- جەرلەس اعاڭىز ءاليحان بايمەنوۆتىڭ قاسىندا جۇرگەن سياقتى ەدىڭىز ءبىر كەزدەرى، وعان قازىرگى كوزقاراسىڭىز قانداي؟ جەرلەس ءىنىڭىز اسەت يسەكەشەۆ تۋرالى پىكىرىڭىزءدى بىلسەك؟، ول كەلەشەكتە پرەزيدەنت بولا الادى دەپ ويلايسىز با؟ قايرات ءمامي كەلەسى ەلباسى بولادى دەگەنگە جەكە پىكىرىڭىز؟ سىزدىڭشە بولات وتەمۇراتوۆ قانشالىقتى ىقپالدى تۇلعا؟

- ءاليحان بايمەنوۆتى وتە جاقسى بىلەمىن. ول وتە ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، سىپايى جان. مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە تاجىريبەسى مول. تەك ءبىر اتتەگەن-ايى قازىرگى رەجيمگە ازۋىن كورسەتە المايدى. ال اسەت يسەكەشەۆكە كەلەر بولساق، ول جاس، ءبىلىمى مول. بىراق  ءوز ۇلتىنا وتە بيىكتەن قارايتىن ادام سياقتى. ءتىلدى بىلمەيدى، بىلگىسى دە كەلمەيدى. ول حالىقتىڭ قالاۋىمەن پرەزيدەنت بولا المايدى. قايرات ءماميدى قازىرگى كونستيتۋتسيا كۇشپەن تاققا وتىرعىزۋى مۇمكىن. بىراق ول سول بيىك لاۋازىمدى الىپ جۇرە الادى ما، جوق پا؟ بۇل ۇلكەن دە كۇماندى ماسەلە. بولات وتەمۇراتوۆتى ىقپالدى دەۋگە بولماس، بىراق قالتالى ەكەنى راس.

- اسسالامۋالەيكۋم ۋاليحان اعا، ءبىزدىڭ قازاققا جەلتوقسان سياقتى ءبىر رۋحاني سىلكىنىس قاجەت. ارينە، قان توگۋگە ەمەس ،تەك قازاقتاردى وياتۋ ءۇشىن. ءسىزدىڭ قانداي پىكىرىڭىز بار ؟

- جەرلەس اعاڭىز ءاليحان بايمەنوۆتىڭ قاسىندا جۇرگەن سياقتى ەدىڭىز ءبىر كەزدەرى، وعان قازىرگى كوزقاراسىڭىز قانداي؟ جەرلەس ءىنىڭىز اسەت يسەكەشەۆ تۋرالى پىكىرىڭىزءدى بىلسەك؟، ول كەلەشەكتە پرەزيدەنت بولا الادى دەپ ويلايسىز با؟ قايرات ءمامي كەلەسى ەلباسى بولادى دەگەنگە جەكە پىكىرىڭىز؟ سىزدىڭشە بولات وتەمۇراتوۆ قانشالىقتى ىقپالدى تۇلعا؟

- ءاليحان بايمەنوۆتى وتە جاقسى بىلەمىن. ول وتە ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، سىپايى جان. مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە تاجىريبەسى مول. تەك ءبىر اتتەگەن-ايى قازىرگى رەجيمگە ازۋىن كورسەتە المايدى. ال اسەت يسەكەشەۆكە كەلەر بولساق، ول جاس، ءبىلىمى مول. بىراق  ءوز ۇلتىنا وتە بيىكتەن قارايتىن ادام سياقتى. ءتىلدى بىلمەيدى، بىلگىسى دە كەلمەيدى. ول حالىقتىڭ قالاۋىمەن پرەزيدەنت بولا المايدى. قايرات ءماميدى قازىرگى كونستيتۋتسيا كۇشپەن تاققا وتىرعىزۋى مۇمكىن. بىراق ول سول بيىك لاۋازىمدى الىپ جۇرە الادى ما، جوق پا؟ بۇل ۇلكەن دە كۇماندى ماسەلە. بولات وتەمۇراتوۆتى ىقپالدى دەۋگە بولماس، بىراق قالتالى ەكەنى راس.

