استانادا قاراعاندى باعىتىنا قاراي تارتىلعان ۇلكەن ءبىر داڭعىل پايدا بولدى. ول - ماعجان داڭعىلى. رەسمي اتى «م.جۇماباەۆ داڭعىلى». ءوزى بۇرىن، ەلوردا كوشپەي تۇرىپ، قيىرشىق تاس توسەلگەن شاعىن عانا كوشە-ءتىن. جەرگىلىكتى حالىق «ستاروكاراگاندينسكايا تراسسا» دەيتىن. ءسىرا، ءاۋ باستا، بۇگىنگى ابىلايحان داڭعىلى (بۇرىن ستۋدەنتتەر پروسپەكتى) جوق كەزدە، تسەلينوگرادتىقتار كومىرلى شاھارعا قاراي وسى جولمەن شىقسا كەرەك.

سونىمەن، تاۋەلسىزدىك كەلىپ، ەل جاڭعىرىپ، ەلوردا كوشىپ، سان جىل ەلەۋسىز قالعان اقمولالىق (نەگە بۇلاي ەكەنىن تۇسىندىرەمىز) اقيىق اقىنعا كوشە بۇيىردى. باسىندا زيالىلار ەپتەپ قوراشتاۋ كورىپ ەدى، بۇل - بەكەر-اق ەكەن: قازىر ول ماعجان اقىننىڭ اقشاڭقان جىرلارىنداي جارقىراپ كەلەدى.

جالپى وسى اقىننىڭ اتىن ارداقتاۋ بۇگىنگى قازاق توپىراعىندا بىركەلكى ەمەس. مىسالى، انە ءبىر جىلى قىزىلجارلىق زيالىلار وبلىس ورتالىعىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتكە جاتىپ كەپ ماعجان اتىن سۇرادى. «سولتۇستىككە ايبار بولسىن! تاريحي ادىلەتتىكتى قايتا ورناتايىق» دەدى. ءوتىنىش قابىل الىنبادى...

استانادا قاراعاندى باعىتىنا قاراي تارتىلعان ۇلكەن ءبىر داڭعىل پايدا بولدى. ول - ماعجان داڭعىلى. رەسمي اتى «م.جۇماباەۆ داڭعىلى». ءوزى بۇرىن، ەلوردا كوشپەي تۇرىپ، قيىرشىق تاس توسەلگەن شاعىن عانا كوشە-ءتىن. جەرگىلىكتى حالىق «ستاروكاراگاندينسكايا تراسسا» دەيتىن. ءسىرا، ءاۋ باستا، بۇگىنگى ابىلايحان داڭعىلى (بۇرىن ستۋدەنتتەر پروسپەكتى) جوق كەزدە، تسەلينوگرادتىقتار كومىرلى شاھارعا قاراي وسى جولمەن شىقسا كەرەك.

سونىمەن، تاۋەلسىزدىك كەلىپ، ەل جاڭعىرىپ، ەلوردا كوشىپ، سان جىل ەلەۋسىز قالعان اقمولالىق (نەگە بۇلاي ەكەنىن تۇسىندىرەمىز) اقيىق اقىنعا كوشە بۇيىردى. باسىندا زيالىلار ەپتەپ قوراشتاۋ كورىپ ەدى، بۇل - بەكەر-اق ەكەن: قازىر ول ماعجان اقىننىڭ اقشاڭقان جىرلارىنداي جارقىراپ كەلەدى.

جالپى وسى اقىننىڭ اتىن ارداقتاۋ بۇگىنگى قازاق توپىراعىندا بىركەلكى ەمەس. مىسالى، انە ءبىر جىلى قىزىلجارلىق زيالىلار وبلىس ورتالىعىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتكە جاتىپ كەپ ماعجان اتىن سۇرادى. «سولتۇستىككە ايبار بولسىن! تاريحي ادىلەتتىكتى قايتا ورناتايىق» دەدى. ءوتىنىش قابىل الىنبادى...

