تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم - الاش!..» (جالعاسى)
2.
ورىس حالقىنىڭ ءوزىن جانە ءوزىنىڭ بودانىنداعى از ۇلتتى قاندى شەڭگەلىندە ۇستاعان مونارحيا قۇلادى. شەت ايماقتاردى بىلاي قويعاندا، روسسيانىڭ ءوز ىشىندە حاوس پايدا بولدى. رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس كۇشەيدى. كەرەنسكيدىڭ ءامىرى ءبىر جەردە ءجۇرىپ، ءبىر جەردە جۇرمەدى. سونداي بەيۋاق كۇيگە قازاق دالاسى دا ءتۇستى. ەل ىشىندە ءارى-ءسارى جاعداي ورنادى. انارحيالىق، ستيحيالىق قاقتىعىستار كۇشەيدى. بيلىكسىز ەلدە سەندەلىس باستالدى. تۇركىستان ولكەلىك گەنەرال گۋبەرناتورى كۋروپاتكين بارلىق ۋەزدىك، قالالىق مەكەمەلەرگە:
«ءبىرىنشى -ەلدى مەكەندەردەگى تۇرعىنداردى جيىپ، 12-15 ادامنىڭ مولشەرىندە كەڭەس سايلانسىن. ەكىنشى - قوعامدىق كاسىپتىك سوۆەتتەر قۇرىلسىن. ءۇشىنشى -جاڭا سايلانعان وكىمەت پوليتسيانى، اكىمشىلىك مەكەمەلەردى الماستىرسىن. ءتورتىنشى -تىڭشىلار مەن جاندارمەريانىڭ ءىسى توقتاتىلسىن. بەسىنشى -جاڭا وكىمەتتىڭ جارلىعى شىققانشا بۇرىنعى اكىمدەر ورنىندا قالسىن»، - دەپ بۇيرىق بەردى.
2.
ورىس حالقىنىڭ ءوزىن جانە ءوزىنىڭ بودانىنداعى از ۇلتتى قاندى شەڭگەلىندە ۇستاعان مونارحيا قۇلادى. شەت ايماقتاردى بىلاي قويعاندا، روسسيانىڭ ءوز ىشىندە حاوس پايدا بولدى. رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس كۇشەيدى. كەرەنسكيدىڭ ءامىرى ءبىر جەردە ءجۇرىپ، ءبىر جەردە جۇرمەدى. سونداي بەيۋاق كۇيگە قازاق دالاسى دا ءتۇستى. ەل ىشىندە ءارى-ءسارى جاعداي ورنادى. انارحيالىق، ستيحيالىق قاقتىعىستار كۇشەيدى. بيلىكسىز ەلدە سەندەلىس باستالدى. تۇركىستان ولكەلىك گەنەرال گۋبەرناتورى كۋروپاتكين بارلىق ۋەزدىك، قالالىق مەكەمەلەرگە:
«ءبىرىنشى -ەلدى مەكەندەردەگى تۇرعىنداردى جيىپ، 12-15 ادامنىڭ مولشەرىندە كەڭەس سايلانسىن. ەكىنشى - قوعامدىق كاسىپتىك سوۆەتتەر قۇرىلسىن. ءۇشىنشى -جاڭا سايلانعان وكىمەت پوليتسيانى، اكىمشىلىك مەكەمەلەردى الماستىرسىن. ءتورتىنشى -تىڭشىلار مەن جاندارمەريانىڭ ءىسى توقتاتىلسىن. بەسىنشى -جاڭا وكىمەتتىڭ جارلىعى شىققانشا بۇرىنعى اكىمدەر ورنىندا قالسىن»، - دەپ بۇيرىق بەردى.
ال، تەك قازاقتاردان تۇراتىن اۋداندار نە ىستەۋى كەرەك؟ ولار دا زەمستۆوعا ءوز وكىلدەرىن ۇسىندى. جەكە كەڭەس شاقىرۋ قاجەتتىگى تۋدى. ونى ۇيىمداستىرۋدى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قازاق دالاسىنداعى كوميسسارى ءاليحان بوكەيحانوۆ قولىنا الدى. 1917 جىلى ساۋىردە ورالدا جالپىقازاق كەڭەسى شاقىرىلدى. بودانعا تۇسكەن ەكى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە تۇڭعىش رەت وتكەن حالىقتىق كەڭەستى احمەت بايتۇرسىنوۆ اشتى. ول ۇلتتىڭ قازىرگى ۇستاناتىن باعىتى، اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ ساياساتى تۋرالى بايانداما جاسادى.
بۇل ۇلتتىق كەڭەس - قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ مايەگىن ۇيىتقان ۇلى ءماجىلىس رەتىندە تاريحتا ماڭگى قالاتىن كەڭەس بولدى. سول ساتتەن باستاپ احمەت بايتۇرسىنوۆ ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى، ۇلت كوسەمى، ۇلتتىڭ رۋحاني قورمالى رەتىندە جالپى ۇلتتىق كيەگە اينالدى. قازاقتىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قالىپتاسقان ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسى وسى كەڭەستە بۇكىلقازاقتىق ساياسي پارتيا قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل سول كەزدەگى قالىپتاسقان تاريحي جاعدايعا بايلانىستى بىردەن-ءبىر قاجەتتى شارا ەدى.
1917 جىلى تامىز ايىنداعى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىندا «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» حالىقتىق كەڭەسى قۇرىلدى. الاش - قازاق ۇعىمىنىڭ بالاماسى. سول كەزدەگى رەسمي ءىس-قاعازداردا قازاقتار - «كيرگيز» دەپ جازىلىپ جۇرگەندىكتەن دە، قىرعىز اۆتونومياسى - دەگەن اتاۋدان بويلارىن اۋلاق سالىپ، حIII-XV عاسىرلار اراسىندا اتوي اتقا اينالعان: «ۇرانىم - الاش، كەرەگەمىز - اعاش!»، - دەگەندەگى «الاش» ۇرانىن مەملەكەتتىڭ اتى رەتىندە تاڭداپ الدى. الاش يدەياسى مەن «الاشوردا» حالىق كەڭەسى قازاق تاريحىنان ماڭگىلىك ورىن الاتىن كوشپەلى قوعامداعى توسىن قۇبىلىس بوپ قالدى.
«الاشتىڭ» ۇيىمدىق-ساياسي ماسەلە قاراعان II سەزى 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا ءوتتى. وعان بۇكىل قازاق ەلى ءوز وكىلدەرىن سايلادى. قۇرىلتاي قابىلداعان العاشقى القالى شەشىمنىڭ ءبىرىنشى سويلەمى:
«1. ءوزارا پارتيالىق (سايلاۋ) باقتالاستىقتاردى جويىپ، بىرىگۋ تۋرالى ۇندەۋ جازۋ. ول مىرجاقىپ پەن احمەتكە جۇكتەلەدى»، -دەپ باستالدى.
قۇرىلتايدا قاتتى قاداعالانىپ، ۇزاق تالقىلانعان ماسەلە - اۆتونوميا، ميليتسيا، كەڭەس ماسەلەسى بولدى. ورىنبورداعى كازاك اسكەرىنىڭ وكىلى مەنشين اۆتونوميانى قولداي وتىرىپ، «الاش» اۆتونومياسىن وڭتۇستىك شىعىس وداعىنا قوسىلۋعا شاقىردى، ال م. شوقاەۆ قازاق پەن قىرعىز ءبىر اۆتونوميا قۇراپ، تۇركىستاننىڭ قۇرامىنا كىرۋدى ۇسىندى. «الاشوردانىڭ» قۇرىلىمدىق جوباسىن ۇسىنا وتىرىپ حالەل عابباسوۆ:
«وكتيابر ايىنا دەيىن حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بوپ، بيلەپ كەلگەن ۋاقىتشا وكىمەت قۇلادى. روسسيا مەملەكەتى ۇكىمەتتەن ايىرىلدى. بەلگىلى ۇكىمەتكە باعىنباي اركىم وزىنشە بيلىك ەتسە، ازامات سوعىسىنىڭ تۇتانىپ كەتۋى مۇمكىن. انارحيا تولقىنى بۇكىل مەملەكەتتى، ۇلكەن قالالاردى دا، كىشى اۋىلدى دا جايلاپ بارادى. ول قازاقتار تۇراتىن وبلىستارعا دا تاراپ، حالىقتىڭ ءومىرى مەن دۇنيە مۇلكىنە قاۋىپ-قاتەر ءتوندىردى. ولار قورعانسىز قالدى. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى - قازاق بولىستارى تۇگەل مويىندايتىنداي مىقتى ۇكىمەت قۇرۋ كەرەك.
ەكىنشى: مەملەكەت قازىر باسىنان ۇلكەن كۇيزەلىستەردى كەشىرىپ وتىر: جاپپاي قۇلدىراۋ مەن انارحيا ءورىس الىپ، كىسى ءولىمى كوبەيدى. بۇل انارحيانىڭ زاردابى قازاق وبلىستارىنا تاراۋ قاۋپى ءتوندى. قالىپتاسقان توتەنشە جاعدايعا - ارپالىسقان انارحياعا قازاق حالقى ەنجار قاراي المايدى. بۇل انارحيا قازاق وبلىستارىندا بۇرق ەتە قالسا، ەشقانداي قورعانىشى جوق قازاق حالقىنىڭ مۇلدەم قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا الاسۇرىپ، ءتونىپ كەلە جاتقان انارحيادان ەل-جۇرتتى امان ساقتاۋ ءۇشىن، حالىق جاساعىن قۇرۋ كەرەك»، - دەپ ۇسىنىس جاسادى.
