"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىندە ەلباسىنىڭ "ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى" دەپ اتالعان ماقالاسى جاريالانىپ، زيالى قاۋىم وكىلدەرى پىكىرلەرىن بىلدىرۋدە. اسىرەسە جاعىمپاز شەنەۋنىكتەر مەن پارلامەنت پەن سەنات دەپۋتاتتارى وزا شاۋىپ: ۇلى دالادان "اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى مەن جىلقى شارۋاشىلىعى بۇكىل دۇنيەجۇزىنە تارالعانى، وندا ەجەلگى مەتاللۋرگيا كەنىشتەرى بولعانى جايلى جارىسا جازۋدا. پرەزيدەنت ماقالاسىن زەيىن سالا وقىپ شىعىپ، وندا الىپ بارا جاتقان جاڭالىق جوق ەكەنىنە كوزىم جەتتى. وقىرمانداردىڭ نازارىن ۇسىنىلعان جەتى قىردىڭ ءبارى بۇرىننان بەلگىلى، تالاي ايتىلعان جانە جازىلعان. ءبىرىنشى قىردىڭ نە سەبەپتى "ات ءمىنۋ مادەنيەتى" دەپ اتالعانىن تۇسىنبەدىم، ماقالا ورىسشا جازىلىپ، ماعىناسى دۇرىس اۋدارىلمادى ما؟ دەگەندەي ويعا كەلدىم. جۋرناليست ادىلبەك قابا ۇلى دالادا وركەنيەت باستالۋى جايلى بىلاي دەپ جازعان ەكەن: "جاياۋ ەدى، دامۋى باياۋ ەدى. اتتى ۇيرەتىپ ءمىندى ، قۇستاي ۇشتى. جىلقى دالا حالقىنىڭ جان سەرىگى، مىنسە كولىگى، قارنى اشسا- اس، شولدەسە - سۋسىن ، توڭسا كيىمى بولدى. اتىڭ باردا ەل تانى ، ۇلى دالا ۇرپاعى اتتيلا گرەتسيا مەن ەۆروپاعا دەيىن  اتپەن بارىپتى. جىلقىنى العاش قامبار اتا باعىپتى".

جىلقى جايلى ءبىر ەستەلىككە توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىم. الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانىنىڭ تۋماسىمىن. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "قيلى زامان" رومانىنداعا 1916 جىلى البان كوتەرىلىسى وتكەن "قارقارا" جايلاۋىن جاقسى بىلەمىن. كۇنباتىسىنا قاراي " مىڭجىلقى" قىرعىزدىڭ ءتۇپ اۋدانىمەن شەكتەسىپ جاتىر. قازاق جەر اتىن بەكەر قويماعان، كەزىندە تەرىسكەي الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى ءشوبى شۇيگىن بەلۋاردان كەلەتىن قاركارا مەن مىڭجىلقى جايلاۋلارى جاز ايلارىندا جۇزدەگەن وتار قويلار مەن ءۇيىر ءۇيىر جىلقىلارعا جايىلىم بولدى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى اتتى اسكەردى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان 40-كونەزاۋىت دەپ اتالاتىن كەڭشاردىڭ مىڭعا جۋىق ءۇيىر ءۇيىر جىلقىلارى وسى جايلاۋلاردا جايىلۋشى ەدى. ءار ءۇيىر  رەڭىنە قاراي سۇرىپتالعان 20-25 بيەدەن تۇرادى، اقبوز، كۇرەڭ، تورى، جيرەن، شىمقاي قارا، جانە ت.