حاسان ورالتايدىڭ ومIردەن وتكەنIنە بIر جىل بولدى

سۇيiسپەنشiلiك ءتۇرلi-ءتۇرلi بولادى دەسەك، سونىڭ iشiندە ەڭ قاسيەتتi دە قىمباتتى سۇيiسپەنشiلiك - ول ۇلتىن ءسۇيۋ دەپ بiلەمiز. ويتكەنi باسقاداي سۇيiسپەن­شiلiكتەر بارلىق جانۋارلاردا دا بولا بەرەدi ەمەس پە. ۇلتىن ءسۇيۋ بار دا، سول سۇيiسپەنشiلiكپەن ۇلتى ءۇشiن قىزمەت ەتiپ، ەلiن ءسۇيiندiرۋ تاعى بار. مۇنىڭ الدىڭعىسى ءاربiر ادامدا بار دەسەك، سوڭعىسى ەكiنiڭ بiرiنiڭ قولىنان كەلە بەرمەيدi. بiراق حاسان قاليبەكۇلى ورالتاي ەكiنiڭ بiرi ەمەس. ول ءوزiنiڭ جاراتىلىسى بولەك، سەزiمi تەرەڭ، تال­عامى جوعارى، ۇستانىمى مىقتى، ماقساتى ايقىن ازامات ەكەنiن ءومiر تاجiريبەسi ار­قىلى دالەلدەپ كەتتi. ونىڭ بۇكiل عۇمىرى شىنىمەن دە "ەلiم-ايلاپ وتكەن ءومiر" بولدى دەۋگە تۇرادى.

حاسان ورالتايدىڭ ومIردەن وتكەنIنە بIر جىل بولدى

سۇيiسپەنشiلiك ءتۇرلi-ءتۇرلi بولادى دەسەك، سونىڭ iشiندە ەڭ قاسيەتتi دە قىمباتتى سۇيiسپەنشiلiك - ول ۇلتىن ءسۇيۋ دەپ بiلەمiز. ويتكەنi باسقاداي سۇيiسپەن­شiلiكتەر بارلىق جانۋارلاردا دا بولا بەرەدi ەمەس پە. ۇلتىن ءسۇيۋ بار دا، سول سۇيiسپەنشiلiكپەن ۇلتى ءۇشiن قىزمەت ەتiپ، ەلiن ءسۇيiندiرۋ تاعى بار. مۇنىڭ الدىڭعىسى ءاربiر ادامدا بار دەسەك، سوڭعىسى ەكiنiڭ بiرiنiڭ قولىنان كەلە بەرمەيدi. بiراق حاسان قاليبەكۇلى ورالتاي ەكiنiڭ بiرi ەمەس. ول ءوزiنiڭ جاراتىلىسى بولەك، سەزiمi تەرەڭ، تال­عامى جوعارى، ۇستانىمى مىقتى، ماقساتى ايقىن ازامات ەكەنiن ءومiر تاجiريبەسi ار­قىلى دالەلدەپ كەتتi. ونىڭ بۇكiل عۇمىرى شىنىمەن دە "ەلiم-ايلاپ وتكەن ءومiر" بولدى دەۋگە تۇرادى.

حاسان قاليبەكۇلى قىتايداعى قازاقتاردىڭ جوعارى جiك وتباسىندا دۇنيەگە كەلدi. ونىڭ بالالىق شاعىن باقىتتى ءوتتi دەۋگە كەلەر. ونىڭ ەس بiلگەننەن ەستiگەنi مەن كورگەنi (اكەسi قاليبەك رايىمبەكۇلى جانە ونىڭ ۇزەڭگiلەس جولداستارىنان) قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى ماسەلەسi جانە ۇلتتىق تەڭدiك پەن ازاتتىق ءۇشiن كۇرەس بولدى (حح عاسىردىڭ 40-جىلدارى شىعىس-تۇركiستاندا ۇلت ازاتتىق قوزعالىستارى قايناپ جاتتى، اكەسi قاليبەك سول قوزعالىستىڭ جەتەكشiلەرiنiڭ بiرi بولدى). بالا حاسان تىم جاستاي وتە ساياسيلانعان قوعامدىق ورتادا ءوستi. ول ازامات بولعان كەزiندە (17 جاسىندا) اكەسiمەن بiرگە، وتباسى ەل-جۇرتىمەن امالسىزدان اتامەكەنiن تاستاپ، تارىم ءشولiن باسىپ، گيمالاي تاۋىن اسىپ، كاشمiرگە بوسىپ بارىپ، ودان تۇركياعا قونىس اۋدارعان اسا ماشاقاتتى دا ازاپتى الىس جولدى باسىنان كەشiردi. بiراق سول بەس جىلعا سوزىلعان بوسقىندىق توزاق ءومiر حاسەكەڭنiڭ جiگەرiن تيتتەي دە مۇقالتا الماعان، كەرiسiنشە، ونى شىڭداپ قايسار جiگiتكە اينالدىرعان ەكەن.

