بۇدان تۋرا 82 جىل بۇرىن، 1936 جىلعى 5 جەلتوقسان كۇنى كەڭەستەردىڭ توتەنشە VIII سەزىندە كسرو-نىڭ ەكىنشى كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. بۇل وقيعا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. قازاقستان وسى ارقىلى سول كەزدەگى 15 وداقتاس رەسپۋبليكالار قاتارىنان كىرىپ، بەسىنشى قاتاردا ساپ تۇزەدى. كوپشىلىك بۇل كونستيتۋتسيانى كوپ ۇزاماي «ستاليندىك كونستيتۋتسيا» دەپ اتاپ كەتتى.

كسرو-نىڭ ءبىرىنشى كوستيتۋتسياسى 1924 جىلى كسر وداعى II سەزىنىڭ قارارىمەن بەكىتىلگەن ەدى. ال رەتى بويىنشا ەكىنشى بولىپ سانالاتىن ستاليندىك كونستيتۋتسيا كۇنى 1977 جىلعى 7 قازاندا برەجنەۆتىك، ءۇشىنشى كونستيتۋتسيا قابىلدانعانعا دەيىن كەڭەس وداعىنىڭ نەگىزگى زاڭى مەرەكەسى رەتىندە تويلانىپ كەلدى. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ قوسىمشا اتى تاپ وسىلاي «نەگىزگى زاڭ» اتالدى.

ءبىز سوڭعى ەكى كونستيتۋتسيانىڭ ومىردە قولدانىسىنا كۋا بولدىق.

بۇلاردىڭ اراسىندا ەكىنشى كونستيتۋتسياعا ءبىرشاما شولۋ جاساپ وتەيىك. سەبەبى، بۇل كونستيتۋتسيا الدىندا ءبىز، قازاق حالقى ءبىر ماسەلەدە ماڭگى قارىزدارمىز.

بىردەن ايتىپ قويايىق، بۇل كەڭەستىك كەزەڭدى اڭساۋ دا، ونى ناسيحاتتاۋ دا ەمەس. ەشقانداي نوستالگيا جوق. بىراق ونىڭ ءبىز ءۇشىن ۇشان-تەڭىز پايداسى تيگەن كەزىن اتتاپ وتە المايمىز.

اتاپ ايتقاندا، وسى كونستيتۋتسيانىڭ 18-بابى قازاقستاننىڭ قازىرگى تەرريتورياسىنىڭ بولشەككە تۇسپەي، امان قالۋىنا تىكەلەي كومەكتەستى. سونىڭ ارقاسىندا رەسپۋبليكا اۋماعى كۇنى بۇگىنگە سول كەزدەگى قالپىندا دەرلىك جەتتى. ال باپتا: «وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ تەرريتورياسىن ولاردىڭ كەلىسىمىنسىز وزگەرتۋگە جول بەرىلمەيدى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. مىنە، وسى جولداردى باسشىلىققا العان قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ سول جىلدارداعى توراعاسى، جانى ءجانناتتا بولعىر ارىستان ايباتتى، جولبارىس قايراتتى، ەلىنىڭ باعىنا تۋعان ناعىز ارۋاقتى ازامات، ءبىرتۋار تۇلعا جۇمابەك تاشەنوۆ رەسپۋبليكانىڭ «تىڭ ولكەسى» دەگەن بىرلىككە ىلىنگەن سولتۇستىكتەگى بەس وبلىسىنىڭ رەسەيگە بەرىلىپ كەتۋىنەن ساقتاپ قالدى.

وقيعا 1960 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورىن الدى. سول تۇستا اقمولادا اۋىل شارۋاشىلىعى وزاتتارىنىڭ كەڭەسىن جۇرگىزىپ تۇرعان سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نيكيتا حرۋششەۆ ۇكىمەت باسشىسى تاشەنوۆكە قاراتا:

– رەسپۋبليكانىڭ جەر كولەمى جونىندە كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءبىر ماسەلە بار، – دەدى. – ءبىز بۇل جونىندە قوناەۆ جولداسپەن جانە وبلىستار باسشىلارىمەن پىكىر الماسىپ قويدىق. ولار ۇسىنىستى قولداپ وتىر. ەندى، جۇمابەك احمەتۇلى، بۇل ماسەلە جونىندە ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى ەستىگىم كەلەدى.