- اسسالامۋالەيكۋم ۋاليحان اعا، ءبىزدىڭ قازاققا جەلتوقسان سياقتى ءبىر رۋحاني سىلكىنىس قاجەت. ارينە، قان توگۋگە ەمەس ،تەك قازاقتاردى وياتۋ ءۇشىن. ءسىزدىڭ قانداي پىكىرىڭىز بار ؟

- رۋحاني سىلكىنىستىڭ قاجەت ەكەنىنە داۋ جوق. ونى سانانى وياتۋمەن جاساۋ كەرەك. ياعني اقىرىپ تەڭدىك سۇراۋ كەرەك. بىراق قازىرگى بيلىك قان توگىسسىز كەتپەيدى. بۇل ءبىر. بىراق، ادام سياقتى ءومىر سۇرەمىز دەسەك، ۇلتىمىزدىڭ، ۇرپاعىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلايتىن بولساق، ءبىز قالاي بولعاندا دا ونى تاقتان تايدىرۋىمىز كەرەك.

- ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان حالىق ەرۋگە دايىن.ءسىز ەلدى باستاپ بيىلكپەن اشىق كۇرەسكە شىعۋعا دايىنسىز با؟

- قاراشا قالاسا حان اتىنان تۇسەدى. ياعني مەن قاشاندا قاراشانىڭ قالاۋىن جاساۋعا ءازىرمىن. سۇراعىڭىزعا كوپ راحمەت.

- ۋاليحان، ەكەۋمىز قۇرداس ەكەنبىز. قىرىقتان اسىپ، كەمەل شاققا كەلىپ وتىرسىڭ، امان-ساۋ جۇرە بەر! قازىرگى پرەزيدەنت قازاق ءتىلىن، قازاق ۇلتشىلدارىن دامىتۋعا مۇددەلى ەمەس، قازاق كوتەرىلسە توڭكەرىپ تاستار دەپ قورقادى. پرەزيدەنت قازاققا بەت بۇرماي، قازاق تا «مىناۋ مەنىڭ پرەزيدەنتىم» دەپ ولسە دە ايتپايدى.

ەندى قويار سۇراعىم:

1. بىزگە وتارسىزداندىرۋ ساياساتى كەرەك پە، الدە باسقا جولى بار ما؟

2. قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ ءوزىڭ ۇسىناتىن جوباسى بار ما؟