حاسان ورالتاي قوعامدىق iستەرگە 1954 جىلى تۇركيادا ارالاستى. ول ءوزiنiڭ العاشقى ەڭبەك جولىن Iزمiر قالاسىنداعى تاريحي ەسكەرتكiشتەر ساتاتىن دۇكەننiڭ ساتۋشىسى بولۋدان باستادى. بiراق ول قاراباسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ كەتپەدi. ويتكەنi ونى تولعاندىرعان ماڭىزدى ماسەلە - سان مىڭداعان قازاقتاردىڭ اتاجۇرتتان انادولىعا قونىس اۋدارۋىنىڭ سەبەپ-سالدارى ەدi. سول كەزدە ول جاس بولسا دا ساياسي ساراپدالدىعىمەن ماسەلەنiڭ سيپاتىن ءداپ باسىپ تانيدى. حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق حالقىنىڭ كەڭەس وداعىندا، الدە قىتايدا بولسىن ساياسي جانىشتاۋلار مەن جازىقسىز قىرعىنداۋعا ۇشىراي بەرۋiنiڭ باستى سەبەبi - قوعامدىق ساياسي جۇيەدە ەكەندiگiن، ياعني كوممۋنيستiك جۇيەدە ەكەندiگiن تەرەڭ ءتۇسiندi. وسى جۇيەنiڭ زالالى تەك اباق-كەرەي قاليبەكتەر اۋلەتiنە عانا ەمەس، جالپى قازاققا اپات اكەلiپ تۇرعانىن قوعامدىق تاجiريبەدەن تانىدى. سوندىقتان ول وزiنە كوممۋنيستiك جۇيەمەن كۇرەسۋدi ومiرلiك ماقسات ەتiپ قويدى. بiراق ول كۇرەسۋدiڭ جاڭا ءتاسiلiن - اقپاراتتىق كۇرەس جولىن تاڭدادى دا، قولىنا قالام الدى. ءسويتiپ، حاسان ورالتاي Iزمiرلiك جۋرناليست وزدەمiر اتالانمەن بiرلەسiپ جازعان "Himalaya Dastani - گيمالاي داستانى" اتتى كولەمدi ەڭبەگi "Ege Ekspress" گازەتiندە 40 كۇنگە تاياۋ جالعاستى جاريالاندى. بۇل ماقالادا اتاجۇرتتان اۋعان ەلدiڭ قىتايدا جانە بوسقىندىق جولدا كورگەن ازاپتارى پايىمدالعان.

الايدا وتكەن حح عاسىردىڭ 50-جىلدارى تۇركيالىقتاردىڭ كوبi قازاق دەگەن حالىقتىڭ كiم ەكەندiگiن بiلمەسە كەرەك، وندا بارعان قازاقتاردان "قىتايمىسىڭ؟", "جاپونبىسىڭ؟" دەپ سۇراي بەرەدi ەكەن. بۇعان نامىستانعان حاسان قاليبەكۇلى تۇركيا جۇرتشىلىعىنا قازاق دەگەن حالىقتى تانىستىرۋ ءۇشiن كولەمدi ەڭبەك جازۋعا كiرiسەدi. اقىرى ول 1961 جىلى "ەركiندiك جولىنداعى شىعىس-تۇركiستان قازاق تۇركiلەرi" دەگەن كiتاپ جازىپ، ءوز قالتاسىنان 8000 تۇرiك ليراسىن (سول كەزدە بۇل اقشاعا بiر ءۇي ساتىپ الۋعا بولادى ەكەن) جۇمساپ، باسپادان شىعارىپ ەلگە تاراتادى. كiتاپتىڭ العىسوزiندە اۆتور: "بۇل كiتابىمدا سiزدەرگە، ادامزات تاريحىنىڭ حح عاسىرىنداعى ەڭ بiر قورقىنىشتى ءبولiمiن، وتان جانە ازاتتىق جولىنداعى iستەرi داستان­عا اينالعان قازاق تۇرiكتەرiنiڭ كوممۋنيزمگە قارسى كۇرەسiن تۇسiندiرۋگە تىرىسامىن" - دەيدi. سونداي-اق ول قازاقتاردىڭ كوم­مۋنيزم­گە قارسى بولۋىنىڭ سەبەبiنە توقتال­عاندا، "تۇركi تەكتەس بولۋىمىز، ورىس پەن قىتايعا قۇل بولۋدى تiلەمەۋiمiز، ەرiكتi ادام بولىپ ءومiر ءسۇرۋدi كوكسەۋiمiزدە" دەپ تۇجىرىمداعان ("ەلiم-ايلاپ وتكەن ءومiر", ىستانبول، 1999, 219 ب.). بۇل سوزدەر حاسەكەڭدە سايا­سي كوزقاراستىڭ ايقىن قالىپتاسقانىن اڭعارتادى. سودان باستاپ ول كوممۋنيستiك جۇيەگە قارسى كۇرەسكە شىعىپ، اقپارات سالاسىنا قادام باسادى. 1961 جىلدان "بۇيiك تۇركەلi" دەگەن جۋرنالدى، 1965 جىلدان "كوممۋنيزملە ساۋ­اش" دەگەن گازەتتi (كەيiن جۋرنالعا اينال­عان) شىعارىپ، مۇستافا شوقايدىڭ جولىن جالعاستىردى. ول مۇستافا شوقايدى ۇلگi تۇتتى، الاشورداسى ويشىلدارىنىڭ يدەياسىن قابىلدادى جانە ونى جالعاستىردى. سونداي-اق ول الاششىلاردىڭ باي مادەني مۇرالارىنان وزiنە سارقىلماس رۋحاني قۋات الىپ وتىردى. سوندىقتان دا ول عۇمىر بويى الاش يدەياسىن ۇگiتتەپ، الاششىلاردىڭ ارمانىن ارمانداپ، مادەني مۇراسىن ناسيحاتتادى. 1965 جىلى "بۇيiك تۇرiكشiل ماعجان جۇمابايۇلى" دەگەن اتپەن باسپادان شىعارعان كiتابى سونىڭ بiر دالەلi iسپەتتەس.

حاسان ورالتايدىڭ تiلەۋiن اللا ءجون كورسە كەرەك، ول كiسi 1968 جىلى گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنداعى اقش-تىڭ "ازاتتىق" راديوسى قازاق بولiمiنە قىزمەتكەر بولىپ قابىلدانادى. حاسەكەڭ وسى راديودا 1995 جىلدىڭ شiلدە ايىنا دەيiن (زەينەتكە شىققانعا دەيiن) جۇمىستا بولىپ، جاي قىزمەتكەردەن ءبولiم ديرەكتورى مiندەتتەرiن اتقاردى. مiنە، وسى وتىز جىلداي ۋاقىت - حاسان قاليبەكۇلىنىڭ ەلi ءۇشiن "ەلiم-ايلاپ" ءجۇرiپ جەمiستi ەڭبەك ەتكەن كەزەڭi بولدى.

حاسەكەڭنiڭ راديودا جۇمىس iستەۋدەگi سايا­سي ماقساتى ايقىن ەدi. سوندىقتان ول "جۇمىسقا ەرتە بارىپ، كەش قايتىپ، ۇزاق وتىرىپ iستەگەنiم ءۇشiن (overtaime) قوسىمشا اقشا تالاپ ەتپەيمiن. راديوداعى ول iستەردi مەن "وتانىما، قازاعىما قىزمەت" دەپ باعالايتىنمىن. ويتكەنi ول كەزدە، قولدا بار مۇمكiنشiلiكتەرمەن قازاقتىڭ مۇددەسiن قورعاپ، ءسوزiن سويلەيتiن بiردەن-بiر راديو - "ازاتتىق" راديوسىنىڭ قازاق بولiمشەسi ەدi. سول ءۇشiن مەن جۇمىسقا ەرتە بارىپ، كەش قايتىپ، بiر اۋىز ءسوز بولسا دا قازاقتىق تۇرعىدان ايتۋعا، ايتتىرۋعا تىرىسۋدى ۇلتتىق مiندەت، پارىزىم" (اتالعان كiتاپ 310 ب.) دەپ ساناعان. سونداي-اق ول ءوزiنiڭ تiكەلەي تۇيسiگiمەن "بiر كۇن كەلەدi, سول كۇنi, حالقىمىز ورىس پەن قىتايدىڭ وتارشىلدىق وزبىرلىعىنان دا، كوممۋنيستiك زۇلىم-زومبىلىقتان دا قۇتىلادى" (325 ب.) دەپ سەنگەن. بiراق "ونى كورەم دەپ دامەلەنبەگەن" ەدi. سولايدا ول وزiنە-ءوزi جۇكتەگەن اۋىر دا، كۇردەلi مiندەتi مەن پارىزىن ابىرويمەن اتقاردى. حاسەكەڭنiڭ سول راديو ارقىلى جۇرگiزگەن اقپاراتتىق كۇرەسi قىزىل يمپەريا - كەڭەس وداعىننىڭ ىدىراۋ­ى­نا، قازاق ەلiنiڭ تاۋەلسiزدiك الۋىنا، شەتتەگi قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا پارمەندi ىقپال ەتتi. سونىڭ ناتيجەسiندە ول ءوزi سول راديودان قازاقستاننىڭ تاۋەلسiز­دiگiن الەمگە جاريالاۋ باقىتىنا يە بولدى.