ح.عابباسوۆتىڭ سول جوباسى بويىنشا سەزد مىناداي شەشىم قابىلدادى:
«قاۋلى: تومەندەگى ەرەجەلەرگە سايكەس شۇعىل تۇردە حالىق جاساعى (ميليتسيا) قۇرىلسىن:
I. ميليتسيا قاتارىنا جاسى 20 مەن 35-ءتىڭ اراسىنداعى، قىزمەتكە جارامدى ەر ادامدار قابىلدانادى. II. ميليتسيا قاتارىنا ءوزى ەرىك بىلدىرگەندەر الىنادى، ال بەلگىلى مولشەردەگى سانعا ەرىك بىلدىرۋشىلەردىڭ سانى جەتپەگسن جاعدايدا، وندا كىمنىڭ قىزمەت ەتۋى جەرەبە ارقىلى شەشىلەدى. ءىىى. ءوز ەركىمەن نەمەسە جەرەبە ارقىلى قىزمەتكە الىنعان ميليتسيونەرلەرگە ۇلتتىق فوندىنىڭ ەسەبىنەن جالاقى بەرىلەدى، ال جالاقىنىڭ كولەمىن جەرگىلىكتى جاعدايدىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ جەرگىلىكتى ۇيىمداردىڭ ءوزى، نە ميليتسيا مەكەمەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تولەيدى. IV. ءار وبلىسقا بەلگىلەنگەن ميليتسيونەرلەردىڭ سانىن وبلىستار ۋەزدەرگە، ۋەزدەر بولىستار مەن اۋىلدارعا بولەدى. V. وبلىستىق مەكەمەلەردىڭ ۋەزدەرگە بەلگىلەنگەن مولشەردەگى ميليتسيالاردىڭ تولىقتاي جينالۋىنا ۋەزد مەكەمەلەرى جاۋاپتى. VI. جەرەبە بويىنشا ميليتسيا قاتارىنا الىنعان ادام ءوزىنىڭ ورنىنا 20-35 جاستاعى باسقا بىرەۋدى جىبەرۋگە قاقىسى بار. VII. ەگەر دە جەرەبە ءبىر ۇيدەگى بىرنەشە ادامعا قاتار تۇسكەن جاعدايدا ولاردىڭ بىرەۋى عانا الىنادى. جاساقتاردىڭ سەميا جانە باسقا دا جاعدايىنا بايلانىستى جەڭىلدىك جاساۋعا جەرگىلىكتى مەكەمەلەر مىندەتتى. VIII. العاشقى كەزدە ءاربىر اۋىلداعى قاۋىمدار وزدەرىنەن الىنعان ميليتسيونەرلەردى اتپەن، ەر-تۇرمانمەن جانە كيىممەن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. IX. جاساقتارعا قاجەتتى مىلتىق، وق-ءدارى مەن قىلىشتار "الاشوردانىڭ" ۇلتتىق قورىنىڭ ەسەبىنەن ساتىپ الىنىپ، جەر-جەرگە ءبولىنىپ بەرىلەدى. X.ميليتسيونەرلەردى جاتتىقتىرۋ ءۇشىن وفيتسەرلەر مەن ينسترۋكتورلار: 100 ميليتسيونەرگە - 1 وفيتسەردەن، 50 ميليتسيونەرگە - 1 ينسترۋكتوردان كەلەتىندەي مولشەردە قابىلدانادى. XI. وفيتسەر كادرلارىن دايارلاۋ ءۇشىن ءوزى تىلەك بىلدىرگەن ادامدار ورىنبورداعى كازاك-يۋنكەر ۋچيليششەسىنە ورنالاستىرىلادى. XII. بوكەي، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارى بويىنشا جالپى ميليتسيونەردىڭ سانى 13.500 بولۋى كەرەك، ال وبلىستار بويىنشا بىلاي ءبولىندى: بوكەي - 1.000, ورال - 2.000, تورعاي - 3.000, اقمولا - 4.000, سەمەي - 1.500 جانە جەتىسۋ - 2.000 ادام».
«الاشوردانىڭ» كونستيتۋتسيالىق پروگرامماسىندا ارميا ۇستاۋ جانە وعان قاراجات ءبولۋ جاعى قاراستىرىلمادى. جاساقتار ءتارتىپ پەن تىنىشتىق ساقتاۋ، انارحيالىق قيمىلداردان قورعانۋ ماقساتىندا قۇرىلدى. سول كۇننەن باستاپ «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اسكەري جوباسىن جاساعان ح.عابباسوۆ باس اسكەري كەڭەسشىسى رەتىندە قارالىپ، كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققاننان سوڭ دا قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. ءسويتىپ، كەز-كەلگەن ساتتە ونى ارانداتۋعا مۇمكىندىك تۋاتىنداي ايعاقتار الدىن-الا دايىندالىپ قويدى.
سول قۇرىلتايدا وقۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعالىعىنا احمەت بايتۇرسىنوۆ سايلاندى. بۇل زاڭدى تاڭداۋ ەدى. ويتكەنى قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى مەن فونەتيكاسى، سينتاكسيسى مەن ەتيمولوگياسى تۋرالى تۇڭعىش «وقۋ قۇرالىن» جازعان دا، ءتۇپ ءسوز، ءتۇبىر سوزدەن - قۇرمالاس سويلەمگە، زات ەسىمنەن - وداعايعا، باستاۋىشتان - پىسىقتاۋىشقا، شىلاۋدان - تاسىمالعا دەيىنگى تەرميندەردىڭ اۆتورى دا اقاڭ - احمەت بايتۇرسىنوۆ بولاتىن.
شۇعىل تۇردە قارالعان وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسى -قازاق حالقىنىڭ ابدەن جەگىسىن جەپ، رۋحاني مۇقتاجدىققا ۇرىندىراتىنداي حالگە دۋشار ەتكەن دىلگىر ءىس ەدى. كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسىندا وقۋ جونىندەگى دۋلاتوۆتىڭ بايانداماسى تىڭدالىپ، ءبىر اۋىزدان مىناداي قاۋلى الىندى. وندا:
«باستاۋىش جانە ورتا ءبىلىم بەرەتىن قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالىپ قازاقشا وقۋلىقتار قۇراستىرۋ ءۇشىن 5 ادامنان القا قۇرىلسىن، كوميسسياعا وزىنە قاجەتتى ادامداردى شاقىرۋعا پراۆو بەرىلسىن. القا - ورتالىق ۇلتتىق كەڭەس ورنالاسقان جەردە جۇمىس ىستەسىن. القا مۇشەلەرى وقۋلىقتاردان باسقا: ا) ۇلتتىق مەكتەپتەرگە ارنالعان پروگرامما جاساۋ، ب) مۇعالىمدەرگە جەتەكشىلىك ەتۋ، ۆ) بالالار تاربيەسى تۋرالى كىتاپ شىعارۋ، گ) بارلىق قازاق مەكتەپتەرىندەگى حالىققا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءتارتىبىن بەلگىلەۋ، د) قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ ۇلگىسىن رەتتەۋ، ە) پايدالى كىتاپتار مەن كىتاپشالاردى قازاق تىلىنە اۋدارۋ - ماسەلەسىمەن دە شۇعىلدانادى.
كوميسسيا ىسكە 1918 جىلدىڭ باسىندا كىرىسۋى كەرەك جانە ەڭ الدىمەن وزدەرىنىڭ ءىس-جوسپارىن گازەتكە جاريالاۋى ءتيىس. كوميسسيا ءوز ىسىنە كىرىسكەننەن كەيىن، التى ايدا كوپشىلىك الدىندا ءباسپاسوز ارقىلى ەسەپ بەرىپ وتىرۋعا مىندەتتى. جاريالانۋعا ۇسىنىلعان كىتاپتاردىڭ داناسىن (تيراجىن), سونىمەن قاتار، قاجەتتى كىتاپتى باسىپ شىعارۋعا كەتەتىن قارجىنىڭ مولشەرىن كوميسسيانىڭ ءوزى انىقتايدى. كوميسسيا بەلگىلەگەن اقشانىڭ مولشەرى شۇعىل تۇردە وبلىستىق زەمستۆونىڭ كوميسسياسىنا جىبەرىلەدى نەمەسە بۇل سوما ۇلتتىق قوردان بولىنەدى.
كوميسسيانىڭ قۇرامىندا جوق، بوگدە ادام قۇراستىرعان وقۋلىقتار - كوميسسيا قۇپتاپ، رۇقسات ەتكەن سوڭ عانا مەكتەپتە پايدالانىلۋعا جىبەرىلەدى. سونىمەن قاتار، كوميسسيادا ماقۇلداعان وقۋلىقتاردى سول كوميسسيا اۆتورمەن كەلىسە وتىرىپ حالىقتىڭ مەنشىگى دەپ جاريالايدى. ەگەر دە، باسقا ادامنىڭ وقۋلىعىن جاراتپاعان جاعدايدا، كوميسسيا ماجىلىسىندە تالقىلانعان كەزدە، ول ادام سول جينالىسقا شەشۋشى داۋىسپەن قاتىسادى. كوميسسيانىڭ العاشقى جىلدارى قۇراستىرعان وقۋلىقتارى حالىقتىق مەنشىك، ال 3 جىل وتكەن سوڭ اۆتوردىڭ مەنشىگى بولىپ سانالادى. پروگراممادا كورسەتىلگەن جۇمىستاردى اتقارىپ بىتكەن سوڭ، كوميسسيا ەسەپ بەرەدى، ال قاراۋىنداعى كىتاپتار مەن اقشانى قازاقتاردى باسقارۋ جونىندەگى باسقارمانىڭ نۇسقاۋىمەن ءتيىستى مەكەمەگە وتكىزەدى.
