىشىندە، ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىندا اۋزىنا ولگەن تىشقاندى تىستەپ شىعۋ قۇبىلىسى ەشكىمدى تاڭ قالدىرماسا كەرەك.

اساۋ تارپاڭ، قابىل، ساكە،.. دەگەن اتتارمەن جازىپ جۇرگەن ادامداردىڭ قولدانعان سوزدەرىنە قاراپ وتىرىپ، ولاردىڭ پودۆال شاتالارىنىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن اجىراتىپ الۋ قيىن ەمەس.

شاتا - اناسىن بىلەتىن، اكەسىن بىلمەيتىن ادام، پودۆالدا سامووپال ءىشىپ جۇرگەندەردىڭ تاستاندىلارى. ول ەسەيگەندە «اكەم قايدا، كىم» دەپ شەشەسىنەن سۇراعان. شەشەسى كىمنەن، قاشان تاپقانىن ۇمىتىپ قالعان. وسىدان كەيىن ول ءوزىنىڭ «پودۆال توزاعىنداعى» ومىرىنە اكەسى كىنالى دەپ، بار قىرسىعىن سوعان جاۋىپ ءومىر وتكىزگەن. ول اكەسىنىڭ، ايتەۋىر جىنىسى ەركەك بولعانىن بىلەدى. سوندىقتان كەز كەلگەن ەركەكتىڭ بەتىنە سۇقتانا جانە وشىگە قارايدى («مەنى تاستاپ كەتكەن وسى ەمەس پە ەكەن؟»). ەركەككە دەگەن وشپەندىلىك، اسسوتسياتسيا مەحانيزمى بويىنشا ەرگە ءتان ءسوز سويلەپ، ارەكەت ەتە الاتىن تانىمال قايراتكەرلەرگە دە وشپەندىلىككە ۇلاسىپ كەتكەن.

تاستاندى بالالاردىڭ كوپتىگى جاعىنان قازاقستاننىڭ دۇنيە جۇزىندە الدىڭعى ورىنداردىڭ بىرىندە ەكەنى اركىمگە بەلگىلى. رەسمي سويلەگەندە سىپايىلاپ  تولىق ەمەس وتباسىنان شىققان دەلىنەتىن بالالاردىڭ ۇلەسى بارلىق بالانىڭ 1/5 -نەن 1/3-نە دەيىنگى ۇلەستى قۇرايدى.

كەڭەس كەزىندە شاتالاردى قورعايتىن ارنايى زاڭ بولعان. ول زاڭ بويىنشا ماتەريالدىق كومەك زاڭدى اتا-انادان تۋىلعان بالاعا ەمەس، نەكەسىز تۋعان بالالارعا بەرىلەتىن. شاتا بالا تاپقان ايەلدەردى جالعىز باستى انا («مات-ودينوچكا») دەپ اتايتىن. قازاقستاننىڭ قازىرگى زاڭدارىندا دا شاتالاردى قورعايتىن باپتار بار.

بۇلاردى ءسوز قايتارۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل - شاتالاردىڭ الەۋمەتتىك كاتەگوريا رەتىندە كورىنىس بەرەتىنىن كورسەتەتىن عىلىمي سيپاتتاما.

شاتالاردىڭ كوبەيۋى مەن ۇلتتىق مورالدىڭ ازعىنداۋى اراسىندا تۋرا پروپورتسيا بار. شاتالاردىڭ سوزدەرى شاتاس، مىنەزدەرى شاتاق بولادى. (شاتا، شاتاسۋ، شاتاق، شالكەس، شالكەم-شالىس،.. سوزدەرىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر). قازىر كەز كەلگەن شاتا ۇلت اتاسىنىڭ شاۋجايىنان الا تۇسەتىن بولدى. سانانىڭ قالتارىستارىندا اۆتوماتتى جۇزەگە اسىپ جاتقان بىلاپىت وي، شاتالاردىڭ اۋزىنا «اق يت بولىپ كىرىپ، كوك يت بولىپ شىعىپ» جاتىر.

ينتەرنەتكە شىعىپ جۇرگەن قازاق شاتالارىنىڭ بالاعاتتارى مەن بىلاپىت سوزدەرىن وقىپ وتىرىپ، الدىمەن «قانىم قاينادى»، ارتىنان «جانىم اشىدى» (اباي ايتقانداي). بۇل قۇبىلىس قازاقتىڭ رۋحاني ايالارىنىڭ تۇگەلدەي قاۋساپ تۇرعانىن، اسىرەسە، ۇلتتىق ءمورالدىڭ توزعانىن، مەكتەپتىڭ ازعانىن، وتباسى ينستيتۋتىنىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ تۇرعانىن كورسەتەدى. قوعامدىق اقپارات كەڭىستىگىنە شىعىپ الىپ، جوعارىدا كەلتىرىلگەن تىركەستەردى قولدانىپ سويلەۋ ناعىز شاتانىڭ شاتاعىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى.