حاسان قاليبەكۇلىنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى مەن قوعامدىق كوزقاراسى ايقىن بولدى. ول قازاقتارعا قاتىستى كەز كەلگەن ماسەلەگە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قارايتىن جانە ۇلتتىق مۇددەنi دارiپتەيتiن. حاسەكەڭ قاشاندا: "مەن رۋشىلدىقتى جەك كورەمiن. مەنiڭ اتىم - قازاق، تەگiم - تۇركi, دiنiم - يسلام، ۇرانىم - الاش، كiتابىم - قۇران، رۋىم جوق" (508 ب.) دەپ ايتىپ جۇرۋiندە ۇلكەن ءمان بار. ول ارiپتەستەرiمەن كەزi كەلگەن بiر اڭگiمەسiندە: "الاششىلار ارعىن دا ەمەس، اداي دا، كەرەي دە، ياعني ورتا ءجۇز دە، كiشi ءجۇز، ۇلى ءجۇز دە ەمەس، ولار ناعىز قازاق بولاتىن. ولار رۋشىلدىقتى جويۋدىڭ بiردەن-بiر جولى - ۇلتشىلدىق ەكەنiن جاقسى بiلگەن. ۇلتىن سۇيگەن ادام ۇلتشىل بولادى. ۇلتشىل ادام رۋشىل بولمايدى. ۇلتشىل بولۋ دەگەن، ياعني ءوز ۇلتىن ءسۇيۋ دەگەن - بارلىق باسقا حالىق، باسقا ادامدى دا ءسۇيۋ دەگەن ءسوز. ءوز ۇلتىن سۇيمەگەن، بارiنەن بۇرىن ءوز ۇلتىنىڭ ماسەلە-پروبلەماسىن شەشۋگە تىرىسپاعان ادام باسقانى جارىلقاي المايدى" (481 ب.) - دەپ تۇسiندiرگەنi بار. مiنە، بۇل ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرiلگەن تۇلعانىڭ كوزقاراسى مەن ازاماتتىق ۇستانىمى. باجايلاپ باقساق، حاسەكەڭ ومiردە ءوزiنiڭ وسى ۇستانىمىن قوعامدىق بايلانىستارعا ارقاۋ ەتەتiن سياقتى. بۇلاي دەيتiنiم، مەن حاسان اعايمەن ەشقانداي تۋىس­تىق قاتىناسىم بولماسا دا ول كiسiمەن جيىرما التى جىل بويى وتە جاقىن بايلانىستا، ياعني تۋعان باۋىرىنداي قاتىناس­تا بولدىم. بiزدi تىعىز بايلانىستىر­عان باس­تى نارسە - ۇلتتىق سانا-سەزiم مەن ساياسي كوزقاراستىڭ ۇقساستىعى سياقتى.