كوميسسيانىڭ 1918 جىلعا ارنالعان كىرىس-شىعىسى تومەندەگىدەي مولشەردە بەكىتىلسىن: كوميسسيانىڭ بەس مۇشەسىنىڭ ارقايسىسىنىڭ ايلىق جالاقىسى - 800 سوم، كەڭسە جالداۋ ءۇشىن جىلىنا - 4.800 سوم; كوميسسيانىڭ قاجەتتى جۇمىسپەن شۇعىلدانۋىنا جىلىنا 1.800 سوم، ءار ءتۇرلى ماتەريالداردى ساتىپ الۋعا جىلىنا 6000 سوم، كەڭسە شىعىنىنا جىلىنا - 2.400 سوم. بۇل قارجى ءار وبلىستاعى جان باسىنىڭ سانىنا قاراي تومەندەگى تارتىپتەن ءبولىنسىن: سىرداريا وبلىسى - 13.050 سوم، جەتىسۋ وبلىسى - 8.700 سوم، سەمەي وبلىسى - 8.700 سوم، ورال وبلىسى (ماڭعىشلاقپەن قوسىلىپ) - 7.250 سوم، اقمولا وبلىسى - 5.800 سوم، تورعاي وبلىسى - 5.800 سوم، فەرعانا وبلىسى - 4.350 سوم، بوكەي ورداسى - 3.100 سوم، سامارقاند وبلىسى - 1.450 سوم. جوعارىدا كورسەتىلگەن 58.200 سومنىڭ جارتىسىن وبلىستىق زەمستۆولار قاڭتار ايىندا «الاشورداعا» تابىس ەتۋى ءتيىس»، - دەپ اتاپ كورسەتىلدى.
«الاشوردانىڭ» بۇل جوباسىن ا.بايتۇرسىنوۆ كەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى رەتىندە ودان ءارى جالعاستىردى. كورسەتىلگەن ءىس-شارالار 1913-1928 جىلدار ارالىعىندا تولىقتاي جۇزەگە استى.
1905 جىلعى قوياندى جارمەڭكەسىندە بۇكىلقازاقتىق ازاتتىق قوزعالىسى رەتىندە باستالىپ، اۆتونوميامەن تياناقتالعان بۇل قۇبىلىس - ۇلتتىق دامۋدىڭ تاۋەلسىزدىك باعىتىن ۇستاعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلكەن جەڭىسى ەدى. 1917 جىلى 2 قاراشا كۇنى كەڭەس وكىمەتى «روسسيا حالىقتارى پراۆولارىنىڭ دەكلاراتسياسىن» جاريالادى. وندا:
«1. روسسيا حالىقتارى تەڭ پراۆولى جانە سۋۆەرەندى. 2. روسسيا حالىقتارى ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا دەيىنگى ەركىن (مەملەكەتىن - ت.ج.) ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە قۇقىلى. 3. ۇلتتىڭ جانە ۇلتتىق-ءدىني ارتىقشىلىقتار مەن تەجەۋ بىتكەندەردىڭ ءبارى جويىلادى. 4. روسسيا تەرريتورياسىن مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ جانە ەتنوگرافيالىق توپتاردىڭ ەركىن دامۋىنا جول بەرىلەدى»، - دەپ (سول جىلدارداعى اۋدارما - ت.ج.) جازىلدى.
بۇل كولونيزاتورلىق-ميسسيونەرلىك، شوۆينيستىك ەزگىدەگى ۇلتتارعا تاۋەلسىزدىك الۋ مۇمكىندىگىن بەرەتىن العاشقى رەسمي قۇجات ەدى. ۇلتتار تۋرالى دەكلاراتسيا، شىندىعىندا دا، ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ورىندادى. بىراق تا ونىڭ جۇزەگە اسۋ جولى اسا قيىن ءارى قاندى قىسپاققا تولى بولدى. سونىمەن قاتار وسى دەكلاراتسيانىڭ مازمۇنى مەن قۇقىقتىق نورمالارىن ناقتىلاي ءتۇسۋ ماقساتىندا جانە تۇركىستان مەن قازاقستانداعى، كاۆكازداعى ۇلتتاردىڭ ءبولىنىپ كەتۋ مۇمكىندىگى مولايىپ، يمپەريانىڭ قۇلاۋ قاۋپىن تۋدىراتىنىنا كوزى جەتكەندە، كەڭەس وكىمەتى اسىعىس تۇردە 1917 جىلى 20 قاراشادا «روسسيانىڭ جانە شىعىستىڭ بارلىق ەڭبەكشى مۇسىلماندارىنا» ۇندەۋ جاريالادى. ەكەۋىنە دە لەنين مەن ستالين قول قويدى. ەكىنشى ۇندەۋدە:
«بۇدان بىلاي سىزدەردىڭ نانىمدارىڭىز بەن ادەت-عۇرىپتارىڭىز، سىزدەردىڭ ۇلتتىق جانە مادەني مەكەمەلەرىڭىز ەرىكتى جانە قول سۇعىلمايتىن بولىپ جاريالانادى. وزدەرىڭىزدىڭ ۇلتتىق ومىرلەرىڭىزدى ەركىن جانە بوگەتسىز قۇرا بەرىڭىزدەر. سىزدەردىڭ بۇعان پراۆولارىڭىز بار»، - دەپ جار شاشتى.
ناعىندا بۇل كەڭەس وكىمەتىن نىعايتىپ العانشا الدارقاتا تۇراتىن «ءبىر جاپىراق قاعاز عانا» (لەنين) بولاتىن. بۇل ۇندەۋلەر سول كەزدە رەسەي يمپەرياسىنا قارايتىن اسا ۇلكەن تەرريتوريانى الىپ جاتقان از ۇلتتاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، ولاردى كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋعا مويىن بۇرعىزاتىن ءتاسىل ەدى. ەكىنشىدەن بۇل - ءبىر ۇلتتى قاناۋشى جانە ەزىلگەن تاپ دەپ ەكىگە بولەتىن جىمسىتپالى ساياسي امال بولاتىن.
تاريحي مۇمكىندىكتى دەر كەزىندە پايدالانا وتىرىپ 1917 جىلى 29-قاراشادا - باشقۇرتستان تاۋەلسىز مەملەكەتى، 5-جەلتوقساندا «الاشوردا» اۆتونومياسى جاريالاندى. تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى جاريالانىسىمەن ز.ۆاليدوۆ:
«...جوعارىدا اتى اتالعان قازاق كوسەمدەرىمەن ء(ا.بوكەيحانوۆپەن، ا.بايتۇرسىنوۆپەن - ت.ج.) اقىلداسا كەلىپ (باشقۇرتستان اۆتونومياسى جاريالانباستان بۇرىن) قاراشانىڭ باسىندا ءۇش نۇسقا جاعىراپيالىق كارتانىڭ: 1) ۇلكەن باشكيريانىڭ، 2) كىشى باشكيريانىڭ 3) شىعىس روسسياداعى مۇسىلمان وبىلىستارىنىڭ ەركىن فەدەراتسياسىنىڭ كارتاسىن جاساتتى. بۇل كارتانى باشقۇرتستان اۆتونومياسىنىڭ دەكلاراتسياسى جاريالانعان كەزدە تاراتتى. ...1918 جىلى سامارا قالاسىندا باشقۇرتستان مەن قازاقستان ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ كەلىسىمىمەن قايتالاپ باستىردى».
بۇل - بودان ەلدىڭ ءوز بوستاندىعىن مۇقىم دۇنيەگە جاريا ەتۋگە ۇمتىلعان امالى ءارى مەملەكەتتىك شەكاراسىن راستايتىن تاريحي ايعاق ەدى. سونداي-اق ول «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ دە تاريحي تاعدىرىن دا قامتيدى. تەگى مەن تاعدىرى ورتاق ەكى ۇكىمەتتىڭ قايراتكەرلەرى ازاتتىق ءۇشىن ىنتىماقتاسا كۇرەستى. سول تاريحي كۇندەردەگى قاربالاس وقيعالاردى اراعا قىرىق جىل وتكەن سوڭ ز.ۆاليدوۆ:
«1917 جىلى 20-جەلتوقساندا باشقۇرتستاننىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايىندا تاۋەلسىز رەسپۋبليكا رەتىندە رەسمي زاڭمەن بەكىتىلدى. قازاقتاردىڭ قۇرىلتايى ءسال ەرتە وتكەنىمەن، ءالى دە تارقاپ ۇلگەرمەگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ قۇرىلتايعا باقىلاۋشى ەسەبىندە سەيدازىم قادىرباەۆ پەن مۇستافا شوقاەۆ قاتىستى. ون كۇننەن كەيىن قوقاندا قۇرىلعان تۇركىستان تاۋەلسىز ۇكىمەتىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ سايلاندى. مەن دە ەكى رەت قازاقتاردىڭ قۇرىلتايىنا باقىلاۋشى رەتىندە قاتىستىم. ەكى قۇرىلتاي دا ءبىر-ءبىرىن قۇتتىقتادى»، - دەپ ەسكە الدى.