ونوماستيكا مەن توپونيميكادا قىزىق قۇبىلىستار بار. ماسەلەن، وسى ەلوردامىزدا 1997 جىلى پايدا بولعان «ق.مۇڭايتپاسوۆ» كوشەسىن كۇنى كەشە عانا ارەڭ «قاجىمۇقان» دەپ وزگەرتىپ الدىق. سەبەبى، ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى - «مۇڭايتپاس (وۆ)» ەمەس، داڭقتى پالۋاننىڭ ءوزى عوي. وسى قاتەلىكتى تۇزەتە وتىرىپ، باسقا كوشەگە «ش.قۇدايبەردىۇلى» دەپ ات بەردىك. سوندا ءبىراز زيالى شىرىلداپ: «ارعى جاعى اباي بولعاندا، بەرگى جاعى نەگە شاكارىم («ش.قۇدايبەردىۇلى» ەمەس) بولمايدى؟» دەگەن... تاعى دا ءمۇلت كەتتىك. ماعجاندا دا سولاي بولدى. ءبىر جولى كوشە اتتارى قايتا ساراپتالىپ جاتقاندا، «1997 جىلعى اسىعىستىقتى تۇزەتىپ، جاي «ماعجان داڭعىلى» دەيىك» دەپ وي تاستاعانبىز. ءبىز سوعان قام جەپ جۇرسەك، جاۋاپتى ازاماتتاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «ادىلەت دەپارتامەنتىندە بەلگىلى تۇلعالاردى فاميلياسىز ەلەستەتە المايتىندار جانە سول ءۇشىن تىستەنىپ تۇرىپ قالاتىندار وتىرعان كورىنەدى...». ال، كەرەك بولسا!..

وتكەندە ءبىر تانىسىمىز بىزدەن: «قازاق - مەيماندوس حالىق. مەشىتتەرىمىز مۇنارالانىپ، مىنبەرلەنىپ كەلەدى. باسقا نەگىزگى دىندەردىڭ دە عيباداتحانالارى رەتىمەن بوي تۇزەپ وتىر. ورتالىق ازيادا جوق شىركەۋ تۇرعىزدىق. بولسىن! ول دا ءبىر جاراتقانعا قاراعانداردىڭ ءۇيى عوي. بىراق سول اۋداندا 95 پايىز قازاق تۇرادى. ارينە، ىلگەرىدە ىرگەتاسى قالاناردا گەنپلان جاعى ەسكەرىلمەگەن بولار. مەنى قاتتى ويلانتاتىنى: جاڭا شىركەۋ نەگە ماعجان داڭعىلىنىڭ بويىندا ورنالاسقان؟ بۇل جاي سايكەستىك پە، جوق ويلانتاتىن سايكەستىك پە؟.. اقىننىڭ «قورسىلداعان...» دەگەنى قايدا؟..» دەپ سۇرادى. ءبىز كۇمىلجىپ قالدىق. سونان كەيىن: «داڭعىل ۇزىن عوي، ونىڭ بويىنا بىرەر مەشىت تە ورنار» دەدىك.

ادامنىڭ تانىم-پاراساتى بار نارسەگە سالىستىرمالى تۇردە قارايدى. سەمەي وبلىسى جابىلعاندا، ءبىر قۋ تىلدىلەر «اباي ەندى شىعىسقازاقستاندىق بولدى» دەپ جازدى. سول ايتپاقشى، پەتروپاۆل، ءتىپتى ومبىنىڭ ءوزى ۋەزد (ۇيەز) مارتەبەسىن الىپ تۇرعاندا، ۇلكەن اۋماق «اقمولا وبلىسى» اتالاتىن دا، ورتالىعى ومبى بولاتىن. ەندەشە استانانىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن قاۋزاعاندا، وسى ءوڭىردى جانە ومبىنى بولەك قاراۋ قيسىنعا كەلە قويماس.