3. ەلدەگى كوررۋپتسيامەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى؟

- ءبىز تاۋەلسىزدىكتى فورمالدى تۇردە عانا الدىق. ال رۋحاني جان-دۇنيەمىز، سانامىز سول كەڭەس كەزەڭىندەگى قۇلدىق سانادان ارىلا المادى. ونى بيلىك باسىنا كەلگەندەر ەمدەۋگە ءتيىس ەدى. بىراق ولارعا سول قۇلدىق سانا ءتيىمدى بولدى. قازىر ءبىز ورىسپەن قوسا، قىتايدىڭ دا وتارىنا اينالىپ بارامىز. ۇلتتى وتارلىق ەزگىدەن تەك ۇلتشىل پاتريوتتار عانا شىعارا الادى. ودان باسقا جولدى مەن كورىپ وتىرعان جوقپىن. قازاق ءتىلىن دامىتا الاتىن جوبام بار. 2015 جىلدان كەيىن مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان ءبۇلدىرشىن تەك قازاق سىنىبىنا بارۋ كەرەك. سوندا قازاق ءتىلىن دامىتۋ ماسەلەسى اينالدىرعان 2-3 جىلدا وزدىگىنەن شەشىلەدى. وعان دەيىن مەكتەپتەردى دايىنداۋىمىز كەرەك. سىبايلاس جەمقورلىقتى جويۋ ءۇشىن ءبىرىنشى ەلباسىنىڭ ءوزى تازا بولۋ كەرەك. ەكىنشى سىبايلاس جەمقورلىققا جاپپاي كۇرەس جاريالاۋ كەرەك. ءار ازامات ءوزىنىڭ ازاماتتىق مىندەتىن ادال اتقارسا ەشقانداي دا جەمقورلىق بولماس ەدى. اقش-تا نەلىكتەن حالىق سوتقا سەنەدى؟ ويتكەنى، وندا بۇرىندارى بۇرىس شەشىم شىعارعان سوتتى دارعا اسقان.  قورقىنىش سەزىمى بۇگىنگى امەريكالىق سوتتاردىڭ قانىنا سىڭگەن. ويتكەنى «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». ال قازاقستانعا كەلەر بولساق، باسقا مەملەكەتتىك قىزمەتتى سولاي جاساۋ كەرەك. ويتكەنى، بىزدەگى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ دەڭگەيى امەريكامەن سالىستىرعاندا تامىرىن تىپتەن تەرەڭگە جىبەرگەن.

- اسسالامۋالەيكۋم ۋاليحان قۇرداس، «بولشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلدە  وقىپ جۇرگەن قازاقشا بىلمەيتىن ماڭگۇرتتەر ءبىز ەلىمىزدىڭ بولاشاعى دەي الاسىز با؟ ناعىز قازاقتىڭ بالالارى سول «بولاشاقتا» قاشان وقيدى؟

- قازىرگى «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلدە وقىپ جۇرگەن جاستاردىڭ باسىم بولىگى ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز بولا المايدى. سەبەبى ولار قازاققا مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايدى. ال قازاقى بولاشاقتىقتارعا مەملەكەت جەتكىلىكتى كوڭىل ءبولىپ وتىرعان جوق. ولار ءار كەڭسەنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرۋمەن ساقتارىن سىندىرادى.

- «ازات» پارتياسىنان نە سەبەپتەن قۋىلدىڭىز؟ بولات پەن جارماحان تۋرالى ويىڭىزبەن بولىسسەڭىز. حالىق اراسىندا وسى ەكەۋى بيىلككە ساتىلعان نەمەسە جالعان وپپوزيتسياشىلار دەگەن سىبىس بار...

- ولاردىڭ «رۇقساتىنسىز» پرەزيدەنتتىكە ۇمىتكەر بولعانىم ءۇشىن پارتيادان مەنى قۋماقشى. ولارعا مەنىڭ دوداعا تۇسكەنىم ۇنامادى، ال وزدەرى تۇسۋگە قورىقتى نەمەسە ولارعا تىيىم سالىندى. بىراق مەنىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسەتىنىم ولارعا كوپتەن بەلگىلى بولاتىن. ولاردىڭ اڭ-تاڭ بولۋى جالعان. بولات پەن جارماحاننىڭ بيلىككە ساتىلعان، جالعان وپپوزيتسيونەر ەكەندىگى جونىندە سىبىستى مەن دە ەستىگەنمىن. ناقتىسىن بىلمەيمىن. وسى سوڭعى ساياسي وقيعا تۇسىنداعى ولاردىڭ ارەكەتتەرىندە، ناقتىراق ايتقاندا ارەكەتسىزدىكتەرىندە ماعان كوپ نارسە كۇماندى بولدى.