تاۋەلسىزدىك جاريالانىسىمەن شۇعىل تۇردە ۇلتتىق اسكەر جاساقتالدى. ءا.بوكەيحانوۆ «الاشوردا» اۆتونومياسىنىڭ ساياسي جانە تەرريتوريالىق دەربەستىگىن رەسمي تۇردە بەكىتتىرۋ ماقساتىندا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن كەلىسىم جۇرگىزدى. كولچاك ۇكىمەتى «الاشوردا» ۇكىمەتىن مويىنداۋدان باس تارتىپ، ولاردى اسكەري سوعىس جاعدايىنداعى جازاعا تارتۋعا بۇيرىق بەردى.
سونداي قىسىلتاياڭ شاقتا، 1918 جىلى ناۋرىز ايىندا ستالين تەلەگراف ارقىلى «الاشوردا» ۇكىمەتىمەن «سىمسىز بايلانىسقا» شىعىپ، الاش اتىنان وكىلدىك ەتىپ سويلەسكەن حالەل عابباسوۆقا قازاق اۆتونومياسىن مويىندايتىنىن مالىمدەدى. تاۋەلسىزدىككە بەت العان ازاتتىق جولىنىڭ ءسۇيىنشى حابارى مىنا قۇجاتتان باستالادى:
«1918 ج. 19 مارتتا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، ۇلت جۇمىستارىن باسقارۋشى كوميسسار ستالين ماسكەۋدەن سەمەيدەگى «الاشوردانىڭ» باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ ھام ونىڭ جولداسى حالەل عابباسوۆتى اۋىزشا سويلەسەتىن توتە تەلەگرافقا شاقىردى. ەرتەڭىندە 20-مارتتا كوميسسار ستالين مەن حالەل سويلەستى. ستالين «الاش» اۆتونومياسى تۋرالى سويلەسپەكشى ەكەن. ەكى جاعى ءوز پىكىرلەرىن ايتىسىپ، اقىرىندا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ اتىنان حالىق كوميسسارى ستالين مىنانى ايتتى (ستالين ءسوزىن وزگەرتپەستەن تۇگەلىمەن ءتارجىما قىلامىز):
رۋسياداعى حالىقتاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى حالىق كوميسسارلارى شىعارعان بەلگىلى ەرەجەسى بۇل كۇنگە شەيىن ۇلت ماسەلەسى تاقىرىپتا (جونىندە - ت.ج.) سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ نەگىزگى قىزمەت جوباسى بولىپ كەلەدى. ءۇشىنشى سوۆەتتەر سەزى وسى ەرەجەنى جايعاستىرۋعا قاۋلى قىلدى. ءوزىڭىز بىزگە تاپسىرىپ وتىرعان جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسى تۇگەلىمەن جوعارى جوباعا مۋافىق كەلەدى. بىراق جالعىز-اق شارت قويامىز: ەگەر ءسىزدىڭ سەزىڭىزدىڭ قاۋلىسى وكىلدەرىڭىزدىڭ سوۆەت ۇكىمەتىن تانۋعا حالاف بولماسا بولعانى. ءۇشىنشى سوۆەتتەر سەزى سوۆەتسكي فەدەراتسيا نيزامىن جاساپ ھام بۇل ميزام ءىۇ سوۆەتتەر سەزىنىڭ بەكىتۋىنە سالىنسىن دەپ قاۋلى قىلىندى. بۇعان قاراعاندا ەندى ءسوزدى قويىپ، ىسكە كىرىسۋ كەرەك، ياعني، ءاربىر تۇرمىسى، سالتى باسقا حالىقتار جەرگىلىكتى سوۆەتتەرمەن قوسىلىپ، اۆتونوميا، فەدەراتسيا الۋ قۇقى، باسىبايلى ءبولىنىپ كەتۋ سەكىلدى ۇلت نيەتتەرىن جارىققا شىعارۋعا سەز شاقىراتىن كوميسسيا قۇرۋعا تىرىسۋ كەرەك. ءبىز ويلايمىز، جالپى قازاق-قىرعىزدىڭ وكىلدەرى تەز قامدانىپ، ىڭعايلى ۋاقىتتى وتكىزبەي، جەرگىلىكتى سوۆەتتەرمەن بىرىگىپ، الگىدەي كوميسسيانى قۇرار. سىزدەن وتىنەمىز، ءبىزدىڭ جاۋابىمىزدى «الاشوردانىڭ» كەڭەسىنە سالىپ، جاۋاپ قايتارساڭىزدار ەكەن. ادرەس: ماسكەۋ، كرەمل، حالىق كوميسسارلارىنىڭ باستىعى لەنينگە ھام حالىق كوميسسارى ستالينگە».
مىنە، «الاشوردا» مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اراسىنداعى العاشقى جانە باستى كەلىسىم قۇجاتى وسى. بۇل - قازاق مەملەكەتتىگىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن رەسمي قۇجات. ياعني، ابىلقايىردىڭ بوداندىققا كىرۋ تۋرالى اننا يوانوۆناعا بەرگەن، تەك قانا اق پاراققا قولى قويىلعان قاعازدىڭ قۇنىن دا، كۇشىن دە جوياتىن ۇلى قۇجات. ال بولشەۆيكتەر اۆتونومياعا قارسى كۇرەسىپ، جانتالاسا شاعىندى. 21 ناۋرىز كۇنى «الاشوردا» ۇكىمەتى 11 باپتان تۇراتىن كەلىسىم شارتتى كرەملگە جىبەردى. وندا مىنا شارتتار:
«1. 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ 5-نەن 12-نە دەيىن ورىنبوردا وتكەن جالپى قازاق سەزىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا «الاش» اۆتونومياسى جاريالاندى جانە ونىڭ تەرريتورياسىنا - سەمەي، اقمولا، تورعاي، ورال، سىرداريا، فەرعانا، جەتىسۋ، بوكەي ورداسى، زاكاسپيسكي وبلىسىنىڭ ماڭعىشلاق ۋەزى، سامارقان وبلىسىنىڭ جيزاق ۋەزى، امۋداريا ءبولىمى، التاي گۋبەرنياسىنا قاراعان بيسكى، بارناۋل، زمەينوگور ۋەزدەرىندەگى قازاقتار باسىم قونىس جايلاعان جەرلەر كىرەدى.
2. «الاشوردا» ۇكىمەتىنە قازاقتان باسقا ۇلتتاردىڭ ىشىنەن ازىنان - از، كوبىنەن - كوپ مولشەردە جيىنى ون ادام مۇشە بوپ كىرەدى.
3. زاڭ شىعاراتىن جانە بيلەيتىن ورىن - «الاشوردا».
4. وبلىستىق بولىمدەردىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ قۇرىلتايدى شاقىرۋ «الاشوردانىڭ» قۇقىندا بولادى.
5. وكىلدەردى ۋەزدەر، قالا تۇرعىندارى سايلايدى.
6. بۇل زاڭ كۇشىنە ەنگەنشە بۇرىنعى زەمستۆولىق جانە قالالىق قۇرىلىمدار جۇمىس ىستەيدى.
7. قازاق-قىرعىزدار اراسىنداعى ءىستى سايلانعان سوتتار قارايدى.
8. قۇرىلتايدىڭ قاۋلىسىنا سايكەس قازاق-قىرعىز ميليتسياسى قۇرىلادى.
9. «الاشورداعا» بايلانىستى تۇرمەگە قامالعاندار بوساتىلسىن جانە ولاردى قۋدالاۋ توقتاتىلادى.
10. موسكۆاداعى «الاشورداعا» قاتىستى ىستەردى ەلشى رەتىندە حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر جۇرگىزەدى.
11. وسى شارتتاردى كەڭەس وكىمەتى قاراپ، كەلىسىمگە وتىرۋى ءتيىس»، -دەپ اتاپ كورسەتىلدى.
بۇل ۇسىنىسقا «ماسەلەنى تەزدەتىپ شەشىپ، سوزدەن ىسكە كوشۋدى» ۇسىنعان لەنين مەن ستالين ءبىر ايدان استام ۋاقىت جاۋاپ بەرمەدى. ازاماتتىق سوعىس ءجۇرىپ جاتقان ەل ءۇشىن بۇل وتە ۇزاق ۋاقىت. سوندىقتان دا شۇعىل تۇردە تاعى دا 1918 جىلى 21 ساۋىردە «الاشوردانىڭ» كۇنشىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى حالەل عابباسوۆ لەنين مەن ستالينگە:
«قازاق اۆتونومياسى ماسەلەسى - قازاق حالقى ءۇشىن ءومىر مەن ءولىم ماسەلەسى بولىپ تابىلادى. 2-ءساۋىر كۇنى كوميسسار ستالين ارقىلى تۋرا، سىمسىز توراپپەن جولدانعان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ كوزقاراسى قازاق حالقىنىڭ اراسىنا ازداعان جۇبانىش اكەلدى.
الايدا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تابيعي تالابىنا وكتەمدىكپەن قاراۋ جەرگىلىكتى كەڭەس دەپۋتاتتارى تۇرعىسىنان تيىلماي وتىر. قازاق ۇيىمدارىن قۋدالاۋ، ولاردىڭ مۇشەلەرىن تۇتقىنداۋ قازاق جۇرتىن الاڭداتىپ، ۇلتتىق ارازدىقتى ورشىتەدى. بۇل وتتى دەر كەزىندە ءوشىرۋ كەرەك جانە ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا شۇعىل تۇردە كىرىسىپ، باس كوتەرىپ كەلە جاتقان الاساپىران مەن تولقۋلاردىڭ الدىن الۋ قاجەت. قازاق حالىق كەڭەسى - قازاق حالقىنىڭ تالابىن بۇلجىتپاي ورىندايدى، سوندىقتان دا اۆتونوميا يدەياسىن تەزدەتىپ جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىگىنشە كۇش سالادى جانە سىزدەردەن شۇعىل جاۋاپ كۇتەمىز. رەسمي مالىمەتىمىزدى 3-ءساۋىر كۇنى تۋرا سىمسىز توراپ ارقىلى جولدادىق.
