ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العانىنا جىلجىپ جيىرما جىل دا تولۋعا جاقىن. بىراق قۇلدىق كەزەڭنىڭ سانامىزعا سالعان كەيبىر تاڭبالارى ءالى وشەر ەمەس. سونىڭ ءبىرى پەتروپاۆلداعى (قالانىڭ «قىزىلجار» دەگەن تاريحي ەسىمىن دە قايتارا الماي وتىرمىز) قالا كۇنى مەرەكەسىن تويلاۋعا قاتىستى.
قىزىلجار قالاسىنىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر. العاشقى قازىعى قاشان قاعىلعانىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتىپ بەرە الماس، بىراق بۇل 1752 جىلدىڭ 12 شىلدەسى ەمەس ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سەبەبى ەسىلدىڭ جاعاسىندا سول جىلى بەكىنىس سالىنعانعا دەيىن دە قالا بولعانى، ول «قىزىلجار» دەپ اتالعانى الدەقاشان دالەلدەنگەن.
بىراق ءبىز بيىل 257-ءشى رەت حريستيان ءدىنىنىڭ مەيرامىن «قالا كۇنى» دەپ تويلاعالى وتىرمىز. حريستيان كۇنتىزبەسىنە كوز جۇگىرتسەك، ىنجىلشىلەر ءدىنىنىڭ وكىلدەرى – پەتر مەن پاۆەل اپوستولداردىڭ كۇنى رەتىندە 12 شىلدە اتالىپ وتىلەدى ەكەن. ونى وزگە بىلمەسە دە، قىزىلجارلىقتار جاقسى بىلەدى. سەبەبى جىل سايىن قالا كۇنىن تويلايتىن كۇنى تاڭەرتەڭ جەرگىلىكتى حريستياندار كرەستەرىن قۇشاقتاپ، مايشامدارىن تۇتاتىپ، قوڭىراۋلارىن سىڭعىرلاتىپ، قالا كوشەلەرىندە شەرۋ وتكىزەدى. ەڭ سوراقىسى، دىننەن حابارسىز قازاق جاستارى مۇنى قالا كۇنىن تويلاۋدىڭ ءبىر ءراسىمى ەكەن دەپ ءتۇسىنىپ ءجۇر. ەكى جارىم عاسىر وسىلاي قايتالانىپ وتىرسا، ادامنىڭ ەتى دە ۇيرەنىپ كەتپەي مە؟! بۇل ۇلكەن جىمىسقى ساياسات ەكەنى انىق. وسىدان دا بولار، مەشىتكە ەمەس، شوقىنۋعا شىركەۋگە باراتىن قاراكوزدەرىمىز كوبەيىپ بارادى. ءتىپتى، قىزىلجارداعى شىركەۋلەردىڭ ءبىرىنىڭ «اكەيى» قازاق جىگىتى ەكەنىن ءبىلىپ، جاعامىزدى ۇستادىق.
ەندى قالا كۇنى دەگەنگە كەلسەك، 12 ءساۋىر ەش دالەلسىز الىنعانىن جەرگىلىكتى عالىم-زەرتتەۋشىلەر ايتىپ وتىر. قاسىرەت بەلدەۋىنە بەكىنىستى سالعان كۇندى حريستيان ءدىنىنىڭ مەيرامىنا ادەيى ورايلاستىرعان. ءدال سول كۇنى «بەكىنىستىڭ العاشقى قازىعى قاعىلدى» دەگەن قۇجات تا جوق. سونداي-اق «بەكىنىس» قالا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى. سەبەبى بەكىنىستەر قورعانىس ماقساتىندا ۋاقىتشا سالىنادى.
قىزىلجاردا بۇل باسسىزدىققا قارسى شىعىپ، باس كوتەرەتىن ادام ازىرگە تابىلار ەمەس. ەل باسقارعان ازاماتتار كەرىسىنشە، 12 شىلدەنى ۇلىقتاۋمەن الەك. جاقىندا وبلىس اكىمى سەرىك ءبىلالوۆ ورتالىق ساياباقتى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىپ، قالا كۇنى مەرەكەسىنە تارتۋ ەتەتىنىن ايتىپ جار سالدى. ال مەرەكەلىك شارالار تاۋەلسىزدىك كۇنىندەگىدەن بالەنباي ەسە كوپ جانە اسەرلى ۇيىمداستىرىلادى. بۇيتە بەرسە، كرەست شەرۋى قالا كۇنى مەيرامىنىڭ باستى راسىمىنە اينالىپ، وعان قازاقتار دا شىعۋى عاجاپ ەمەس.
ءبىر پىكىر
زارقىن تايشىباي، تاريحشى:
– بۇل ماسقارا ەندى. بىراق ءبارىن ىستەتىپ وتىرعان – جوعارىدا وتىرعاندار. تويلاتپايمىن دەسە ولاردىڭ قولىنان كەلەدى. مىسالى، 2002 جىلى پەتروپاۆل قالاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 250 جىل تولعان مەيرامىن تويلاتتىرماي تاستاعانبىز. سول كەزدە وبلىس اكىمى بولعان قاجىمۇرات ناعىمانوۆ ءبىر كۇنى مەنى شاقىرىپ الىپ، اقىل-كەڭەس سۇرادى. «ورىس-كازاكتار تويلايىق دەپ جاتىر، نە ىستەيمىز؟» – دەدى. مەن: «جوق»، – دەدىم. ول – قازاقتىڭ جىلاعان كۇنى، جەرىمىزدى تارتىپ العان كۇندى قالاي تويلاماقپىز؟ ەكىنشىدەن، مۇسىلمان بولا تۇرا، حريستيانداردىڭ مەيرامىن اتاپ ءوتۋ كۇنا عوي؟! سول جىلى عانا تويلانعان جوق. ودان كەيىن كەلگەن اكىمدەر اتاسىنىڭ اسىنان ارتىق توي جاساپ ءجۇر عوي.

ەرباقىت امانتايۇلى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى