«مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى مەملەكەتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن اسا ماڭىزدى. سونداي-اق تەك ءوز ەلىمىزدىڭ اياسىندا عانا ەمەس، بۇل باعدارلاما دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتتى قامتىسا، بىزگە دە، الەمگە دە پايداسى زور بولار ەدى. وسى ورايدا الماتىعا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان عالىمدار مەن مادەنيەت جاناشىرلارى «تاريحي-مادەني مۇرانىڭ وركەنيەتتەر سۇحباتتاستىعىنداعى ءرولى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيادا باس قوستى. ەكى كۇنگە سوزىلعان جيىندا قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك عىلىمي اينالىمعا ەنۋى كەڭىنەن ءسوز بولدى.

جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل...

«مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى مەملەكەتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن اسا ماڭىزدى. سونداي-اق تەك ءوز ەلىمىزدىڭ اياسىندا عانا ەمەس، بۇل باعدارلاما دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتتى قامتىسا، بىزگە دە، الەمگە دە پايداسى زور بولار ەدى. وسى ورايدا الماتىعا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان عالىمدار مەن مادەنيەت جاناشىرلارى «تاريحي-مادەني مۇرانىڭ وركەنيەتتەر سۇحباتتاستىعىنداعى ءرولى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيادا باس قوستى. ەكى كۇنگە سوزىلعان جيىندا قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك عىلىمي اينالىمعا ەنۋى كەڭىنەن ءسوز بولدى.

جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل...

الەمدى قارجى داعدارىسى شارپىعان قازىرگى قىسىلتاياڭ كەزەڭدە الەمدىك وركەنيەتتەر ۇندەۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى الدىڭعى ورىنعا شىعىپ وتىر. ەۋروپا مەن ازيا ايماعىندا ۇلت بولىپ ۇيىسىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ ىنتىماقتاسۋى، جالپى ادامزاتتىڭ رۋحاني بايلىعىن قورعاۋ باعىتىن بىرلەسە كۇشەيتۋى اسىرەسە قازىرگى كەزدە اسا قاجەت. ال كۇش بىرىكتىرۋ ءۇشىن جانە ەڭ ءىرى وركەنيەتتەردىڭ كونسترۋكتيۆتى ۇندەسۋىنە قولايلى كەڭىستىك قالىپتاستىرۋى شارت. قازاقستان بولاشاقتا ءتۇرلى وركەنيەتتەر توعىساتىن ۇلكەن كەڭىستىككە اينالۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. الەمدە قانشا مەملەكەت، قانشا ۇلت بولسا، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ وزىندىك تاريحى، ۇلتتىق ۇستانىمدارى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى، كونەدەن قالعان مۇرالارى بار ەكەنى داۋسىز. بۇگىنگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە وسى ءتۇرلى ۇلتتار مەن مادەنيەتتەردىڭ مۇلدەم جۇتىلىپ كەتپەي، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرۋى ءۇشىن اۋىزبىرشىلىكتىڭ قاجەتتىگى ايقىن-اق. كەلمەسكە كەتكەن تاريحتاعى مىڭجىلدىقتاردا بىرەۋ كوپ قارماپ قالعىسى كەلىپ، ەندى بىرەۋ ءوزىنىڭ اتىن قالدىرعىسى كەلىپ، جالپى ادامزاتتىڭ رۋحاني بايلىعىن سان-ساققا تارتقانى ءمالىم. وسىندايدان تاريحتا ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتار ورىن الدى. ءتىپتى باسقا كورشىلەرىمىزدى ايتپاعاندا، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، تاريحى ورتاق قازاق-قىرعىزدىڭ اراسىندا «اناۋ - مەنىكى، مىناۋ - سەنىكى» دەگەن تالاس ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان جوق پا؟ الايدا جەر بەتىندەگى ماتەريالدىق بايلىق پەن رۋحاني قۇندىلىققا تالاسىپ-تارماسۋدىڭ ەش ءمانى جوق ەكەنىن ءومىر ءوزى دالەلدەپ بەرگەندەي. ەندىگى ماقسات - كورشى ەلدەر توعىسىنداعى مادەني-رۋحاني بايلانىستاردىڭ عاجاپتىعىن ايتىپ، قۇر بوسقا ۇرانداي بەرمەي، وسى كۇنگە دەيىن الەمدىك وركەنيەتتە قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋ. وسى ماقساتتا قازاقستاندا باس قوسقان اقش، كانادا، فرانتسيا، اۆستريا، يتاليا، ءۇندىستان، ۇلىبريتانيا، چەحيا ەلدەرىنەن كەلگەن عالىمدار مەن ساراپشىلار ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىس-سوقتىعىسسىز بەيبىت تۇردە ارالاس-قۇرالاس بولۋىن اڭگىمەگە وزەك ەتتى.