«الاشوردانىڭ» توراعاسىنىڭ ورىنباسارى - عابباسوۆ»، - دەگەن جەدەلحات جولدادى.
«الاشوردامەن» ەكى ورتاداعى كەلىسىمدى جۇرگىزگەن ستالين باسقارعان وكىمەت اراعا تۋرا ون جىل وتكەن سوڭ ەكىنشى «ارىپتەسىن» - حالەل عابباسوۆتى تۇرمەگە قاماپ، اتۋ جازاسىنا كەستى.
سول جىلى 15 مامىر كۇنى قوستاناي قالاسىندا «الاشوردا»، باشقۇرتستان، قوقان اۆتونوميالارىنىڭ قۇپيا كەڭەسى ءوتتى. وندا قازاقستاننىڭ، باشقۇرتستاننىڭ، تۇركىستاننىڭ ساياسي جاعدايى تۋرالى مالىمدەمە جازىلىپ، ونى بۇكىل الەمگە تاراتۋ ءۇشىن جاپونيا ۇكىمەتىنە جەتكىزۋ ماسەلەسى قارالىپ، ماقۇلداندى. جاپونيانىڭ تاڭداپ الىنۋىنىڭ سەبەبى، بۇل ەل رەسەيدىڭ وداقتاسى بولاتىن. سول ارقىلى حالىقارالىق ءۇردىستى ساقتاۋدى كوزدەدى. قالىپتاسقان اسكەري قورشاۋ جاعدايىندا ۋرال مەن قازاقستان ايماعىنداعى بىرىككەن مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسى دا ۇسىنىلدى. باشقۇرت اسكەرى جەڭىستەن جەڭىسكە جەتىپ، قازاقستان مەن تۇركىستانعا بەت الدى.
«كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باشقۇرتتار مەن قازاقتاردىڭ بىرىگىپ كۇرەسۋى (بولشەۆيكتەردىڭ) وشپەندىلىگىن ورشىتە ءتۇستى» (ز.ۆاليدوۆ).
1918 جىلدىڭ 6 (19) ماۋسىم كۇنى كەشكى ساعات 6-دا «الاشوردا» جاساعى سەمەيگە كەلىپ، اسكەري ساپپەن نيكولسكي شىركەۋىنىڭ الدىنان ءجۇرىپ ءوتتى. شەرۋدى سول كۇنى قالاعا كەلىپ ۇلگەرگەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ قابىلدادى. الاش جاساعىنىڭ كومانديرى پودپولكوۆنيك توقتامىسوۆ «اللا جار!»، - دەپ ۇران سالدى. بارلىق جاساق «اللا جارلاپ!» شەرۋدەن ءوتىپ، بىردەن مايدانعا اتتاندى. «الاشوردا» كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى - ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ، ح.عابباسوۆتىڭ اتىنان شۇعىل تۇردە:
«ەكىنشى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا 11/24 ماۋسىم كۇنى «الاشوردا» ۇكىمەتى الاش قالاسىندا رەسمي تۇردە ىسكە كىرىستى... سەمەي مەن اقمولا وبلىستارىندا ميليتسيا جيناۋ ىسىنە اسا شۇعىل كىرىسىپ، وترياد قۇرىلدى. وتريادتاردىڭ ءبىرسىپىراسى اتتى كازاكتارعا ھام وفيتسەرلەرگە (اق گۆارديا) قوسىلىپ، جەتىسۋ وبلىسىنداعى بولشەۆيكتەرمەن سوعىسۋعا كەتتى... تۇركىستان جاعىنان اتتى كازاك ھام باشقۇرت جىگىتتەرى باس قوسىپ، بولشەۆيكتەرمەن سوعىسۋعا اتتاندى... بۇل تۋرالى دۋتوۆقا تەلەگرامما بەرىلدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ 29 يۋندە قوستانايعا كەتتى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەكى جۇما شاماسىندا سوندا بارماق. «قازاقتان شىققان بولشەۆيكتەرگە ەشبىر راقىم قىلماڭىز». «كەڭەس وكىمەتى شىعارعان بارلىق دەكرەتتەر «الاش» اۆتونومياسى تەرريتورياسىندا كۇشىن جويسىن». «الاش» اۆتونومياسى تەرريتورياسىندا زەمستۆو مەكەمەسى 1917 جىلعى 17 ماۋسىم كۇنگى ۋاقىتشا وكىمەت كىرگىزگەن زاڭ بويىنشا قايتادان ىسكە كىرىسسىن، كەڭەس وكىمەتى مەكەمەلەرى تاراتىلسىن». «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ جانىنان اسكەري مينيسترلىكتىڭ مىندەتىن اتقاراتىن ءۇش ادامنان تۇراتىن اسكەري كەڭەس قۇرىلسىن». «سوت پەن تەرگەۋ كوميسسياسى قۇرىلسىن». «الاشوردا» ۇكىمەتى - «الاش» اۆتونومياسى تەرريتورياسىندا جەرگىلىكتى وبلىستىق جانە ۋەزدىك كەڭەستەر ارقىلى بيلىك جۇرگىزەدى»، - دەگەن جەدەلحاتتار جان-جاققا جىبەرىلىپ جاتتى.
بۇل سۋىت حابارلار بەرىلگەن كەزدە كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان اۆتونوميا ماسەلەسى تولىق رەسمي تۇردە شەشىلمەگەن ەدى. ءا.بوكەيحانوۆ سول كۇنى - 11 ماۋسىم كۇنى قاتاڭ تۇردە:
«قازاق حالقى كەڭەس وكىمەتىن ەش ۋاقىتتا مويىنداماڭدار جانە كەڭەس وكىمەتىنە باعىنباڭدار»،- دەپ نۇسقاۋ بەردى.
ءا.بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە بۇل ارەكەتتەرىن جاسىرماي:
«وندا (جوعارىداعى قۇپيا كەڭەستە - ت.ج.) ءبىز ءوزىمىزدىڭ دۇشپانىمىزبەن، ول دۇشپاننىڭ ىشىنە، ارينە، كەڭەس وكىمەتى دە قوسىلادى، قالاي كۇرەسەتىنىمىزدى تالقىلادىق»، - دەيدى.
ارينە، مۇنداي باتىل مويىنداۋدى تەرگەۋشىلەر دە كۇتپەگەن جانە وعان قارسى سۇراق قويۋ دا قيىنعا سوقسا كەرەك. ز.ۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىندە «الاشوردا» اسكەرىنىڭ جاساعىنا قاتىستى وتە ءبىر قىزىقتى دەرەك بار:
«سامار وكىمەتىمەن، ورالدىق كازاكتارمەن، قازاقستاندىق جاساقپەن جۇرگىزگەن بارلاۋ جۇمىسىمىز وتە ءساتتى بولدى. ورال (تەكە) - حانورداسى - استراحان گۋبەرنياسى - گۋرەۆ (ۇيشىك), ومبى-باتىس توبى قۇرىلدى. باشقۇرتتىڭ ۇلتتىق اقىنى سەيىتگەرەي ماعاز، شايحزادا بابيچ، وزبەك اقىنى ءابىلحاميد سۇلەيمەن (شولپان), قازاقتىڭ جاس ءجۋرناليسى ءبىرىمجانوۆ جانە تاعى ءبىر وقىعان ايتىسكەر اقىن قازاق قىزى قالالاردا جاسىرىن ۇيىم قۇرىپ، ورىنبورداعى ورتالىقتى قۇندى دەرەكتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. قازاقتىڭ اقىن قىزى مەن اقىن شايحزادا ءبابيچتىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارىنىڭ قيىن دا، قىزىقتى ەكەنى سونداي، ول تۋرالى رومان جازۋعا بولار ەدى. مىسالى: قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ تاپسىرىلعان جانكەلديننىڭ ول قىزعا سەنگەنى سونداي، موسكۆاداعى ءىستىڭ بارىسىن تولىق بايانداپ وتىردى. ...سونىڭ ناتيجەسىندە اشحابادتاعى 11 شىلدە كۇنگى اسكەرلەردىڭ كوتەرىلىسىن، اعىلشىن اسكەرىنىڭ تۇركىمەنستان مەن باكۋگە باسىپ كىرۋىن، ءتىپتى اعىلشىن بارلاۋ توپتارىنىڭ الەكساندروۆ پورتىنا كەلۋىن، تۇرىك ارمياسىنىڭ ازىربايجانعا باسىپ كىرۋىن، بوكەي ورداسىنداعى، ورال مەن گۋرەۆتەگى، حيۋا مەن بۇقاراداعى وقيعالاردى قازاقتىڭ زەرەك قىزى ارقىلى ءبىلىپ وتىردىق»، - دەيدى باشقۇرتتىڭ اسكەري ءمينيسترى.