بۇعان تاشەنوۆ بىلاي دەپ وتە قاتقىل، اشۋلانا جاۋاپ قايتاردى:

– مەن وسى اقمولانىڭ تۋماسىمىن. جيىرما جىل سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا جۇمىس ىستەدىم. مەنىڭ اتا-انام مەن ولاردىڭ اكە-شەشەلەرى، ءتىپتى ءبىزدىڭ بارلىق اتا-بابالارىمىز وسى جەرلەردە تىنىستاپ جاتىر. ءسىز ەندى سول جەرلەردى رەسەيگە بەرىپ جىبەرمەكسىز بە؟ ويلانىڭىزدار، قانداي قازاق بۇعان كەلىسىم بەرەدى؟ ويلانىڭىزدار، جولداستار! مەن، مىسالى، بۇل ماسەلەنىڭ قارالۋى عانا ەمەس، ونىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلۋىنىڭ وزىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن!

مۇنى كۇتپەگەن حرۋششەۆ قاپەلىمدە بۋلىقتى دا قالدى. ءوز تۇكىرىگىنە ءوزى شاشالىپ تۇرعان ول كەنەت نارتتاي بولىپ قىزارىپ تۇرىپ:

– توقتاي قال. ساياسي بيۋرونىڭ ۇيعارىمىنا قارسى شىعاتىنداي سەن كىم ەدىڭ؟ – دەپ بۇرق ەتتى. – ەگەر كەرەك بولسا، بۇل ماسەلە جونىندە سىزدەردىڭ كەلىسىمدەرىڭسىز-اق شەشىم قابىلدايمىز. كەڭەس وداعى – ءبىرتۇتاس ەل، سوندىقتان كىمگە كىمنىڭ تەرريتورياسىن بەرۋدى كسرو جوعارعى كەڭەسى ءوزى شەشە الادى.

– ەگەر جوعارعى كەڭەس تەرريتوريالىق ماسەلەنى ءوز بەتىنشە شەشە بەرەتىن بولسا، ەڭ الدىمەن كسرو كونستيتۋتسياسىن وزگەرتۋ كەرەك، – دەپ تىكەسىنەن كەتتى سوندا تاشەنوۆ. – وندا ءار رەسپۋبليكانىڭ تاريحي قالىپتاسقان تەرريتورياسىنا مەنشىكتىك قۇقى بار ەكەنى اتاپ كورسەتىلگەن. ەگەر وسى زاڭ بۇزىلاتىن بولسا، ءبىز ادىلدىك سۇراپ، حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمداردىڭ قۇزىرىنا جۇگىنەتىن بولامىز، سولاي ەمەس پە؟

قازاقستان ۇكىمەتى باسشىسىنان مۇنداي باتىل تويتارىس، قاۋىپتى قارسى شابۋىل كۇتپەگەن حرۋششەۆ سول بويدا جينالىستى جاپتى دا، كوپ ۇزاماي ماسكەۋگە قايتىپ كەتتى...

ەگەر كسرو كونستيتۋتسياسىندا تاپ وسى 18-باپ بولماعاندا، سول جەردە ۆولونتاريست حرۋششەۆ بىردەن بىلگەنىن ىستەپ، رەسپۋبليكانىڭ بەس وبلىسىن رەسەيگە بەرىپ كەتكەن بولار ەدى. ول ەڭ الدىمەن وسى باپتان قايمىعىپ، ەكىنشىدەن، تاشەنوۆتەن قاتتى قارىمتا سوققى الىپ بارىپ، ءوزىنىڭ ارامزا تىرلىگىنەن ەرىكسىز باس تارتتى. سودان قايتىپ بۇل تاقىرىپقا ورالعان جوق. وڭتۇستىكتەگى بىرقاتار اۋدانداردى كەيىن رەسپۋبليكا باسشىسى بولعان يسمايىل يۋسۋپوۆتىڭ تۇسىندا وزبەكستانعا بەرگىزدىرىپ جىبەرگەنى بولماسا، قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىن سولتۇستىك وبلىستاردى تارتىپ الۋ ماسەلەسىن جايىنا قالدىردى.

مەن ستاليندىك كونستيتۋتسياعا تەك وسى ءۇشىن عانا قازاق حالقى قارىزدار دەر ەدىم. ول بولماعاندا قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بولۋى دا نەعايبىل ەدى.

باجايلاپ قاراساق، 1936 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ بۇدان دا باسقا كوپتەگەن باپتارى ءوزىنىڭ مىندەتىن قالتقىسىز ورىنداعان ەكەن. ماسەلەن، ونىڭ 1-بابىندا اتاپ كورسەتىلەتىن «كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى – جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردىڭ سوتسياليستىك مەملەكەتى» دەگەن قاعيدا نەگىزىنەن جۇزەگە اسىرىلىپ كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا قالىڭ حالىقتىڭ اراسىنان شىققان مىڭداعان ەڭبەك ادامدارى ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ راحاتى مەن يگىلىگىن كوردى، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاستى. كونستيتۋتسيانىڭ 6-بابىنداعى «جەر، ونىڭ قىرتىستارى، سۋ، ورماندار، زاۋىتتار، فابريكالار، شاحتالار، كەنىشتەر، تەمىرجولدار، سۋ جانە اۋە كولىگى، بانكتەر، بايلانىس قۇرالدارى، مەملەكەت قۇرعان ءىرى اۋىلشارۋاشىلىق كاسىپورىندارى (سوۆحوزدار، ماشينا-تراكتور ستانسالارى جانە ت.ب.), سونداي-اق قالالارداعى كوممۋنالدىق كاسىپورىندار مەن نەگىزگى تۇرعىن ءۇي قورلارى جانە ونەركاسىپ پۋنكتتەرى مەملەكەت مەنشىگى، ياعني بۇكىلحالىقتىق يگىلىك بولىپ تابىلادى» دەگەن جولداردا دا شىندىق بار ەدى.

كونستيتۋتسيانىڭ حالىق ءۇشىن جۇمىس جاساعان تارماقتارىن بۇدان ءارى تالداپ وتسەك، 118-باپ «كسرو ازاماتتارى ەڭبەك ەتۋگە، ياعني اتقارعان ەڭبەگىنىڭ كولەمى مەن ساپاسىنا سايكەس كەپىلدى اقىلى جۇمىس الۋعا قۇقىلى» ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. ال 119-باپ كسرو ازاماتتارىنىڭ دەمالۋعا قۇقىلارى بار ەكەنىن العا تارتادى. جانە ولاردىڭ دەمالىسى قالاي ۇيىمداستىرىلاتىنى اتاپ كورسەتىلگەن. كەلەسى 120-باپتا «كسرو ازاماتتارى قارتايعان شاعىندا، سونداي-اق اۋىرعان جانە ەڭبەككە جارامسىز بولىپ قالعان جاعدايدا ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتىلۋگە قۇقىلى» ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلگەن. مۇنى سوڭى «بۇل قۇقىق جۇمىسشىلار مەن قىزمەتشىلەردى مەملەكەتتىڭ ەسەبىنەن كەڭ كولەمدى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋمەن، ەڭبەكشىلەرگە تەگىن مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋمەن، ەڭبەكشىلەردىڭ كۋرورتتار جۇيەسىن كەڭ پايدالانۋىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى» دەپ ناقتىلانا ءتۇستى. بۇدان ءارى 121-باپتاعى «كسرو ازاماتتارى ءبىلىم الۋعا قۇقىلى» دەگەن قاعيدا دا ەشقاشان شىندىقتان اۋىتقىعان ەمەس. ءبىلىم الۋ جانە تۇگەل تەگىن بولدى.

ارينە، اتالمىش كونستيتۋتسيادا ەشقاشان ورىندالماعان جانە جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس باپتار دا ۇشىراستى. مىسالى، 17-باپتا ايتىلاتىن «ءاربىر وداقتاس رەسپۋبليكا ءۇشىن كسرو-دان ءوز ەركىمەن شىعۋ قۇقىعى ساقتالادى» دەگەن ەسكەرتپە نۇسقاۋى جاي كوز الداۋ عانا بولاتىن. سول سياقتى 125-باپتاعى ءسوز بوستاندىعى، ءباسپاسوز بوستاندىعى، جينالىستار مەن ميتينگىلەر بوستاندىعى، كوشەدەگى شەرۋلەر مەن دەمونستراتسيا بوستاندىعى دەگەندەردىڭ ءبارى تەك قاعاز جۇزىندەگى ەركىندىكتەر ەدى.