قازاق فولكلورىندا باتىردى كوزىنە كۇل شاشىپ جەڭەتىن مىستان كەمپىردىڭ بەينەسى بار. پودۆال شاتالارىنىڭ شاشاتىن كۇلى - ولاردىڭ شايپاۋ سوزدەرى.

لەنيننىڭ «جاۋلارىمەن ساسىق سۇيىق شىعارىپ كۇرەسەتىن جاندىكتەر بولادى» دەگەنى بار. پودۆال شاتالارىنىڭ شايپاۋ سوزدەرى - ولاردىڭ كۇرەس قۇرالى رەتىندە قولداناتىن ساسىق سۇيىعى.

ساسىق سۇيىق شىعارىپ نەمەسە كۇل شاشىپ جۇرگەن شاتالارمەن شالكەم-شالىس كەلىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى شاتاسۋدىڭ كورىنىسى. وندايلاردان جەڭىلۋ - ابىروي.

پودۆال شاتالارىمەن سويلەۋ مادەنيەتى، جۋرناليستىك ەتيكا، عىلىمي مورال، قاراپايىم ادامعا ءتان ادەپ، قارىم-قاتىناس ونەرى (يسكۋسستۆو وبششەنيا) تۋرالى ءسوز قوزعاۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ولاردىڭ بولمىسى بۇل كاتەگورياداعى سوزدەرمەن ايقىندالمايدى. ولاردىڭ كوگنيتيۆتىك كارتاسىندا مۇنداي ۇعىمدار بەلگىلەنبەگەن.

عىلىمي تالقىلاۋ دەڭگەيىندە ءسوز تالاستىرعىسى كەلەتىن ادام بەت پەردەسىن تاستاپ، اشىق الاڭعا شىعۋى كەرەك. عىلىمي جۋرنالداردا ارگۋمەنتكە - ارگۋمەنتپەن، دالەلگە - دالەلمەن، تۇجىرىمعا - تۇجىرىممەن، عىلىمي ەتيكانى ساقتاي وتىرىپ، مانگە قاتىستىنى تالقىلانعاندا عانا شىندىقتىڭ بەتى اشىلادى.

بالاعاتتاۋ مەن جالا جابۋعا ۇيىرلىكتىڭ باستى سەبەبى - السىزدىك، رۋحاني قورتىقتىق. بۇركەنشىك اتپەن ۇڭگىرىنە تىعىلىپ الىپ، جارىقتاعىنى سىباۋ كەز كەلگەن قورقاقتىڭ قولىنان كەلەدى. كۇشتى بولساڭ جارىققا شىق، ەرەجە بويىنشا بەلدەس.

ءمينيستردىڭ، دەپۋتاتتىڭ جانە باسقالاردىڭ كوتەرگەن شۋى تۋرالى

انا تiلiنiڭ عاسىر بويى شەشiلمەي كەلە جاتقان ماسەلەسىن كوتەرiپ، ونى جونگە سالۋعا بويىمدا بار كۇشىم مەن قاجىرىمدى جۇمساپ، وزىمشە دامىتۋ جولدارىن ۇسىنعانىمدا، كەيبىر مينيسترلەر مەن دەپۋتاتتار اۋزىنا كەلگەن عايباتىن ايتىپ، قولىنان كەلگەن كۇيەسiن جاقتى. مەن اتوي سالىپ، ولارعا قارسى شىقپادىم. كۇل شاشقاندارعا قارسى كۇل شاشپادىم، وعىن تاسادان اتقاندارعا تاسادان وق اتپادىم. ءۇنسىز قالدىم.

ماعان قارسى اقپاراتتىق سوعىسقا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى دەپۋتاتتارى، ۇكىمەت مۇشەلەرى، بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل بىلىمدەر ينستيتۋتىنىڭ، اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ اكادەميكتەرى، بەلگىلى باسىلىمدار («انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى») قاتىستى. الگى تەرمە ايتىپ جۇرەتىن دەپۋتات مەنىڭ اتىمدى جاتتاپ الىپ، مەن تۋرالى اۋىزىنا كەلگەن عايباتىن كوكىپ، تالاي باسىلىمنىڭ باسىن قاتىردى، وڭمەڭدەپ قويماي، ماعان جازا سۇراپ، اشپاعان ەسىگى، كىرمەگەن تەسىگى قالمادى، جازعاندارىمدى، عىلىمي دارەجەمدى جويۋدى تالاپ ەتتى.