بۇل وتە قىزىقتى ءارى تاعدىرلى وقيعا. «ايتىسكەر، ەرجۇرەك قىز كىم، ونىڭ كەيىنگى تاعدىرى قالاي قالىپتاستى. الاش قوزعالىسى تۇسىندا جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالار ورىنداعان، ومىردەن ەرتە وتكەن اققاعىت (اققاعاز-? - ت.ج.) دوسپانوۆا كىم؟ ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن «الاشتىڭ» باتىر ارۋلارى دا ۇمىتىلماۋى ءتيىس. تاريحي شىندىق سوندا عانا قالپىنا كەلەدى. وكىنىشكە وراي باتىر قىزدار تۋرالى دەرەكتەر ماڭگىلىككە ءىز-ءتۇسسىز ءسىڭىپ كەتتى مە دەگەن قاۋىپ بار. مۇمكىن ءا.جانگەلديننىڭ «قىزىل كەرۋەنىنە» قاتىستى قۇجاتتاردا اتى اتالىپ قالۋى عاجاپ ەمەس.
جالپى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ساياسي ستراتەگيالىق ءىس-قيمىلداردى رەتتەپ، ۇيلەستىرىپ، شەشىم قابىلداۋدا 30-تامىز بەن 7-قىركۇيەكتىڭ اراسىندا ورىنبور مەن سامارادا وتكەن باشقۇرتستان، قازاقستان، تۇركىستان ۇكىمەتتەرىنىڭ مۇشەلەرى - ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، قوقان ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى (قوقان ۇكىمەتىنىڭ) مۇستافا شوقاەۆ، ۋبايدۋللا حوجاەۆ ت.ب. قاتىسقان ءماجىلىس ەرەكشە ورىن الادى. وندا وسى ءۇش ۇكىمەتتىڭ نەگىزىندە «وڭتۇستىك-باتىس مۇسىلماندارى فەدەراتسياسى» قۇرىلىپ، قازاق-باشقۇرت بىرىككەن اسكەرىن جاساقتاۋ جونىندە ۇيعارىم جاسالدى.
سونداي-اق سوتسياليستەردىڭ ازاتتىق پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى تۇرىك حالىقتارىنىڭ تالابىنا سايكەس كەلەتىندىكتەن دە، سول پارتيانىڭ اينالاسىنا بىرىگۋ كوزدەلدى. مۇنى ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە ونىڭ جاقتاستارى دەرلىكتەي قولدادى. وعان وزبەكتەر جاعىنان نيزام حوجاەۆ، شولپان، ءابدىلحاميت اريپوۆ تە قوسىلدى. ەڭ باستىسى:
كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان قىسىمعا ۇشىراعان تۇركى زيالىلارى تۇركىستانعا شوعىرلانسىن، قانداي جاعداي بولسا دا كۇرەستى ەشقاشاندا توقتاتپاۋ كەرەك، - دەگەن ۇيعارىمعا كەلەدى.
تەرگەۋ بارىسىندا قاتتى كوڭىل ءبولىنىپ، قادالا سۇرالىپ، قازىمىرلانا تەكسەرىلگەن جاي - كەڭەس وكىمەتىنە قارسى اشىق مايدانعا شىعۋى. بۇل تۋرالى ءاليحان بوكەيحانوۆ 1929 جىلى 27 مامىر كۇنى ماسكەۋلىك تەرگەۋشىگە:
«الاشوردانىڭ قۇرىلعانىنان باستاپ تارقاعانىنا دەيىنگى ءىس-قيمىلىن جولداس كاشيرينگە بەرگەن كورسەتىندىمدە بايانداپ بەرگەمىن. ال مەنىڭ ۆاليدوۆپەن بايلانىسىما كەلەتىن بولسام، مەن ونى سوڭعى رەت ۋفاداعى «مەملەكەتتىك كەڭەستە» كورىپ، سويلەستىم. وندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ دۇشپانىمىزبەن، ول دۇشپاننىڭ ىشىنە، ارينە، كەڭەس وكىمەتى دە قوسىلادى، قالاي كۇرەسەتىنىمىزدى تالقىلادىق. ناقتىراق ايتسام دۋتوۆقا قارسى كۇرەستى تالقىلادىق، كەڭەس وكىمەتى تۋرالى ارنايى اڭگىمە بولعان جوق. ويتكەنى جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، ول ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى ماسەلە ەدى. مەن دە، ۆاليدوۆ تە سولاي ءتۇسىندى. ءبىزدىڭ كوتەرگەن جانە ويلاستىرعان جوسپارىمىز جۇزەگە اسقان جوق، سەبەبى، ۋفا كەڭەسىندە بەكىتىلگەن ول ۇكىمەتتى ءسىبىر ۇكىمەتى تۇتقىنعا الدى. بۇدان كەيىنگى قالىپتاسقان جاعداي بويىنشا، ەكەۋارا كەزدەسكەمىز جوق جانە بايلانىس تا جاساي المادىق»، -دەپ باتىل جاۋاپ بەردى.
مۇنداعى ەمەۋىرىن تانىتىپ وتىرعان وقيعا - «الاشوردا» ۇكىمەتى مەن باشقۇرتستان ۇكىمەتىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىرىككەن مايدان اشۋ ماسەلەسى تۋرالى وتكەن استىرتىن كەڭەس بولاتىن.كەڭەس وكىمەتى مايداننىڭ اڭىسىن اڭدىپ، ەگەر قىزىل اسكەر جەڭىسكە جەتە قالعان جاعدايدا قازاق جانە باشقۇرت اۆتونوميالارىن مويىنداۋدان باس تارتۋدى كوزدەپ وتىرعانى باشقۇرت جانە الاش قايراتكەرلەرىنە دە ايان ەدى. سوندىقتان دا اسكەر جاساقتاپ، قارۋ الىپ، مايدانعا شىقپاسا، ارلى-بەرلى ساپىرىلىسقان اق پەن قىزىلدار، اتاماندار مەن پارتيزاندار قازاق حالقىن جۋساتىپ سالاتىنى انىق ەدى.
رەسەيدەگى اسكەري-ساياساي جاعداي شيەلەنىسىپ، كولچاكتىڭ ءسىبىر ۇكىمەتى، ساماراداعى قۇرىلتاي ۇكىمەتى ءوزارا قاقتىعىسىپ، بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەستى السىرەتىپ الدى. 1918 جىلى 21 قاراشادا كولچاك ءوزىن رەسەيدىڭ بيلەۋشىسى دەپ جاريالادى. باشقۇرتستان مەن «الاشوردانى» مويىنداۋدان باس تارتىپ، ولاردى تاراتىپ، كوسەمدەرىن اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى بۇيرىق بەردى. سوندىقتان دا باشقۇرت اسكەرى مەن «الاشوردا» جاساعى ءتورت جاقتى: كولچاك ۇكىمەتى اسكەرى، كازاك اتاماندارى اسكەرى، قىزىلارميا جانە جەرگىلىكتى ۇلت جاساقتارى (باشقۇرتتار ءۇشىن - تاتار اتقىشتارى، قازاقتار ءۇشىن - جانگەلدين مەن يمانوۆ جاساعى) تاراپىنان قىسپاققا ءتۇستى.
ءسويتىپ، وتە قيىن جاعداي قالىپتاستى. فرانتسيا، انگليا، اقش، جاپونيا مەملەكەتتەرى كولچاكتى جاقتاپ، ۇلتتىق فەدەراتسيالاردى شەتتەتتى. ەندى ءتورت جاقتى قىسىمعا ءتۇسىپ، جازاعا ۇشىراۋ قاۋپى شىندىققا اينالدى. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن اسكەردى قىرعىنعا ۇشىراتۋ، نە ونىڭ وزگە امالىن تاۋىپ، امان ساقتاپ قالۋ ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك بولدى. بۇل تۋرالى زاكي ۆاليدوۆ:
«سوعان قاراماستان «الاشوردامەن» بىرىگىپ اقتوبە مايدانىنداعى قارسىلاستارعا سوققى بەرۋدى تەزدەتىپ، تۇركىستاندىقتاردىڭ قارۋلى كۇشىمەن قوسىلۋدى ويلاستىردىق. تورعايدا ءبىزدىڭ عادەلحان عابيتوۆ پەن قازاق عازىمبەك ءبىرجانوۆ جانكەشتى ەڭبەك ەتتى. تەمىر جول ارقىلى بايلانىستىڭ ۇزىلۋىنە بايلانىستى ءبىز «الاشوردامەن» تەك سالت اتتى شابارماندار ارقىلى حابارلاسىپ تۇردىق. وقيعا سونداي ۇرەيلى جىلدامدىقپەن دامىدى. ءبىز دۇشپاننىڭ ءتورت جاقتى: سامارا مەن اقتوبە جاقتان قىزىلداردىڭ جانە دۋتوۆ پەن كولچاكتىڭ اسكەرىنىڭ قىسپاعىندا قالدىق»، -دەپ ەسكە الدى.
سونداي قۇرساۋلى قورشاۋدا ءجۇرىپ تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ كەڭەسىن وتكىزىپ، تۇركىستاننان جاسىرىن كەلگەن مۇستافا شوقاەۆتى جالپى تۇركىستاندىق ۇكىمەتتىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مىندەتىن اتقارۋ ماقساتىندا گۋرەۆ ارقىلى شەت ەلگە جاسىرىن جىبەرەدى. ەرمولاەۆكا سەلوسىنداعى باشقۇرت، قازاق بىرىككەن اسكەري كەڭسەسىنە تۇسكەن بارلاۋ مالىمەتتەرى «مايدان شەبىن وزگەرتۋگە» ءماجبۇر ەتەدى. بۇل «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ دە باعىت-باعدارىن وزگەرتكەن، «الاش» اۆتونومياسىنىڭ دا، قازاق قوعامىنىڭ دا دامۋىنا بەتبۇرىس اكەلگەن وقيعا ەدى.