• ولجاس سۇلەيمەنوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ يۋنەسكو-داعى تۇراقتى وكىلى، قوعام قايراتكەرى، اقىن:
- بۇگىنگى عىلىمي كونفەرەنتسيادا كوتەرىلىپ وتىرعان تاقىرىپتىڭ مازمۇنى وتە تەرەڭ. «مادەني مۇرا» جانە وركەنيەتتەر سۇحباتتاستىعى توڭىرەگىندە سوڭعى جىلدارى ديسكۋسسيا از بولعان جوق. بىراق ەشقاشان بۇل ەكەۋى بىرگە قاراستىرىلماي كەلدى. ەگەر قازىرگى الەمدەگى مادەنيەتتەردى گرافيكالىق تۇردە بەينەلەسەك، ءبىرى - قورعان، ءبىرى پيراميدا، شىڭ سەكىلدى، ولاردىڭ بيىكتىكتەرى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ەڭ بيىك شىڭ ەۆەرەست سەكىلدى جوعارى مادەنيەتتەر بار، ودان تومەندەرى جانە مۇلدە كوزگە كورىنبەيتىندەر دە جەتەرلىك. ءبىر قاراعاندا، بۇلاردىڭ بارلىعى وزىنشە ەرەكشە جانە بىرىنە-ءبىرى تاۋەلسىز. الايدا ءبىلىم مەن عىلىم بىزگە وسى ءتۇرلى بيىكتىكتەردىڭ نەگىزى ءبىر ەكەنىن كورۋگە، بىلۋگە، تاريحي تەرەڭىنە ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان دا وركەنيەتتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن سۇحباتتاسۋى، پىكىر الماسۋى ماڭىزدى. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە قازبا جۇمىستارى بەلسەندى جۇرگىزىلىپ ءجۇر. وسى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ ۇلكەن كەڭىستىكتى جايلاعانىن بىلەمىز. ايتالىق، قازاقستان مەن التاي جەرىندەگى ساق قورعاندارىنان تابىلعان التىن فولگالار كوركەمدىك وڭدەلۋى، ساپاسى مەن ءتۇر-سيپاتى جاعىنان بولگاريادا جانە ەگيپەتتىڭ كەيبىر جەرلەرىنەن تابىلعان التىن فولگالارعا وتە ۇقساس. وسى سەكىلدى كوپتەگەن ماتەريالدىق مىسالدار - ەرتە كەزدەن-اق قۇرلىقتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانىنىڭ دالەلى.

«مادەني مۇرا» بىزگە نە بەردى؟

سوڭعى ءتورت-بەس جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا اتقارىلعان شارالاردى سانامالاي بەرۋدى ءجون كورمەدىك. دەگەنمەن جوبالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ىرىلەرى - سيريانىڭ استاناسى داماسك قالاسىندا ءال-فارابي كەسەنەسى مەن ەتنومادەني ورتالىعىن سالۋ، داماسكىدە جانە مىسىردىڭ استاناسى كاير قالاسىندا بەيبارىس سۇلتاننىڭ كەسەنەسى مەن مەشىتىن جاڭالاۋ باعىتىنداعى جۇمىستار اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىق. ۇلتتىق مادەنيەتىمىز ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزى بار تاريحي-مادەني، ساۋلەت جانە ارحەولوگيا ەسكەرتكىشتەرىنە 30-دان استام قولتاڭبالىق عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. ماسەلەن، «بابالار ءسوزى» اتتى سەريا جۇزدەگەن جىلدار بويى جاسالعان قازاق حالقىنىڭ اسا باي اۋىز ادەبيەتىن جيناقتاۋعا مۇمكىندىك بەرسە، «قازاقتىڭ اتا زاڭدارى» سەرياسى حالقىمىزدىڭ قۇقىقتىق ساناسىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىن سيپاتتايدى.