دەرەكتەرگە جۇگىنىپ ايتساق، رەسەي يمپەرياسى قازاق حاندىعىن رەسمي جويعان 1822 جىلدان باستاپ 1891 جىلعا دەيىن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بولىك رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىقتى. ونىڭ قۇرامىنا توبىل، توم گۋبەرنياسى مەن ومبى وبلىسى ەندى. ورتالىعى ءاۋ باستا - توبىل، ال 1839 جىلدان كەيىن - ومبى قالاسى بولدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن ومبى وبلىسىنىڭ اقمولا، اقسۋات، اياگوز، باياناۋىل، قارقارالى، قۇسمۇرىن، كوكپەكتى، كوكشەتاۋ وكرۋگتەرىنىڭ قازاق حالقى «ءسىبىر قىرعىزدارى تۋرالى جارعىعا» (1822) سايكەس باسقارىلادى. وكرۋگتەر بولىستارعا، بولىستار اۋىلدارعا ءبولىندى. 1868 جىلى 21 قازاندا بەكىتىلگەن «ورىنبور جانە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتارىنىڭ دالالىق وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە» بويىنشا قۇرىلعان قازاق وبلىستارىنىڭ ىشىندە اقمولا وبلىسى مەن سەمەي وبلىسى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قارادى. اقمولا وبلىسىنا - اقمولا، كوكشەتاۋ، ومبى، پەتروپاۆل ۋەزدەرى، ال سەمەي وبلىسىنا - سەمەي، كوكپەكتى، زايسان، باياناۋىل، قارقارالى، وسكەمەن ۋەزدەرى كىردى.

پاتشا جارلىعىمەن 1882 جىلى 18 مامىردا دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قۇرىلىپ، ورتالىعى - ومبى قالاسى بولىپ بەلگىلەندى. تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قۇرامىنداعى جەتىسۋ وبلىسى 1883 جىلى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قاراماعىنا بەرىلدى (1897 جىلى جەتىسۋ وبلىسى قايتا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قۇرامىنا ەندى). 1891 جىلى 25 ناۋرىزداعى «دالا ەرەجەسى» بويىنشا وعان ورال، تورعاي وبلىستارى قوسىلدى. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى شىعىسىندا قىتايمەن، وڭتۇستىگىندە تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ فەرعانا جانە سىرداريا وبلىستارىمەن، باتىسىندا بوكەي ورداسى مەن سامار گۋبەرنيالارىنداعى ورال كازاك اسكەرلەرىنىڭ جەرىمەن، سولتۇستىگىندە سامار، ورىنبور، توبىل، توم گۋبەرنيالارىمەن شەكتەستى. اتالعان گەنەرال-گۋبەرناتورلىق پاتشا وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن تاراتىلدى.

مىنە، سول سەبەپتى دە باتىس ءسىبىر نەمەسە ومبى دەسە، ەسىمىزگە بۇرىنعىدان قۇنانباي، شىڭعىس تورە، شوقان مەن اباي، كەيىنگىدەن ءاليحان مەن ماعجاندار تۇسەدى. ال، اقمولا اتاۋى ۇلانعايىر ولكەنى تۇتاستاندىرا تۇسەدى. ەندەشە وسىدان بۇگىنگى ەلدىك شارالارعا تاعىلىم الۋدىڭ ماڭىزى دا ايرىقشا.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: رەسمي تۇردە اقىن ماعجان اقمولا وبلىسى اقمولا ۋەزىندە (پولۋدەنوۆ بولىسى) دۇنيەگە كەلگەن. ولاي بولسا، حح-ءحىح عاسىرلار ارالىعىندا اتى، اۋماعى سان مارتە وزگەرگەن اقمولانىڭ مارتەبەلى مۇراگەرى - استانا ءۇشىن بۇل ەسىم قاشاندا اياۋلى ءارى جاقىن.

ماعجان جۇمابايۇلى ء(وز تۇسىنداعى گازەت-جۋرنالداردا وسىلاي جازىلعان) مۇراسى قازىر ءبىرشاما جيىلدى. 1989 جىلى «شىعارمالارى»، 1992 جىلى «تاڭدامالىسى»، 1995-1996 جىلى «ءۇش تومدىق شىعارمالارى» جارىق كوردى. مۇنىڭ سىرتىندا اتالعان باسىلىمداردان الىنعان باسقا دا جيناقتارى شىققان بولۋى مۇمكىن.