ارپالىسقان دۇنيەدەگى بارلىق ساياسي اعىمدى، الەۋمەتتىك تارتىستى، اسكەري جاعدايدى قىر ەلى تولىق تۇسىنبەدى جانە ولاردىڭ تۇپكى ماقساتتارى دا بەيمالىم بولاتىن. سوندىقتان دا قازاق حالقىنىڭ انارحيالىق كۇشتەردىڭ اراسىندا ارانداپ قالۋ قاۋپى تۋدى. ون التىنشى جىلعى سامودەرجاۆيەلىك جازالاۋ ساياساتىنان قاتتى زارداپ شەككەن ەل ءۇشىن ءدال سول كەزەڭدە دۇرىس جولدى تابۋدىڭ ومىرلىك ءمانى بار-تىن. ءبىرى - بولشەۆيكتەردىڭ، ءبىرى - كولچاكتىڭ، ءبىرى - اننەنكوۆتىڭ، ءبىرى - دۋتوۆتىڭ قولىنداعى كوكپارعا اينالىپ بارا جاتقانىن اڭعارىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ ولاردىڭ بەتىن بىتىمگە بۇردى. رۋلىق تارتىستىڭ دا قاسىرەتىن قىرشىن كۇنىنەن تارتىپ وسكەن ول، «ناعىز ەڭبەك دەموكراتياسىن» الەۋمەتتىك تەڭدىككە جەتۋدىڭ جولى دەپ ۇقتى جانە ونى اشىق مويىندادى.
«ءتورت قۇبىلادان» قادالعان دۇشپان قىسىمىنان قۇتىلۋدىڭ جولدارى تالقىلانعان اسكەري كەڭەستە (وعان «الاشوردانىڭ» اتىنان سەيدازىم قادىرباەۆ قاتىسقان) مىناداي حالىقارالىق ساياسي وقيعالار انىقتالادى: باكۋدەگى تۇرىك اسكەرى اشحابادقا بەت الىپتى، ال ونداعى اعىلشىن اسكەرى اۋعانستانعا شەگىنبەك. اۋعاندىقتار اعىلشىندارمەن سوعىسۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنەن قارۋ-جاراق الماق. ەگەروقيعا وسىلاي دامىسا، وندا بۇل - كەڭەس وكىمەتىمەن جانە ولاردىڭ وداقتاسى تۇركيامەن، اۋعانستانمەن، ۇندىستانمەن سوعىسۋ، سونداي-اق رەسەيدىڭ جاۋى - اعىلشىندارمەن وداقتاسۋ دەگەن ءسوز. ال ول رەسەي جاعدايىندا مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان دا ەرىكسىز كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋدان باسقا امال قالمادى.
ەكىنشى سەبەپ: سىبىردەگى كولچاك وكىمەتى دە، ساماراداعى قۇرىلتاي كەڭەسى ۇكىمەتى دە باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» اسكەرىن كۇشپەن تاراتىپ، ولاردىڭ جەتەكشىلەرىن اتۋ جازاسىنا كەسۋگە بۇيرىق شىعاردى. ءسويتىپ، ولاردىڭ تۇركىستانعا قوسىلىپ، تۇركيا مەن گەرمانيانىڭ اسكەري كومەگىنە قول ارتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرۋدى كوزدەدى. بۇل ز.ۆاليدوۆتىڭ «قاتيراسىندا»:
«الاشوردا» ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ اكەلگەن حابارى... كولچاك پەن ونىڭ وداقتاستارى: ۇلتتىق اسكەر مەن ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرۋعا قارسى جازالاۋ ارەكەتىنە كوشكەندىكتەن دە، ولار دا ەرىكسىز كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولىپتى»، - دەپ دە كورسەتىلگەن.
سول تۇستا «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگى شىعىس ءبولىمى وقشاۋ قالىپ، قىزىلدار مەن اق گۆاردياشىلاردىڭ، كازاك اتاماندارىنىڭ جانە جەرگىلىكتى ورىس، قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ قىسپاعىندا بىردە استىرتىن، بىردە اشىق ارەكەت ەتىپ جۇرگەن بولاتىن.
1919 جىلى 28 ناۋرىزدا تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري باسشىسى توكارەۆ اقتوبەدەن لەنينگە:
«جانكەلديننىڭ جەكە نۇسقاۋىمەن تورعاي مەن ىرعىزداعى قازاقتاردىڭ اسكەري ادامدارىمەن ءۇش ايعا جۋىق جۇرگىزگەن كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىندە: كازاكتارعا قوسىلىپ ۇنەمى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسىپ كەلگەن كادەتتىڭ جاقتاستارى بوكەيحانوۆ - بايتۇرسىنوۆتى جانكەلدين كوندىردى، ولار «الاشوردانى» تاستاپ كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋعا كەلىسىم بەردى. سونىڭ كەپىلى رەتىندە بايتۇرسىنوۆ تورعاي ۋەزدىك سوۆدەپىنىڭ توراعاسى قارالديننىڭ جولسەرىكتىگىمەن جانكەلدينمەن كەلىسۋ ءۇشىن شالقارعا ءجۇرىپ كەتتى. ەگەر ولار شىنىمەن كەشىرىم سۇراسا، وندا مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك. اتالعان قاراقشىلاردىڭ دەنى قازاقتاردىڭ اراسىندا وتە بەدەلدى ينتەلليگەنتتەر بولىپ تابىلادى. ولاردى ورتالىققا شاقىرىپ، كەڭەس وكىمەتىنە ىستەگەن قاستاندىقتارىن ءباسپاسوز ارقىلى مويىنداتسا، يگىلىكتى بولار ەدى. جانكەلدينگە حابارلادىم»، -دەپ جەدەلحات جولدادى.
بۇدان كەيىنگى قالىپتاسقان ساياسي جاعدايعا (مۇنداعى باياندالعان وقيعالار مەن اتى اتالعان ادامداردىڭ «الاشوردا» ىسىنە بايلانىستى ارەكەتتەرى ءتيىستى تاراۋلاردا ءسوز بولاتىندىقتان دا، تاريحي جاعدايدى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءۇزىندىنى قىسقارتپاي بەردىك) ز.ۆاليدوۆ:
«قازاقستاننىڭ وكىلدەرى قاتىسقان قۇپيا كەلىسسوزدە كەڭەستەر جاعىنا شىعۋدىڭ شارتتارى تياناقتى تۇردە تالقىلاندى جانە ورتاق مامىلەگە كەلدىك. ەگەردە ورىنبور قىزىلداردىڭ قولىنا كوشسە، قازاق ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى قالادا قالادى، سودان كەيىن بىزبەن بىرگە موسكۆاعا باراتىن بولىپ شەشىلدى. «الاشوردالىقتارعا» ءبىز يۋرماتى كانتونىنىڭ (اۋدانىنىڭ - ت.ج.) توراعاسى عابدوللا يلياستى جىبەردىك. ءبىزدىڭ جوسپارىمىزدى تۇركىستاندىق ۇيىمدارعا جەتكىزۋ ءۇشىن تاشكەنتكە ءوزىمىزدىڭ قۇپيا وكىلىمىز ءابدىلحاميت اريپوۆتى جىبەردىك. كەيىننەن ول بۇقارا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري ءمينيسترى بولدى. 15 جەلتوقسان كۇنى ۋفاداعى كەڭەس مەكەمەسىنە ۇكىمەت مۇشەسى ماۋلەن حالىقوۆ پەن حايرەدتين سەيىتوۆتى اتتاندىردىق. كەڭەس ارمياسىنىڭ قولباسىلارى ءبىزدىڭ وكىلدەرىمىزبەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە اسىقپادى. 1919 جىلعى 23-قاڭتارداعى حابار بويىنشا ... تۇركيا كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداپ، بولشەۆيكتەردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپايتىندىعىن، 15 اقپاننان ستامبولدىڭ ماڭىنداعى حانزادا ارالىندا كەلىسسوز باستاۋعا دايىن ەكەنىن جاريالاپتى. ۋفا كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەلتسين ءبىزدىڭ شارتىمىزدى قابىلدامادى. وندا باشقۇرتستان: «... ىشكى جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى تولىق تاۋەلسىز شەشەدى، باشقۇرت اسكەرى تەك كەڭەس كوماندوۆانيەسىنە عانا باعىنادى، ىشكى ءومىر ءسۇرۋ امالىن ءوزى تاڭدايدى، رەسپۋبليكادا كوممۋنيزم قۇرلىسىن ورناتۋ مىندەتتى ەمەس»، - دەلىنگەن. الايدا لەنين مەن ستالين باشقۇرت ارمياسىنان سەسكەنگەنى سونداي، كەلىسسوزدىڭ اتالعان شارتتارىنا قول قويۋ تۋرالى تەلەفون ارقىلى بۇيرىق بەردى»، - دەپ باعا بەردى.