• ەرلان سايروۆ، مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى:

- «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا موڭعوليا، قىتاي، ءۇندىستان، يران، ەۋروپا ەلدەرىنە جيناقتاۋ-ىزدەۋ ەكسپەديتسيالارى جىبەرىلگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىر 5 مىڭعا جۋىق جيناق اكەلىندى. سونىڭ بارلىعى وسى ارادا سۇرىپتالىپ، جان-جاقتى ساراپتالىپ، عىلىمي ەڭبەكتەر رەتىندە سول جاڭاعى دۇنيەجۇزىلىك اينالىمعا ەنەدى. سونداي-اق قوجا احمەت ياسساۋي كۇمبەزى مەن تامعالى ارحەولوگيالىق كەشەنى يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك ماتەريالدىق قۇندىلىقتار تىزىمىنە ەندى. بۇل مەملەكەتىمىز ءۇشىن ماڭىزدى. عالىمداردىڭ بۇگىنگى باسقوسۋداعى پىكىرلەرى مەن ۇسىنىسى ساراپتالىپ، ونىڭ قورىتىندىسى مينيسترلىككە جولدانباق.

الداعى اتقارىلار شارالار

«مادەني مۇرا» باعدارلاماسى العاش جۇمىسىن باستاعان كەزدە كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىندە بولاشاققا دەگەن سەنىممەن قوسا، باعدارلاما جۇمىسىنا كۇماننىڭ بولعانى دا جاسىرىن ەمەس. الايدا ۋاقىت وتە كەلە رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭعىرتۋعا عىلىمي تۇرعىدا كوزقاراس قالىپتاسا باستاعانى، زەرتتەۋ اياسىنىڭ كەڭەيگەنى، ءتۇرلى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ جارىق كورۋى شەتەل عالىمدارىنىڭ قازاق مادەنيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ وتىر. بولاشاقتا ۇلتتىق سيمۆولدارىمىزدى قالىپتاستىرۋ، مادەني ءتۋريزمدى دامىتۋ، قازاقستاننىڭ تاريحي، مادەني كەشەندەرىن عالامعا ناسيحاتتايتىن دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىپ، دۇنيەجۇزىنە تارايتىن ارنالاردان كورسەتۋ ماقسات ەتىلىپ وتىر.

• رافاەلە ماركەتتي، LUISS حالىقارالىق قاتىناستار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى (يتاليا):

- «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ تۇجىرىمداماسى وتە قىزىقتى جانە ەرەكشە ەكەن. جوعارعى يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيا دامىعان زاماندا بۇل - وتە قاجەتتى جوبا. بۇل باعدارلاما اياسىندا قازاق ەلى الەمدىك وركەنيەتتەر سۇحباتتاستىعى الاڭىنا اينالۋعا مۇمكىندىگى بار. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان باعدارلاما ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر. سەبەبى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىندا بەلگىلەنگەن شارالار وتە اۋقىمدى. ءبىز الەم بولىپ وتكەن تاريحتىڭ بۇرمالانباۋىنا، ورتاق مۇددەگە قىزمەت ەتۋگە داعدىلانۋىمىز قاجەت.

ءتۇيىن
مادەنيەت ساياساتتىڭ سويىلىن سوقپاي، ۇلتتىڭ وراسان زور رۋحاني، تاريحي-مادەني الەۋەتىن كوتەرۋگە قىزمەت ەتكەندە عانا حالىققا پايداسى زور بولادى. دەيتۇرعانمەن مادەنيەت تەك عالىمعا نەمەسە جاي قاراپايىم حالىققا عانا ەمەس، ساياساتكەرگە دە، قارجىگەرگە دە قاتىستى. بۇگىنگى جيىنعا ءار سالانىڭ ماماندارى مەن قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋى دا - وسىعان ايعاق. شارانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ جيىندى ءۇش تىلدە ۇيىمداستىرىپ، ىلەسپە اۋدارماعا جاعداي جاساۋىنىڭ ءوزى جاڭالىققا دەگەن كوزقاراستىڭ تۇزەلىپ كەلە جاتقاندىعىن بىلدىرسە كەرەك. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى ۇلتتىڭ توپتاسۋىن، ۇرپاقتاردىڭ ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. ءبىز تەك وتكەنىمىزبەن ماقتانا بەرمەي، بۇگىنگى قىم-قۋىت زاماندا الدىمەن «ءبىز كىمبىز» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تاۋىپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتا قازاق مادەنيەتىنىڭ وزىندىك ورنىن تابۋىنا كۇش سالعانىمىز ءجون.

اينۇر سەنباەۆا

«الاش ايناسى» گازەتى 11 ماۋسىم 2009 جىل