- ۋا، ۋاليحان ءىنىم، باتىر اڭقاۋ بولادى دەگەن راس-اۋ، كەيدە وڭباي قۇلاپ جاتاسىڭ. سول قۇلاسىڭ كەيدە سەنىڭ الدە ءبىر جاققا باۋىر بۇراتىنىڭدى اڭعارتادى. مۇمكىن ادەيى سولاي جاسايتىن شىعارسىڭ؟! قاپىدا كەتكەن كەنە اتاڭنىڭ قاتەلىگىن قايتالاپ!... سۇراعىم: ناعىز ساياساتقا قاشان بەت بۇراسىڭ؟ قاي پارتيانىڭ ۇستانىمىن جاقتايسىڭ؟

- مەن ەشتەمەنى دە ادەيى جاسامايمىن. بارلىق ارەكەتىمدى جۇرەك قالاۋىممەن، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بارىپ جاسايمىن. ساياساتپەن ويناعان ەمەسپىن. ساياساتپەن ويناۋدىڭ وتپەن ويناعاننان دا قاۋىپتى ەكەنىن جاقسى بىلەسىز. ساياساتقا بەلىمدى بەكەم بۋىپ كىرگەنمىن. ۇلت-ازاتتىق يدەولوگيانى ۇستاناتىن پارتيانىڭ قاجەت ەكەنىن بىلەمىن. سونداي پارتيانى قولدايمىن.

- قۇرمەتتى قايسار مىرزا، ءسىز ءبارىبىر شالا قازاقسىز. ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن ادامنىڭ ۇلتتىق تامىرى تەرەڭگە بارمايدى. ءوز انا ءتىلىن جەتتىك بىلمەيتىن ادامداردىڭ اقىل-ويىدا سانا-سەزىمى دە تولىق جەتىلمەيدى ەكەن. جەتىلگەن كۇننىڭ وزىندە، تالانتتى ادامدار شىققان كەزدىڭ وزىندە دە ولار ەڭ سوڭىندا ءوز ۇلتىنا قارسى قيمىلدارعا بارادى. (و.سۇلەيمەنوۆ،ن.ماسانوۆ)سياقتى... ءورىستىلدى قازاقتار قازىر شىن مانىندە قوعامدا قيراتۋشى كۇشكە اينالدى... ءبارىن جالماپ-جايپاپ بارادى. ءسىز پرەزيدەنت بولساڭىز، قازاق حالقى قارا تۇياعىن سەرپۋگەدە شاماسى كەلمەس ەدى... ءورىستىلدى قازاقتار بيلىككە ەمەس، بۇعالتىر، زاڭگەر، ساتۋشى بولۋعا نەگە ۇمتىلمايسىزدار؟ ال بالالارىڭىزدى قازاقشاعا بەرگەندەرىڭىزبەن ءبارىبىر 150 جىلدان سوڭ عان ياعني، 3 ۇرپاق اۋىسقان كەزدە بارىپ ناعىز قازاققا اينالادى ەكەن. ەگەر ۇزبەي قازاقى ورتادا تاربيەلەنسە عانا. شەتەلدە ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن ادامدى ادام ساناتىنا قوسپايدى. ءبىر ميلليارد 500 ميليون قىتايدىڭ اراسىندا وسسەكتە ءوز انا ءتىلىمىزدى ەركىن بىلەمىز. ءارى تازا سويلەيمىز. ال ورىسشانى ءماسىموۆتىڭ قازاقشاسىنداي بىلەمىز. 20 جىل بويى قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەي ەتەگىڭىزگە ناماز وقىپ ءجۇردىڭىز بە؟ ءبىز ءوز تاعدىرىمىزدى شالا قازاقتارعا قالاي تاپسىرامىز؟