عايبات دەگەنگە قاتىستى وسى جەردە قۇراننىڭ ءبىر ءسوزى ويىما ءتۇسىپ وتىر. قۇران ۇلاعاتى بويىنشا احيرەتكە بارعاندا ەڭ اۋىر جازانى ادام عايبات ايتقانى ءۇشىن تارتادى. جازىقسىز ادامدى عايباتتاعانى ءۇشىن بەرىلەتىن جازا ادامعا كىسى ولتىرگەنى، زورلىق جاساعانى، قاراقشىلىعى ءۇشىن بەرىلەتىن جازادان الدەقايدا اۋىر بولادى.

و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «مينۋتا مولچانيا نا كرايۋ سۆەتا» دەگەن ولەڭi بار. وندا اقىن ءۇندiستاننىڭ تىنىق مۇحيتقا سۇعىنىپ جاتقان وڭتۇستiك مۇيiسiنە بارعاندا ويىنا كەلگەنىن ولەڭگە وزەك ەتكەن.

بۇل - م.گانديدى جاۋلارى اتىپ كەتكەن جەر. ول سەرiكتەسi ءۇندi اقىنى چاتتەردجيدەن:

- گانديدi اتقان كiم؟- دەپ سۇرايدى. ءۇندى اقىنى ونىڭ اتىن اتامايدى.

- ءبىر سۆولوچ،- دەپ قولىن سiلتەي سالادى.

جالپى جەكسۇرىننىڭ اتىن اتاماۋ، ءتۇسiن تۇستەمەۋ كوپتەگەن حالىقتا ۇشىراسادى. قازاقتىڭ دا قاسقىردىڭ اتىن اتاماي، ونى "يتقۇس" دەيتiنi بار. مەن دە وسى ۇردىسكە دەن قويدىم.

ءبىر سوزدىكتە «سۆولوچ» ءسوزى قازاقشاعا «سۇمەلەك» دەپ اۋدارىلىپتى. مەن سۇمەلەكتەردىڭ اتىن اتامايمىن. ولاردىڭ ەسiمiن اتاپ جاتۋدى ارىما سىن سانادىم. مەنىڭ اتتارىن اتاعانىم ولار ءۇشىن ۇلكەن ماراپات بولار ەدى.

سۇمەلەكتەردiڭ سۇمەڭدەگەن ارەكەتىنەن كەيىن ءۇنسىز قالۋ كەرەك. ارينە، ول ۇنسىزدىك -  جەڭىلىس ەمەس، بۇرىنعىدان دا زور داۋىسپەن ۇندەۋ ءۇشىن تاعات تابۋ، ىشتەي شيرىعىپ، قايتادان توپاستىڭ كوزىن باقىرايتا ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن، سابىرلى ۇنسىزدىك.

سۇمەلەكتەر قوعامدىق پىكىر مەن تاريحتى جاسايتىن كىمدەر ەكەنىن بىلمەيدى. كەز كەلگەن بيلەۋشىنىڭ نەمەسە زامانىندا دۇركىرەپ تۇرعان اتاقتىلاردىڭ ناعىز تاريحي كەلبەتىن جاساۋ فيلوسوفتار مەن تاريحشىلاردىڭ قولىندا ەكەنىمەن ولاردىڭ ءىسى بولمادى. لەۆ تولستويدىڭ «پاتشالاردىڭ تاعدىرى مەنىڭ قولىمدا» دەپ نەگە ايتقانىن تۇسىنبەدى. ولار بيىك مانساپتىلاردىڭ، اتاقتىلاردىڭ بەينەسىن جازۋشىلار مەن عالىمدار قالاي جازىپ قالدىرسا، كەلەشەك ۇرپاق سولاي قابىلدايتىنىن ەسكەرمەدى.

مەن فيلوسوفپىن ءارى تاريحشىمىن. تاريحتىڭ شىنايىلىعىندا قالاي بولعانىن، قازىرگى ءداۋىردىڭ ناعىز سيپاتتاماسىن، كىمنىڭ كىم بولعانىن، كەلەشەك ۇرپاق تەك مەنىڭ كىتاپتارىمنان وقىپ بىلەتىن بولادى. سوندىقتان، بۇرىنعى مينيسترگە، دەپۋتاتقا جانە باسقا ايتاققا قوسىلۋشى اكادەميكتەرگە ايتارىم: «سەندەر - پەشكاسىڭدار، مەن - شاحماتشىمىن، قاي پەشكانىڭ قاي كلەتكادا تۇراتىنىن مەن انىقتايمىن، سەندەردىڭ تاعدىرلارىڭ مەنىڭ قولىمدا».

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»