كەلىسىم ۋاقىتى ەكى ايعا سوزىلعان. وسى ارادا ز.ۆاليدوۆ تاعى دا ءبىر توسىن دەرەك كەلتىرەدى:
«1919 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا قۇلعىن اۋىلىنا قازاقستاننىڭ ەكى وكىلى، اتتارىن ۇمىتىپ قالدىم، كەلدى... ول ەكەۋى تورعايداعى احمەت بايتۇرسىنوۆتان حات اكەلدى. وندا: كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋىمىزدىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن سۇراپتى جانە ولاردىڭ پىكىرىنشە: تەك ۇكىمەتتىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ عانا كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعاتىنىن، ال شىعىس قازاقستان ءبولىمى كولچاك ارمياسىنىڭ گەنەرالى بەلوۆتىڭ قارماعىندا قالۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعاندىعىن جازىپتى. مەن احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارناپ حات جازدىم. مازمۇنىن ءوزىم دە ۇمىتىپ قالعان بۇل حات «الاشوردانىڭ» ارحيۆىندە ساقتالىپ قالىپتى، كەيىن قىزىلدار ونى جاريالادى... ءسويتىپ ءبىزدىڭ قىزىلدار جاعىنا شىعۋىمىز قازاقتارمەن كەلىسىلدى. بۇل قازاقتار ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى بولاتىن: ويتكەنى اسكەردىڭ كەڭەس جاعىنا ءوتۋى ناشار ۇيىمداستىرىلسا، وندا ولاردىڭ قىرىلىپ قالۋ قاۋپى بار ەدى. سونىمەن قاتار، ەگەردە موسكۆاعا قازاقتارمەن بىرگە بارساق، ءبىزدىڭ پوزيتسيالارىمىز دا مىقتى ءارى كەلىسسوزدىڭ تابىستى وتۋىنە دە ىقپال جاسايتىن»، -دەپ جازدى.
«الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسسوزگە بارىپ، ونى مويىنداۋى، الاشوردا» جاساعىنىڭ ورىنبور مەن ور وڭىرىنەن شەگىنۋى جونىندەگى قۇجاتتار ءبىرشاما بار جانە وندا ءۇش ۇكىمەتتىڭ دە (كەڭەس، كولچاك، الاشوردا) كوزقاراسى قامتىلادى. ولاردىڭ بارلىعى بۇل وقيعاعا تەك كەڭەستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان باعا بەردى. ونىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى، دالەلگە جۇگىنەتىن قۇجاتتاردىڭ جاريا ەتىلمەۋى ەدى. ز.ۆاليدوۆتىڭ «قاتيراسى» مەن «تۇركىستاننىڭ قازىرگى (تاياۋ) تاريحى» اتتى مونوگرافياسى بۇل وقيعالاردى وزگەشە كوزقاراسپەن باعالاۋعا نەگىز قالايدى.
ءوزىنىڭ «قاتيرالارىندا» زاكي ۆاليدوۆ 1921-22 جىلدارى قايتادان قوزعالعان ءبىر ماسەلەنى ەسكە الادى. ول - بارلىق تۇركى تەكتەس حالىقتارعا ورتاق جاڭا ساياسي پارتيا قۇرۋ ماسەلەسى. بۇل يدەيا كەيىن تۇركىستاندىق قايراتكەرلەر تۇرعىسىنان دا قولداۋ تاپتى، بىراق ولاردىڭ يدەياسى دا، ماقساتى مەن مىندەتى دە، قۇرىلىمدىق جۇيەسى دە زامان اعىمىنا قاراي وزگەرگەن ەدى. ال ونىڭ العاشقى نەگىزى 1918-19 جىلدارى قالانىپتى. وعانز.ۆاليدوۆ:
«كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىقپاس بۇرىن ساياسي كۇشتەردى بىرىكتىرۋ ماقساتىندا كوممۋنيستىك پارتيادان وزگە، سوتسياليستىك پارتيا قۇرۋ ماسەلەسىمەن اينالىستىق. باستاپقىدا ونىڭ تەوريالىق تۇعىرناماسىن جازۋمەن يلياس الكين اينالىستى. ول ازات سوتسياليستىك پارتيا اتالۋى ءتيىس ەدى. بۇل تۋرالى قازاق جەتەكشىلەرىنە حابارلاي وتىرىپ، ولارعا: «الاشتىڭ» نەوسوتسياليستىك قوعامدىق-ەكونوميكالىق پلاتفورماسىنىڭ نەگىزىندە قازاق سوتسياليستىك پارتياسىن قۇرۋدى ۇسىندىق. باعدارلامانى ءبىز ازىرلەدىك. ونىڭ ءبىر داناسىن قازاقتارعا بەردىك. كەيىننەن بۇل باعدارلاما (1926) پراگادا جارىق كوردى... ءبىز پارتيا ماسەلەسىمەن شۇعىلدانىپ جاتقاندا مايدانداعى وقيعالار دا تەز وزگەرە باستادى. 21-قاڭتار كۇنى ورىنبوردىڭ شەتىندەگى مەكەندەر دە، ور قالاسى دا قىزىلداردىڭ قولىنا ءوتتى. ءبىز تولىقتاي قورشاۋدا قالدىق...»، - دەپ كۋالىك ەتەدى.
دەمەك، ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ ماسەلەسى 1919 جىلى تالقىلانعان. تاشكەنتتىك ۇيىم بۇقاراداعى ز.ۆاليدوۆپەن بايلانىس جاساۋعا ۇمتىلعاندا، وسى جوبانى جۇزەگە اسىرۋدى ويلاستىرعان. ال ونىڭ پلاتفورماسىنىڭ 1926 جىلى شەتەلدە جاريالانۋى تەرگەۋدەگىلەردىڭ الدىنان شىققان. بۇل گولوششەكيننىڭ:
«الاشورداشىلاردىڭ» شەتەلمەن بايلانىسى بار. ءدال قازىر ۆاليدوۆپەن بىرىگىپ بولشەۆيكتەرگە قارسى پارتيا قۇرعان استىرتىن ۇيىم اشكەرەلەنىپ وتىر»، - دەۋىنە سەبەپكەرلىك ەتتى.
استىرتىن كۇرەستىڭ ءوز زاڭى بار. ونىڭ ءار ءىس-ارەكەتى دە استىرتىن بولۋعا ءتيىس. ال ساياسي بەدەل جيناۋ ءۇشىن دۇشپانىڭنىڭ قول استىندا قالعان ارىپتەستەرىن اشكەرەلەيتىن قۇجاتتى جاريالاۋ - ولارعا ءولىم جازاسىن كەسۋمەن بىردەي ەدى. وكىنىشكە وراي سولاي بولدى دا.
1919 جىلى 18 اقپان كۇنى تاڭعى ساعات 10-دا باشقۇرت اسكەرى مايدان شەبىن قارۋسىز اتتاپ، «ءوز ەركىمەن» بەرىلىپ، سوڭعى رەت اسكەري شەرۋمەن قىزىل كومانديرلەردىڭ الدىنان ءوتتى. 20-اقپان كۇنى قىزىل جۇلدىز قاداپ، بىردەن مايدانعا اتتاندى. ۇلتى ءۇشىن باسىن شاھيتتىككە اتاعان ۇلاندار ەندى «كوممۋنيزم ءۇشىن» ولىمگە بەت بۇردى.
ال بۇل كەزدە «الاشوردا» جاساعى العى شەپتە سوعىسىپ جاتىر ەدى. قىستالاڭ دا قاتەرلى كۇندەردە قاسىندا بولعان ءاليحاننىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان بوكەيحانۇلى:
«1919-جىلدىڭ باسىندا قىزىلدار كەلدى. «الاش» اسكەرىنىڭ باستىعى، نايمان قازي دەگەن جىگىتتى مارت ايىندا اتتى. اپرەلدىڭ باسىندا قىزىلدار قاشتى. مارتتىڭ 24 كۇنى ستالين الەكەڭدى «پرياموي پروۆودقا» شاقىردى:
- ءبىز ماسكەۋدى الدىق. قازاق اۆتونومياسى قايىرلى بولسىن، ءوزىڭ كىمسىڭ؟، - دەدى.
سوندا قازاقتار ۇلكەن سەمەيدە جۇمەكە ورازالين دەگەننىڭ ۇيىنە جينالىپ كەڭەستى. سوندا الەكەڭ ايتتى:
- قارۋ-جاراقسىز ناشار ەلمىز عوي. ستالينگە: سەنىمەن بىرگەمىز دەيىك، - دەدى.
حالەل عابباسۇلى، رايىمجان مارسەكۇلى، احمەتجان قوزىباعارۇلى، بياحمەت سارسەنۇلى:
- اتاماندار كوپ، دۋتوۆ، سەمەنوۆ، كورنيلوۆ، اتامان اننەنكوۆ بار، بۇلار قىزىلداردى قۋادى. ءستاليننىڭ كەرەگى جوق، - دەپ كونبەدى.
الەكەڭ ۇندەمەدى. مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى، ءالىمحان ەرمەكۇلى ەكى جاققا دا قوسىلماي قالدى. يمامبەك تارابايۇلى و دا ۇندەمەي قالدى. شاكارىم قۇنانبايۇلى:
- وقىعاندار وزدەرىڭ بىلىڭدەر، - دەدى»، - دەپ مالىمەت بەرەدى.
كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋعا بويسىنعان احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن بايقادام قارالدين ورىنبوردا زاكي ۆاليدوۆپەن جولىعىپ، كرەملگە اتتاندى. موسكۆادا ستالينمەن كۇنبە-كۇن كەزدەسىپ، ەڭ سوڭىندا لەنيننىڭ قابىلداۋىنا پۇرسات الدى:
«لەنين - ديكتوتار، بىراق تيران ەمەس» ەكەن (ز.ۆاليدوۆ).