حاسان قاليبەكۇلى ءوزiنiڭ "ەلiم-ايلاپ وتكەن ءومiر" كiتابىندا (352-353 ب.) ۇرiمجiدە مەنiمەن قالاي تانىسقانىن جازدى. ول وقيعا مەنiڭ دە جادىمدا ماڭگiلiككە ساقتالىپ قالدى. 1984 جىلدىڭ شiلدە ايى ەدi, مەن حى چيڭلياڭ (He Xing liang - قازاق تiلiنiڭ مامانى) دەگەن قىتاي جiگiتi ەكەۋمiز شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ (ەكەۋمiز دە وسى اكادەميانىڭ عىلىمي قىمەتكەرi ەدiك) ۇيعارىمى بويىنشا، نىعىمەت مىڭجانيدىڭ مەملەكەتتiك تاپسىرىسپەن جازعان "قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحىنىڭ" قولجازباسىن قىتاي تiلiنە تەز اۋدارۋ ءۇشiن اكادەميانىڭ ءۇرiمجi قالاسىنداعى حۋا تسياو (Hua xiao) قوناق ۇيiنەن الىپ بەرگەن بiر بولمەسiندە جاتىپ-تۇرىپ، كۇندiز-ءتۇنi جۇمىس iستەپ جاتقانبىز. حاسان اعا شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ از ساندى ۇلتتار تiلدەرiن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ شاقىرۋىمەن العاش رەت قىتايعا بارىپ، وسى قوناق ۇيگە تۇسكەن ەكەن. ءدال سول كەزدە مەن قوناق ۇيدەن سىرتقا شىعىپ بارا جاتىپ، بiزدiڭ اكادەميانىڭ ءامينا عاپپار (ينستيتۋت ديرەكتورى), نىعىمەن مىڭجاني (ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى) سىرتقى بايلانىستار ءبولiمiنiڭ قىزمەتكەرi چجان (Zhang) جانە بiرنەشە قازاق كiسiلەردiڭ حاسەڭدi اۋەجايدان قارسى الىپ، قوناق ءۇيدiڭ قابىلداۋ زالىنا ەندi عانا ەنگەن كەزiندە جولىعىپ قالدىم دا، نىقاڭنان باستاپ ول كiسiلەردiڭ بارiنە سالەم بەرiپ، قول الىپ امانداستىم. سوندا چجاڭ ماعان كەلiپ: "سەن بۇل كiسiنi (حاسان ورالتايدى) قايدان تانيسىڭ؟" - دەدi. مەن "تاريحشىمىن عوي، بۇل كiسiنi عانا ەمەس. بۇل كiسiنiڭ اكەسiن دە جاقسى بiلەمiن" دەدiم. "جارايدى، سەن اكادەميانىڭ ادامىسىڭ عوي، باسقا ادامداردىڭ ول كiسiمەن كەلسە-كەلمەس تانىسا بەرۋiنە بولمايدى" دەدi. سونىمەن كۇندە حاسەكەڭمەن وسى قوناق ءۇيدiڭ مەيرامحاناسىندا كەزدەسiپ، تاماقتان كەيiن سىرتقى زالدا وتىرىپ انگiمە­لەسiپ جۇردiك. قىتايدىڭ ءتارتiبi بويىنشا شەتەلدiك قوناقتارعا تارتىلاتىن تاعامدار مول ءارi ساپالى بولادى دا، بiزدەرگە بەرiلەتiن تاماقتارى قاراپايىمداۋ كەلەدi. بiراق حاسەكەڭ شەتەلدiك قوناقتارعا ارنال­عان ۇستەلگە وتىرماي، قايتا-قايتا بiزدiڭ وتىرعان ۇستەلiمiزگە كەلiپ الاتىن. داياشىلار ول كiسiنi وزiنە ارنالعان ۇستەلگە بارىڭىز  دەسە، "مەن جالعىز وتىرىپ تاماق iشە المايمىن عوي" دەپ ازiلدەيتiن. سول كۇندەرi ەكەۋارا بولعان قىسقا-قىسقا انگiمەمiز بiزدەردi ۇلكەن تۇسiنiككە جەتەلەدi. سوندا حاسەكەڭ مەندە "ۇلتتىق سانانىڭ بار ەكەنiن" (353 ب.) بايقاعان ەكەن. بالكiم، مەنiڭ حاسەكەڭە وتە ۇناعان جەرiم دە وسى بولار. سودان ول گەرمانياعا قايتقاننان كەيiن، قانشا قاربالاس بولسا دا ماعان ۇزبەي حات جازىپ، تiپتi گەرمانيادان كiتاپتار (زاكي ءۋاليدي توعاننىڭ "تۇركiستان جانە جاقىن تاريحى" جانە باس­قا كiتاپتار), جۋرنالدار جiبەرiپ تۇردى، مەن دە iنiلiك iلتيپاتپەن حات جازىپ، اعالىق قامقورلىعىنا العىسىمدى بiلدiرiپ ءجۇردiم. راس، حاسەن اعا ماعان عانا ەمەس، بەلگiلi عالىم نىعىمەت مىڭجانيعا دا كiتاپتار جiبەردi. تiپتi, شىنجاڭ حالىق باسپاسىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى س.نايمانعا "قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىن" تولىق كوشiرiپ تۇپتەتiپ پوشتادان جiبەردi. ونداعى اعايدىڭ ويى - قىتايداعى قازاقتاردىڭ عىلىمي جانە مادەني ورەسiنiڭ وسۋiنە ءوز سەپتiگiن تيگiزۋ ەكەنi بەلگiلi.