س.س.  ولاردى ايعىرلار شاشاۋ شىعارمايتىن، كىسىنەپ، بوتەن جىلقىنى ماڭىنا جولاتپايتىن. جىلقى زاۋىتىنان نەشە ءتۇرلى سايگۇلىكتەر شىققان، "شالقۇيرىق" دەپ اتالعان  ايعىر جارىستا ىلعي ءبىرىنشى ورىن الاتىن. ناعاشىم كوپ جىلدار بويى "تۇيەتورى" دەگەن ات ءمىندى. شوقتىعى بيىك، تۇرقى ۇزىن، جالى قالىڭ، شاشاقتالعان قۇيرىعى جەرگە تۇسەتىن. جازدا سالت ءمىنىپ، قىستا كوبىنەسە ەكى-ءۇش ادام وتىراتىن جەڭىل شاناعا شەگەتىن. جانۋاردىڭ سار جەلىسىنە جاي اتتار شاۋىپ ارەڭ ىلەسەتىن. 50-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي  كسرو مەملەكەتىنىڭ باسشىسى ن.س. حرۋششەۆ مالدى ارنايى قورشاۋلاردا ۇستايمىز نەمەسە تەحنيكامەن باعامىز، جىلقىنىڭ ەندى قاجەتى جوق دەپ ايتقان بولۋ كەرەك. جەرگىلىكتى جاندايشاپتار قىركۇيەكتىڭ باسىندا "كونەزاۋىت" جىلقىلارىن ءۇيىر-ۇيىرىمەن قاماپ، ماشينەگە تيەپ الماتىداعى ەت كومبيناتىنا  وتكىزدى. "شاش ال دەسە باس الۋعا" دايىن تۇراتىن پىسىقايلاردىڭ كەسىرىنەن قانشاما مالدىڭ اسىل تۇقىمى جوعالدى. وسىنداي جاعداي 90- جىلدارى جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە قايتالاندى،تاۋلى جەرگە بەيىمدەلگەن ارحار -مەرينوس قويى مەن ءىرى قارامالدىڭ "گولوۆەي" تۇقىمىن قۇرتتىق.

اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنىڭ مامانى بولعاندىقتان قازاقستان الما مەن قىزعالداقتىڭ وتانى ەكەنى جايلى جازىلعان جەتىنشى قىرعا ءبىراز توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىم. بۇل جايلى دا تالاي ايتىلىپ، جازىلىپ كەلەدى. ماسەلەن، اقسۋ- جاباعلى تابيعي قورىعىندا قىزعالداقتىڭ 30-دان اسا ءتۇرى كەزدەسەدى ەكەن. سولار گوللانديا (نيدەرلاندى) عالىمدارى شىعارعان مادەني قىزعالداقتىڭ اتا تەگى بولعانى دا راس شىعار جانە پايدالانىلىپ كەلە جاتقان بولۋ كەرەك. وسىدان بەس-التى جىلداي بۇرىن شىعارىلعان جاڭا سورت ەلباسى اتىمەن اتالعان. ءبىز بولساق وتىرعىزۋعا ارنالعان قىزعالداق پيازشىقتارىن شەتەلدەن تاسىمالداۋدامىز.70-80 جىلدارى الماتى ماڭىندا ونداعان گەكتار جەردە نەشە ءتۇرلى گۇلدەر ءوسىرىپ، ىشىندە قىزعالداقتا بار، ورلاردىڭ تۇقىم شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن، جىلدىق تابىسى بىرنەشە ميلليون سومعا جەتەتىن "گۇلدەر" دەپ اتالعان شارۋاشىلىق بولعان. جەكەشەلەندىرۋدىڭ باستاپقى جىلدارى اق ونىڭ تۇبىنە جەتتىك .