وسى جەردە ءبىزدىڭ 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا قابىلدانعان كونستيتۋتسيامىز ەرىكسىز ويعا ورالادى. مەن ءوز باسىم ونىڭ باپتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءوزىنىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارىن قورعاپ قالعان بىردە-ءبىر ادامدى بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيانىڭ كەز كەلگەن بابى قىلمىستىق كودەكستىڭ باپتارى الدىندا دارمەنسىز، قاۋقارسىز. باسقاسىن ايتپاعاندا دا، ونىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى» دەپ كەلەتىن 7-بابىنىڭ 1-تارماعىن-اق الايىقشى. ەگەر كونستيتۋتسيانىڭ زاڭدىق كۇشى بولسا، پرەزيدەنت ءوز شەنەۋنىكتەرىنە: «ورىس تىلىندە كەلگەن سۇراققا قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرگەن ادام جۇمىستان شىعارىلسىن» دەپ زىلدەنىپ ۇرىسپاعان بولار ەدى. ەگەر ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا شىنىندا اتا زاڭ بولاتىن بولسا، ارقالىقتاعى ءبىر دارىگەر ايەل ورىس ءتىلدى كليەنت كەلىنشەكتىڭ كوزىنشە قاسىنداعى قازاق ناسىلدەس مەدبيكەمەن مەملەكەتتىك تىلدە سويلەسكەنى ءۇشىن سوتقا سۇيرەلىپ، جاۋاپقا تارتىلماس ەدى. ادام بالاسى ەستىمەگەن مۇنداي ماسقارا كەشەگى قىلىشىنان قان تامىپ، ورىس ءتىلى ازۋىن ايعا بىلەپ تۇرعان كەڭەس وداعى زامانىندا دا بولعان جوق. مۇنىڭ ءوزى ءيسى قازاقتىڭ سۇيەگىنە تۇسكەن ناعىز قاراقۇلاق تاڭبا بولدى.

وسىدان-اق ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيانىڭ قانشالىقتى قۇدىرەتى مەن قاۋقارى بار ەكەنىن، ونىڭ مازمۇنى مەن سيپاتى قانداي ەكەنىن كورۋگە بولادى. ونىڭ قاسىندا ستاليندىك كونستيتۋتسيا ايتارلىقتاي قۇدىرەتتى بولعان ەكەن.

ەندى ءسوز سوڭىندا الەمنىڭ بىرقاتار ەلدەرىندە كەزدەسەتىن ەرەكشە كونستيتۋتسيالار جونىندە بىرەر دەرەك كەلتىرە كەتەيىك.

اقش كونستيتۋتسياسى – قازىر جاھاندا بار نەگىزگى زاڭداردىڭ اراسىنداعى ەڭ بايىرعىسى. بۇدان 200 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن قابىلدانعان ول 4,4 مىڭ سوزدەن تۇرادى. ءبىر قىزىعى، ءوزىن قازىر دەموكراتيانىڭ قالتقىسىز جاقتاۋشىسى ساناپ وتىرعان ەلدىڭ سول كونستيتۋتسياسىندا «دەموكراتيا» دەگەن ءبىر ءسوز دە جوق ەكەن.

ءۇندىستاننىڭ كونستيتۋتسياسى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن جانە كۇردەلى كونستيتۋتسيا بولىپ تابىلادى. وندا 395 باپ، 12 قوسىمشا بار. وعان 500 رەت جوندەۋ مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن. بىراق بۇل وزگەرىستەردەگى سوزدەردى كەز كەلگەن ادام وقىپ، ەركىن تۇسىنە بەرمەيدى.

ۇلىبريتانيا مەن يزرايلدە كونستيتۋتسيا جوق. يزرايل ونى 1948 جىلعى 1 قازاندا قابىلداماقشى بولعان. بىراق پىكىرتالاسۋشىلار ءبىر مامىلەگە كەلە الماعاسىن، سول كۇيى قابىلدانباي قالعان.

ليۆيادا دا ارنايى كونستيتۋتسيا جوق. بۇل ەلدە ونىڭ قىزمەتىن رەسمي تۇردە قۇران كارىم اتقارادى.

جاپونيانىڭ كونستيتۋتسياسى سوعىستان باس تارتۋ قاعيداتىنان باستالادى.

ەكۆادوردا تابيعاتتىڭ قۇقىعى ادامنىڭ قۇقىعىمەن بىردەي ەتىپ كورسەتىلگەن.

مىنە، وسىنداي گاپ!

سەرىك ءپىرنازار

Abai.kz