مەن 1993 جىلى قازاقستانعا كەلدiم، 1994 جىلى كوكتەمدە حاسەكەڭمەن الماتىدا كەزدەستiم. حاسەكەڭ مەنi قاتتى قۇشاقتادى، "مەن سەنi الماتىدا كەزدەستiرەمiن دەپ ويلاعان جوقپىن. قۇدايعا مىڭ مارتە شۇكiرشi­لiك، تاۋەلسiزدiكتiڭ ارقاسىندا ەكەۋمiز وسىندا كەزدەستiك عوي" دەدi, تەبiرەنiپ. سودان سوڭ ول كiسi الماتىعا جيi كەلiپ تۇردى، ءار كەلگەن سا­يىن بiز كەزدەسiپ، شۇيiركەلەسiپ ۇزاق-ۇزاق انگiمەلەسiپ جۇردiك، حالىقارالىق تەلەفون ارقىلى دا اۋىق-اۋىق حابارلاسىپ تۇردىق.

حاسان اعا مەنi تۇركياداعى ەگەي دەڭiزiنiڭ جاعاسىنداعى ساياجايىنا قوناققا شاقىردى. بiراق مەن ۋادە بەرiپ قويىپ، ءۇش جىلداي جازدا ۋاقىت تاۋىپ بارا الماي ءجۇردiم. 2009 جىلى جازدا حاسەكەڭە تەلەفون شالىپ سالەم بەرiپ ەدiم، ول كiسi: "ەي، سەن كەلمەيسiڭ بە؟ مەن سەنi قاشانعى كۇتەمiن" دەدi, قاتقىل داۋىسپەن. مەن قىسىلعانىمنان «بارامىن اعا» دەدiم دە، جازدا بiرگە جۇمىس iستەپ جاتقان "الاش زەرت­تەۋ ورتالىعىنىڭ" ديرەكتورى حايروللا عابجالەلوۆكە: «ماعان تۇركياعا حاسان اعاعا بارۋ كەرەك بولدى»، - دەپ ەدiم، ول كiسi: «بiرگە بارايىق» دەدi. سونىمەن حايروللا ماعاۋياۇلى ەكەۋمiز تامىزدىڭ 9-ى كۇنi ۇشاقپەن تۇركياعا جول تارتتىق. حاسەكەڭ Iزمiر اۋەجايىنان بiزدi قارسى الىپ، ەگەي تەڭiزiنiڭ جاعاسىنا ورنالاسقان وزدەرەدەگi ءۇش قاباتتى ادەمi سالىنعان ساياجايىنا اپاردى. ءۇيدiڭ بiرiنشi قاباتىنداعى ۇلكەن زالدا الاشورداسىنىڭ تۋى مەن اكەسi قاليبەكتiڭ ۇلكەن كەرمە سۋرەتi قويىلىپتى. بiز بەس كۇن وسى ۇيدە تۇرىپ، ەگەي تەڭiزiنە ءتۇسiپ، ەمiن-ەركiن انگiمەلەستiك. حاسەكەڭ سول كۇندەرi وتە كوڭiلدi ءجۇردi. ء"نابيجان، سەن كەلiپ، ەل-جۇرتتىڭ انگiمەسiن ايتىپ، بiر جاساپ قالدىم عوي. مەن مۇندا ادەتتە كۇندەلiك گازەتتەردi وقيمىن، ينتەرنەتكە قارايمىن، كiتاپ وقيمىن، بiراق سودان تۇيگەن ويلارىمدى بولiسەتiن ادام جوق، اڭگiمەلەسۋگە ادام تاپپايسىڭ مۇندا", - دەدi. حاسەكەڭگە رۋحاني جالعىزدىقتىڭ قاتتى باتقانىن سەزiندiم، iشتەي اياپ تا كەتتiم.