ءساتىن سالىپ، قازاق باسپاسى («عىلىم») جازۋ-سىزۋعا ۇقىپتى قاراعان جىلدارى پروفەسسور م.بازارباەۆ جاۋاپتى رەداكتور بولعان اقىن «تاڭدامالىسىنىڭ» گرانكاسىن وقۋعا قاتىستىق. العىسوزدە مۇسەكەڭ: «كوپتەگەن ولەڭدەرى، پوەمالارى، اڭگىمەلەرى، اۋدارمالارى - گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە، ولار ءالى تولىق جينالا قويعان جوق. ماعجاننىڭ تولىق جيناعىن حالىق قولىنا جەتكىزۋ - الداعى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىسى» دەپ جازعان ەدى. سونداي-اق جيناق سوڭىندا «سوڭعى كەزدە تابىلعان ولەڭدەرى» دەگەن توپتاما بار-دى. 1995 جىلعى 1-تومىندا سول توپتاما «ومىرىمە وكپەم» اتتى تاعى دا ءبىر ولەڭمەن تولىعىپ، بۇعان تۇسىنىك جازعان زەرتتەۋشى ب.دارىمبەت: «ءىنىسى مۇحامەتجان ەسىنە ساقتاپ ءجۇرىپ، كەيىن قاعازعا تۇسىرگەن. مۇحامەتجاننىڭ قىزى گۇلقانىستان الىندى» دەپ كورسەتكەنى جادىمىزدا...

2004 جىلى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە پاۆلوداردان قابىلدينوۆ زيابەك ەسىمدى جاس تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اۋىسىپ كەلدى. ءوزى ومبىدا تۋىپ، سوندا وسكەن. ستۋدەنت كۇنىندە ۋنيۆەرسيتەت مۋزەيىن باسقارعان. كەيىن وسى قالادا ۇلتتى سەرپىلتۋ جۇمىستارىمەن دە اينالىسقان.

زيابەكپەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ، ءوزىمىز بىلەتىن ومبىنىڭ «مادەني قازىناسى» تۋرالى ايتا باستادىق. سوندا ول: «ايتقاندايىن، 80-جىلدارداعى ەكسپەديتسيادان قالعان پاپكا ءبىر جەردە جاتىر ەدى. ىشىندە ماعجان ولەڭى دە كەزدەسەدى» دەپ قالدى. ءبىز كورسەتۋىن وتىندىك. ەرتەسىنە 5-6 پاراققا كوشىرىپ العان ماعجان جۇمابايۇلى مەن ولجاباي نۇرالىۇلىنىڭ ءبىر-ءبىر ولەڭىن الىپ كەلدى. داڭقتى اقىننىڭ «ومىرىمە وكپەم» ولەڭى ەكەن. جادىندا حاتتاپ، جەتكىزگەن ادام - ومبىلىق بولاتحان الپىسبايۇلى. زيابەكتىڭ جازىپ العان ۋاقىتى - 1988 جىل. «بۇل ولەڭ اقىن كىتاپتارىنا ەندى مە، جوق پا - بىلمەدىم» دەدى ول.

شىعارمالارىن الىپ، سالىستىرىپ كوردىك. ماتىندە ءبىرشاما وزگەرىس بار. ەنبەي قالعان شۋماقتار-تارماقتار دا از ەمەس.