- ءسىزدىڭ ايتپاعىڭىزدى جاقسى ءتۇسىندىم. ءسىز مەنى مەملەكەتتىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تاراتقان اقپاراتتارعا سەنىپ شالا قازاق دەپ وتىرسىز. بىراق 2005 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋى الدىندا مەن وسى ەمتيحاننان سۇرىنبەي وتكەنمىن. بۇل جولعىسى اق وردانىڭ ساياسي تاپسىرىسىنىڭ جەمىسى. ءسىز شەتەلدە ءجۇرىپ قازاقستاندا تولىق دەموكراتيا سالتانات قۇرۋدا دەپ ويلايتىن شىعارسىز. جاسىرمايمىن ورىسي ورتادا ءوستىم، ورىسشا ءبىلىم الدىم. بىراق قازىر اللاعا شۇكىر قازاق ءتىلىن ءبىر قازاقتاي بىلەمىن. مەن دە كەزىندە سىرماقتىڭ شەتىن باستىم، سەناتور بولدىم. قولىمدا ازدى-كوپتى بيلىك بولدى. بىراق ءبىزدىڭ كەيبىر شەنەۋنىكتەر سياقتى قالتاما حالىق قازىناسىن باسىپ شەتەلگە قاشقان جوقپىن.

- اسسالاۋماعالايكۋم قايسار اعا، قازاقستانعا كەلگەنىمە 6 جىلدان استى. قازىر قازاقستاننىڭ ازاماتىمىن. بىراق قوعامدا ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. قازاقستانداعى قانداستارىمىز، ءوزىمىزدىڭ قازاقتار بارعان سايىن ساۋاتسىزدانىپ بارا جاتقان سياقتى كورىنەدى. ورىستانعان، شالا قازاقتارعا ءتىل تۋرالى، ۇلتتىق ماسەلە تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاننان گورى قايتا تازا ورىستار الدە قايدا ليبەرال، كوزقاراقتى، اقىلدى كورىنەتىن سەكىلدى.  سەڭدەي سىرەسىپ، قاتىپ قالعان ءوز قانداستارىمىز ەكەن. ءسىز قالاي قارايسىز؟  ءتىل تۇتاستىعى بولماعاننان كەيىن مادەني تۇتاستىقتا بولمايتىنى بەلگىلى عوي. ءتىلدى ۇستاپ تۇراتىن سول ۇلتتىڭ مادەنيەتى.  مادەنيەتى مەن ءتىلى دامىعان ەل ماڭگى تاۋەلسىز ەل! شەتتە جۇرگەن بەس جارىم ميليون قازاقتى قازاقستانعا اكەلىپ، ورىستانعان قازاقتارمەن سلاۆيان تەكتەس حالىقتاردى كومىپ تاستاۋعا بولار ەدى. ءسىز ءوزى شەتتە جۇرگەن اعايىندارىڭىزدى ونشا ۇناتا قويمايتىن سياقتىسىز؟  ولارعا قالاي قارايسىز؟

- قازاقستانداعى قازاق ءتىلدى قازاقتار ساۋاتسىز ەمەس. ولاردىڭ كوزىن جاۋىپ، ءتىلىن بايلاپ وتىرعان قازىرگى جۇيە. قازاقتار قازىر قاراڭعىدا جول تاپپاي اداسقانداردىڭ ناق ءوزى. شالا قازاقتار سەڭدەي سىرەسىپ، قاتىپ قالعان جوق. مەن سىزگە جاۋاپتى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سوزىمەن قايتارايىن. «بالام دەپ ەمىرەنگەن ەلى بولماسا، ەلىم دەپ ەگىلەتىن ۇل قايدان بولسىن» دەگەن ەكەن احاڭ. ءبىز شالا قازاقتاردى باۋىرىمىزعا تارتپاساق ولاردىڭ پانالايتىنى ورىس بولماعاندا كىم بولماق. ولار بۇگىندە ورىس قولىنداعى قازاققا قارسى سەرمەيتىن تاپتىرماس قارۋدىڭ قىزمەتىن اتقارۋدا. ءسىزدىڭ شەتەلدەگى قازاقتار جونىندەگى سۇراعىڭىزعا كەلەر بولساق مەن ونسىز دا از قازاقتى ەشقاشاندا بولگەن ەمەسپىن. «الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى» دەيدى عوي دانا قازاق. قىسقاسىن ايتقاندا ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم.

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»