15 تامىز كۇنi حاسان اعامىز بەن اديشە جەڭگەمiز بiر ماشينا جالداپ، بiزدi ەگەي تەڭiزiنiڭ جاعاسىمەن ءجۇرiپ جەر كورسەتiپ Iزمiر قالاسىنا اپاردى. قالانىڭ كونە بازارىن ارالاپ ءحۇسار مەشiتi (HUCAR - HISARCAMISI) دەپ اتالاتىن شاعىن ەسكi مەشiتكە كەلدiك. حاسەكەڭ: «ءنابيجان، - دەدi, - مەن 1955 جىلى 4 ءساۋiر كۇنi وسى قالاداعى ەسكi دۇنيەلەردi ساتاتىن دۇكەنگە ساتۋشى بولىپ جۇمىسقا كەلدiم. سودان وسى مەشiتكە جۇما نامازعا كەلدiم. مەشiتتiڭ iشiنە ادام تولىپ كەتكەندiكتەن سىرتتا تۇرعان جاماعاتتىڭ قاتارىنا تۇردىم. ول كەزدە مەشiتتiڭ سىرت جاعى مۇنداي ەمەس، قۇم-تاستاق بولاتىن. بiر ساتتەن كەيiن نوسەر جاڭبىر قۇيدى كەپ، ەلدiڭ ءبارi تاراپ-تاراپ كەتتi, مەنiڭ باراتىن جەرiم جوق، ءۇستi-باسىم سۋ-سۋ بولىپ تۇرىپ قالدىم. ول كەزدە قالاعا جاڭا كەلگەم، دۇكەننiڭ تار بiر بولمەسiندە تۇراتىنمىن، وندا نە كيiم جاياتىن جەر جوق، نە اۋىستىرىپ كيەتiن كيiمiم جوق ەدi. كوڭiلiم قاتتى قۇلازىدى... كەشە ەلدiڭ ءبارi ەركەلەتەتiن، ەڭبەك iستەمەگەن بايدىڭ، اۋدان اكiمiنiڭ بالاسى ەدiم، مiنە، ەندi بارارعا جەر تاپپاي تۇرعانىم» - دەپ قاتتى تولقىدىم دا، قۇدايدان سۇرادىم، «جاراتۋشى اللا، ماعان وسى قالادان بiر بولمە ءۇي بۇيىرتا كور!» دەپ تiلەدiم. قازiر وسى قالادا ءتورت كوتەدج ءۇيiم بار، بالالارعا ءبولiپ بەردiم. قۇدايعا شۇكiرشiلiك، Iزمiرگە كەلگەن سايىن وسى مەشiتكە كەلiپ، سول كۇنiمدi ەسكە الامىن»، - دەدi. كوزiنە جاس iركiلiپ كەتتi, مەن دە تەبiرەنiپ كەتتiم. قاسيەتتi مەشiتتە تۇرىپ تiلەگەن تiلەۋiن قۇداي قابىل كورگەن شىعار، سودان كەيiن حاسەكەڭنiڭ جولى ماشاقاتتى بولسا دا ءساتتi بولىپ، بايلىق پەن قۇرمەت ول كiسiگە وزدiگiنەن ورالىپ وتىرادى. بiراق حاسەكەڭ قازاقى قاراپايىمدىلىقتى ساقتاپ قالا بەرگەن-دi.

حاسان اعا بiزدi Iزمiر اۋەجايىنان شىعارىپ سالىپ، قوشتاساردا ماعان: ء"نابيجان، سەنiڭ ماعان ارنايى سالەم بەرiپ كەلگەنiڭ كەرەمەت بولدى، سەن ماعان تۋىس ەمەسسiڭ، قۇدا-جەگجات تا ەمەسسiڭ، مۇددەلەس ادام دا ەمەسسiڭ، بiراق رۋحاني جاقىن ادامسىڭ، رۋحاني جاقىندىق سونىڭ بارiنەن جوعارى عوي،" - دەدi. حاسەكەڭ تاريحتان دا، ومiردەن دە وزiنە رۋحاني جاقىنداردى iزدەگەن ادام بولعاندىقتان، ادامدار اراسىنداعى بايلانىستا رۋحاني جاقىندىقتى جوعارى باعالايتىنىن وسى سوزiنەن دە بايقادىم. اۋەجايدا بiر-بiرiمiزدi قيماي-قيماي قوشتاستىق. بiراق مەن ويلاعان جوقپىن، سول قوشتاسۋىم حاسان اعامەن ەڭ سوڭعى قوشتاسۋىم بولادى دەپ.