ەندى ومبىدان تابىلعان ماعجان ولەڭىن وقىپ كورەلىك:

ومىرىمە وكپەم

سۇم ءومىر، سۇم دۇنيە الدادى ما؟

ءتان ارىپ، تامىردا قان قالمادى ما؟

جالعان ءۇشىن جان قيناپ، جاپا شەككەن،

ەڭبەگىڭ ەكى بولىپ جانبادى ما؟

جايشىلىقتا جان قيعان جاقىن دۇنيە،

تالىپ تۇرساڭ نازارىن سالمادى ما؟

ورتەكەدەي ورعىتىپ وتقا شىعىپ،

جالماۋىز، جاۋىز جالعان جالمادى ما؟

ارسىز ءناپسىم ارمانسىز ارانداتىپ،

قايىرىمسىز قانجىعاسىن قاندادى ما؟

قوماعاي، قورقاۋ اجال قوينىن اشىپ،

قاپا مەنەن قايعىعا قان جالعادى ما؟

الدادىڭ، الجاستىردىڭ، اڭعىرتتاندىم،

اقىلسىز، اڭقاۋ باسىم اڭدادىڭ با؟

قيماس دوستى قىسپاقتا جىلاتتىڭ با؟

قايعىمەن قان جۇتقىزىپ سۇلاتتىڭ با؟

قاسىرەتتى قاساپشىنىڭ ەشكىسىندەي،

قۇرىم ءىلىپ، قۇدىققا قۇلاتتىڭ با؟

قۇبىلدىڭ، قۇيقىلجىدىڭ قۇرتقا دۇنيە،

قىزىقپايىن دەسەم دە شىداتتىڭ با؟

ار، ۇيات، ادامدىقتى ارام قىلىپ،

ءبارىن ساعان جۇمسادىم قۋانتتىڭ با؟

سەن ءۇشىن جاقىنىمدى جات قىلىپ ەم،

قايىرىلىپ، قام كوڭىلىمدى جۇباتتىڭ با؟

ءوزىم دەگەن جان دوستىم ءوزىڭ بيلەپ،

بالاپانداي بالامدى شۋلاتتىڭ با؟

بالداي دەگەن بالدىرعان بالعا بولىپ،

سۇيگەنىم سۇيەگىمدى ۋاتتىڭ با؟

جازىقسىز جالامەنەن جاندىردىڭ با؟

ەسكەرمەي مەنى ەسىمنەن تاندىردىڭ با؟

مەلشيگەن مەيىرىمسىز مەڭىرەۋ دۇنيە،

الداپ اپ، ايىزىڭدى قاندىردىڭ با؟

قازىنانى ۇرلاعان قاراقشىداي،

باس سالىپ باسقا بايلاۋ سالدىردىڭ با؟

جاۋ توناعان ادامداي جاۋدىراتىپ،

ازاماتتىق ارىمدى الدىردىڭ با؟

ەسەككە ارتقان ءجۇن-جۇرقا قوستاي بولىپ،

قالاشىنىڭ يتىندەي قاڭعىردىڭ با؟

كەتەرىڭە كەلگەندە، كەززەپ دۇنيە،

تۇلكىدەي قۇيرىعىڭدى شالدىردىڭ با؟

ايلىق ازىق تاستاماي ايدارلىما،

جۇرداي قىلىپ جۇرتىڭدى قالدىردىڭ با؟

مىنەكەي، جەتتى كوزىم يلاندىڭ با؟

ادالقان البىرت باسىم ميلاندىڭ با؟

قاپاستا قان ازايىپ، قاجىر مۇقاپ،

قالاسپەن قاراڭعى ۇيدە سىيلاندىڭ با؟

«حالۋ-ءبالا» دەگەندى حاتقا جازعان،

سەرتىڭنەن سەرگەك تاعدىر تايمادىڭ با؟

ازەلدە الىسقا ۇشقان ءدام مەن تۇزىم،

جەرلەرگە توپىراق ۇشقان ايدادىڭ با؟

تاۋەكەل، تاسقا قوندىم، ءتاڭىرىم ساقتار،

نەگەن جانمىن قۇنىمدى قۇداي جوقتار.

«ادام باسى - اللانىڭ قۇلى» بولسا،

داعداردىم تابانداتىپ ءتيدى شوقپار.

جالىندىم، جانتالاستىم، جالبارىندىم،

قىلمادى ەشبىر راقىم ءتاڭىرىم ساقتار.

ماقبۇزدىڭ تاقتايىنا جازعان جۇمىس،

بۇيرىقتى جەرلەرىنە بارىپ توقتار.

باسقادان مەنىڭ جانىم باعالى ما؟

تالاي جان تاپ جولىندا بولدى كوكپار.

قيادان ءسوز تاباتىن اقىن بار ما؟

تىڭدايتىن بويى بالقىپ ناقىل بار ما؟

ەسىل ءسوزىم ەسەپسىز بوسقا كەتسە،

وبالى جاۋلىعى جوق قاتىندارعا.

«ومىرىمە وكپەمنىڭ» پالسافالىق-دۇنيەتانىمدىق ءمان-ماعىناسى دا، كوركەمدىك سيپاتى دا ايرىقشا. ەڭ باستىسى، مۇندا ەلشىل، ويشىل، قاعيداتشىل الاش اقىنىنىڭ بولمىسى ايقىن كورىنەدى. ماعجان اقىندىعى تۋرالى جازعان جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ: «اقىن ەرىكتى-ەرىكسىز ءوز زامانىنىڭ تونىن كيمەسكە، ءوز الەۋمەتىنىڭ مۇڭىن جوقتاماسقا، تىلەگىن ورىنداماسقا ءاددى جوق» دەگەنى دە جوعارىداعى ولەڭ جولدارىنىڭ قىر-سىرىن اشادى.

1995 جىلعى جيناقتا ء(ۇش تومدىق، 1-توم، 226-228 بەتتەر) «ومىرىمە وكپەم» ولەڭى نۇسقاسىنا ءبىرشاما شۋماق-تارماقتىڭ ەنبەي قالۋ سەبەبى تۇسىنىكتى. ويتكەنى، مۇندا ماسەلە اۋىزشا جەتكىزۋشىنىڭ جادىنىڭ ءالدى-السىزدىگىندە ء(بىز قارامەن تەرگەن جولدار كىرمەگەن، ال قارامەن تەرىلگەن سوزدەر باسقاشا قولدانىلعان).

ەندى بىرەر ءسوزدى سالىستىرايىق:

1995 جىلعى كىتاپتا: «ورتەكەدەي ورعىتىپ وققا جىعىپ»، ومبى نۇسقاسىندا: «ورتەكەدەي ورعىتىپ وتقا شىعىپ».

1995 جىلعى كىتاپتا: «ارسىز ءناسىپ، ارمانسىز الدادىڭ با؟»، ومبى نۇسقاسىندا: «ارسىز ءناپسىم ارمانسىز ارانداتىپ».

1995 جىلعى كىتاپتا: «باس سالىپ باسقا بۇعاۋ سالدىردىڭ با؟»، ومبى نۇسقاسىندا: «باس سالىپ باسقا بايلاۋ سالدىردىڭ با؟».

قازاق ۇعىمىندا ورتەكە (مال) وتقا شىعاتىنىن، ءناپسى ارسىز بولاتىنىن، باسقا بايلاۋ (مويىنعا - بۇعاۋ) سالىناتىنىن ەسكەرسەك، بۇل رەتتە ومبى نۇسقاسى (بولاتحان الپىسبايۇلى نۇسقاسى) قيسىندى بولىپ شىعادى. سونىمەن بىرگە 1995 جىلعى نۇسقادا دايارلاۋشىلار «ومىرىمە وكپەم» ولەڭىنىڭ ءبىرشاما جەرىنە كوپ نۇكتە قويىپ («جول ءتۇسىپ قالعانىن» مەڭزەپ), عالىمداردى ويلانتىپ كەتكەن. ال، ەندى بولاتحان الپىسبايۇلىنان - زيابەك ەرمۇقانۇلىنا، زەردەلى ومبىلىقتاردان الاشتانۋشىلاردىڭ قولىنا جەتىپ وتىرعان نۇسقا «ءتۇسىپ قالعان جولداردى» تولىقتىرادى. بۇل - ماعجانتانۋ ءۇشىن ەلەۋلى ولجا.

«اباي-اقپارات»