2010 جىلى قاراشا ايىندا مەن شۆەيتساريانىڭ تسيۋريح ۋنيۆەرسيتەتiنە عىلىمي كونفەرەنتسياعا باردىم. كونفەرەنتسيا اياقتال­عان سوڭ حاسان اعانىڭ ورنىنا قۇران وقيىن دەپ 28 قاراشا كۇنi تسيۋريح قالاسىنان گەرمانيا­نىڭ ميۋنحەن قالاسىنا پويىزبەن جولعا شىعىپ، قاس قارايعاندا ميۋنحەنگە جەتتiم. ۆوكزالدان مەنi حاسان اعانىڭ كۇيەۋبالاسى Iسمايىل مەن ۇلكەن ۇلى جانiبەك قارسى الدى. Iسمايىل مەن نۇركامال حاسانقىزى ماعان ارناپ كەشكi قوناقاسىن دايىنداپ، قۇدالارىن دا شاقىرعان ەكەن، ءبارiمiز بiرگە وتىرىپ كوتەرiڭكi كوڭiل-كۇيدە انگiمەلەسiپ تاماقتاندىق. ودان سوڭ جانiبەك مەنi ماشيناسىمەن قالا ماڭىنا 20 شاقىرىم جەردەگi كۋرورتتىق ءوڭiر - زارنەدiنگە ورنالاسقان حاسان اعانىڭ ۇيiنە اپاردى، ەگiلiپ تۇرعان اديشە جەڭگەممەن جىلاپ كورiسiپ، قۇران وقىدىم. جەڭگەي: "سەن حاسان قايتقاننان كەيiن الىستان ادەيiلەپ كەلiپ، ورنىنا قۇران وقىعان بiرiنشi ادامسىڭ، سەنi تۋعان باۋىرىنداي جاقسى كورۋشi ەدi, راقمەت ساعان", - دەدi. وسى ۇيدە ەكi قونىپ حاسان اعايدىڭ اسىل قاسيەتتەرiن ايتىپ جەڭگەيدi جۇباتقان بولدىم. حاسە­كەڭنiڭ ءۇش قاباتتى ەڭسەلi ءۇيi بار ەكەن. بiرiنشi قاباتى ۇلكەن زال. زالدىڭ ءتور جاعىنا بيiك شكاف قويىلعان، ونىڭ ويىقتارىنا وڭنان سولعا قاراي مۇستافا كەمەل-اتا تۇرiكتiڭ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ، مۇستافا شوقايدىڭ جانە حاسان ورالتايدىڭ ۇلكەن پورترەتتەرi قاتار-قاتار قويىلىپتى. الدىڭعى ءۇش پورترەتتi حاسەكەڭنiڭ ءوزi قويعان ەكەن، حاسەكەڭ ومiردەن وتكەن سوڭ بالالارى سول كiسiلەردiڭ قاتارىنا اكەسiنiڭ سۋرەتiن دە قويىپتى. بۇنى وتە دۇرىس iستەگەن ەكەن. ويتكەنi حاسان قاليبەكۇلىنىڭ ومiردە وزiنە ۇلگi تۇتقاندارى، جولىن قۋعان ۇلى تۇلعالارى سولار ەدi. ەندەشە، حاسەكەڭدi حح عاسىردىڭ سوڭىندا سولاردىڭ يدەياسىن جالعاستىرۋشى رەتiندە ولارمەن قاتار قويۋعا، دارiپتەۋگە ابدەن لايىق دەپ سانايمىن. وسى پورترەتتەر تۇرiك حالقىنىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلى مۇراتتاس تۇلعالارىنىڭ رۋحى حاسەكەڭنiڭ ۇيiندە ءوز جالعاسىن تاۋىپ تۇرعانداي اسەر قالدىردى ماعان. حاسەكەڭنiڭ قايسى ۇيiنە بارساڭىز دا تورiنەن الاشورداسىنىڭ تۋى مەن كوسەمدەرi­نiڭ پورترەتتەرiن كورەسiز دە، ويلاناسىز...

تاريحىمىزدا وتكەن ۇلىلاردىڭ ۇلتىن ءسۇيۋ رۋحى ۇرپاقتارىمىزعا، مiنە، وسىلاي ۇلاسا بەرۋi زاڭدىلىق دەپ سانايمىن. حاسان ورالتاي ءوز ۇلتىنىڭ، تۇركi حالقىنىڭ جۇرەگiندە مانگi ساقتالادى.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتi حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتiنiڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

«جاس الاش» گازەتى