الماعا كەلسەك ىلە مەن تەرىسكەي الاتاۋىنىڭ بوكتەرلەرىندە جابايى الما جانە باسقا دا جەمىس اعاشتارى مەن جيدەك بۇتالالارىنىڭ نەشە ءتۇرى وسەدى. كەزىندە رەسەيدىڭ تومبوۆ گۋبەرنياسىنان  قونىس اۋدارعان باعبان اكەلگەن تىكپە كوشەتتەرىن جابايى «سيۆەرس» الماسىنا تەلىپ، بۇكىل الەمگە ايگىلى الماتى اپورتىن شىعارعان.  بۇل سورتقا ىلە الاتاۋىنىڭ تاۋ بوكتەرىندە ورنالاسقان اۋا رايى قوڭىرجاي، توپىراعى قۇنارلى جەر قولايلى. ەگەمەندىك العاننان كەيىن نە بولدى؟ جەمىس بەرىپ تۇرعان باقتاردى قوپارىپ بيىك دۋالدارمەن قورشالعان ەكى- ءۇش قاباتتى ۇيلەر مەن قامالدار سالدىق. سونىمەن استانانى بىلاي قويعاندا، المانى الماتىعا يران مەن قىتايدان، پولشادان تاسىدىق 2013 جىلى .يمپورت كولەمى 129 مىڭ توننا بولسا، ەكسپورت 89 مىڭ توننا بولىپتى. ارينە، الماتى اپورتى ءتۇپ تامىرىمەن جوعالىپ كەتكەن جوق،: ساتىپ وتىرعانداردان سۇراساڭ وسىدان 40-50 جىلداي بۇرىن وتىرعىزىلعان باقتاردان جينالعانىن ايتادى. وكىنىشكە وراي اپورت الماسىن وسىرۋگە قولايلى شىعىستا ەسىكتەن باستاپ، باتىستا ۇزىناعاشقا دەيىنگى ىلە الاتاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى جەر بوس ەمەس، ءۇي سالىنعان. جونعار الاتاۋىندا سارقاند پەن تالدىقورعان اينالاسىندا الدە دە قولايلى جەرلەر 2لدە دە بولۋ كەرەك. الما جانە باسقا جەمىس داقىلدارىن وسىرۋگە ماماندانعان، ولاردىڭ  تىكپە كوشەتتەرىن دايىنداۋمەن اينالىساتىن  جاندوسوۆ اتىنداعى جانە ت.ب. شارۋاشىلىقتاردى جەكەشەلەندىرىپ، قۇردىمعا جىبەرگەنبىز.  سوڭعى جىلدارى كوپ كۇتتىرمەي ءونىم بەرەتىن ( 3-4 جىلدا) ، تۇسىمدىلىگى جوعارى جاڭا الما باقتارى وتىرعىزىلۋدا، بىراق تا كوشەتتەر كوبىنەسە شەتەلدەردەن اكەلىنۋدە. ولارمەن بىرگە جەمىس اعاشتارىنىڭ باكتەريالى كۇيىگى دەپ اتالاتىن كارانتيندى نىسان سانالاتىن اسا قاتەرلى اۋرۋدى تاراتتىق.

ەلباسىنىڭ  «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسى جايلى  «قازاق ءۇن»ى مەن «اباي كز» پورتالدارىندا جاريالانعان ماتەريالداردى  وقي وتىرىپ، ەۋرازيا شىعارماشىلىق گيلداسىنىڭ مۇشەسى ورالبەك بوتبايدىڭ   پىكىرىنە نازار اۋداردىم. پروفەسسور كوبىنەسە كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىنىنا توقتالا  كەلە ويىن:  «ەڭ باستىسى ءبىز كىم ەكەنىمىزدى  بىلدىك» دەپ تۇيىندەپتى.   عىلىمي اتاعى بار زيالى ادام وسىلاي  دەسە، پرەزيدەنت ماقالاسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر جايلى  قاراپايىم حالىق، اسىرەسە ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز جاستار نە بىلەدى دەگەن ويعا كەلىپ وسى ماقالانى جازۋعا بەل بايلادىم.

قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى تەرەڭنەن  - ونبەسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان  جانىبەك  پەن كەرەيدەن    باستالادى، دەمەك بەس ءجۇز جىلدان اسادى. ونالتىنشى جانە ونجەتىنشى عاسىرلاردا ونىڭ  شەكاراسى ۇلعايا تۇسكەن،  قاسىم حاننىڭ كەزىندە ورتالىعى ۇلىتاۋ بولىپ  جەتىسۋ،تالاس، شۋ، قاراتال، ىلە ولكەلەرىن قامتىعان.  رەسەيمەن قاتار،   ورتا ازيا ەلدەرىمەن  قارام قاتىناس جاساعان. تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن  قازاق حاندىعى ءۇش جۇزگە وقشاۋلانا باستايدى. وسىنى پايدالانعان ويرات جاساقتارى  ونجەتىنشى عاسىردىڭ  ورتاسىنا قاراي ەل اۋماعىنا باسىپ كىرەدى. وربۇلاق شايقاسىندا قازاق جاساقتارى   ساربازدارىمەن سامارقاندتان كومەككە كەلگەن ءجالاڭتوس باحادۋر اسكەرىنىڭ كومەگىمەن ون مىڭنان اسا جاۋ اسكەرىن جەڭگەنمەن، ويراتتارعا  تولىقتاي تويتارىس بەرە المايدى.  جوڭعارلاردىڭ جويقىن شابۋىلىنان ءجۇز مىڭنان استام  قازاق ساربازدارى قازا تابادى،    بەيبىت حالىقتىڭ ءار ونىنىڭ تورتەۋى  قىرىلادى،ءتىرى قالعاندارى تۋعان جەرىن تاستاپ، جان ساۋعالاپ  توز-توز بولادى. تاريحتا بۇل - «القاكول اقتابان شۇبىرىندى» دەگەن اتپەن بەلگىلى.1710 جىلى جوڭعارلار قازاق جەرىنە قايتادان  باسىپ كىرىپ، ءبىراز ۋاقىت ۇستەمدىك جۇرگىزەدى.  1728 جىلى ابىلقايىر حان باستاعان كىشىجۇز جاساقتارى ولارعا جاقسى سوققى بەرەدى.   1730 جىلى ابىلاي حاننىڭ باسشىلىعىمەن    اڭىراقايدا (بالقاش كولىنىڭ ماڭى)  قابانباي، بوگەنباي،  ناۋرىزباي، رايىمبەك،  قاراساي، مالايسارى   جانە ت.ب. باتىرلار باستاعان جاساقتار  قالماقتاردى ويسىراتا جەڭىپ، جۇرتىمىزدى ازات ەتتى. بۇل جەڭىسكە تولەبي، قازبەكبي، ايتەكەبي دانالارىمىز ءۇش جۇزگە بولىنگەن جۇرتىمىزدى بىرلىككە شاقىرىپ   وز ۇلەستەرىن قوسقان.

ەلىن جاۋدان ازات ەتكەن باتىرلارىمەن قاتار، ۇلى دالادان قازاق حالقىنىڭ داڭقىن بۇكىل الەمگە پاش ەتكەن ونەرپازدار دا شىققان. ماسەلەن،  قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتىمبەت جانە ت.ب.  قوس ىشەكتىڭ كەڭ دالامىزدى تەربەتىپ دۇبىرلەتكەن،  قورقىت اتا مەن ىحلاستىڭ قوبىزدى  ورىندالاتىن زارلى كۇيلەرى. ءبىرجان مەن سارا، جاياۋ مۇسا،  بالۋان شولاقتىڭ  ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇمىتىلماس  اندەرى قالدى. 30 جاسىندا قايتىس بولعان    شوقان ۋاليحانوۆ  ۇلكەن عالىم  رەتىندە تانىلىپ، قاشعاريا ساپارىنان كەيىن ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسىنە سايلاندى.ول  حالىق اۋزىنان «بايانسۇلۋ مەن قوزىكورپەش» ، قىرعىزدىڭ ماناس ەپوسىن  جيناپ  جازبا نۇسقالارىن قالدىردى. ىبىراي التىنسارين اعارتۋشىلىقپەن  اينالىسىپ، مەكتەپتەر اشتى، قاراڭعى حالقىمىزدىڭ ساۋاتىن اشۋعا، ءبىلىم بەرۋگە تىرىستى، ەتنوگراف، جازۋشى  جانە ۇلكەن قوعام قايراتكەرى رەتىندە تاريحتا قالدى. ونىڭ: «كەل بالالار وقىلىق، وقىعاندى كوڭىلگە ىقلاسپەن توقىلىق» دەگەن   ولەڭ جولدارى    ەكى عاسىرعا جۋىق   قايتالانۋدا.   28 جاسىندا دۇنيەدەن وزعان سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ اعارتۋشىلىقپەن اينالىسا ءجۇرىپ،   «قامار سۇلۋ»، «كىم جازىقتى روماندارىمەن قاتار، «اداسقان ءومىر» پوەماسى جانە كوپتەگەن ولەڭدەر جازدى. امىرە قاشاۋباەۆ حالىق اندەرىن  ناقىشىنا كەلتىرە قۇيقىلجىتا ورىنداپ  1925 جىلى   فرانتسيادا وتكەن  دۇنيەجۇزىلىك  ءسان ونەرى  جارىسىندا  ەكىنشى،  1927 گەرمانيادا   ءبىرىنشى ورىندى يەلەندى.

ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىز، مادەنيەتىمىزدىڭ دامۋىنا   ورىس زيالىلارى  اسەر ەتكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. شوقان ۋاليحانوۆتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭەيىپ عالىم رەتىندە قالىپتاسۋىنا  سەمەنوۆ -تيانشانسكي، ي.ي. بەردين، گ.ن. پوتانين،  ف. ي. دوستوەۆسكي، ال اباي قۇنانباەۆقا - ە.پ. ميحاەليس، ن.ي. دولگوپولوۆ  جانە ت.ب.   ءتالىم -تاربيە الدى. وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى مىڭ قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىن  جيىپ، نوتاعا تۇسىرگەن الەكساندر  زاتەەۆيچ بولدى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى  لەنينگراد پەن  ماسكەۋ  تەاترلارىنىڭ الماتىعا كوشىرىلۋى    ونەر سالالارىنىڭ  دامۋىنا  ءبىراز اسەرىن  تيگىزدى. ەۆگەني برۋسيلوۆسكي مۇقان تولەباەۆپەن بىرلەسە   «قىز جىبەك» وپەراسىن جازىپ، ساحنالادى، كەيىنىرەك    «ەرتارعىن»  مەن «جالبىر» وپەرالارى قويىلدى. بالەت ونەرى قولعا الىنىپ، شارا جيەنقۇلوۆا، ن. تاپالوۆا جانە باسقالار ونەرىن شىڭدادى، «قالقامان مامىر» بالەتى قويىلدى. قازاق بۇلبۇلى اتانعان  كۇلاش بايسەيتوۆا كسرو حالىق ءارتىسى اتاعىن جانە ەكى دۇركىن مەملەكەتتىك سىيلىق الدى. جازۋشىلارىمىز مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسرەپوۆ ، عابيدەن مۇستافين، جامبىل جاباەۆ جانە ت.ب. شىعارمالارى  انا تىلىمىزبەن قاتار ورىس تىلىندە جارىق كوردى، شاكەن ايمانوۆ   «ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر» «الداركوسە»،  «اتاماننىڭ اقىرى»  سياقتى تاريحي  كينولەنتالارىن ءتۇسىرىپ كورەرمەندەردىڭ العىسىنا بولەندى. كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ قازاق حالقىنىڭ  كاسىبي مۋزىكاسىنىڭ نەگىزىن قالادى. ل. حاميديمەن بىرلەسە ول اباي وپرەراسىنىڭ مۋزىكاسىن جازدى.  ماكالىم قويشىباەۆ    ۇلت اسپاپتارى  وركەستەرىمەن ورىندالاتىن  سيمفونيالار مەن پوەماپار جازدى.

50-جىلداردان باستاپ ادەبيەت پەن ونەرىمىز، مادەنيەتىمىز،  عىلىم سالالارى   قارىشتاپ دامىعانىن قالاي ۇمىتۋعا بولادى. 1946 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق اكادەمياسى ۇيىمداستىرىلىپ، ونىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆ بولدى، كەيىنىرەك عالىم   كسرو اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسىنە سايلاندى، ەلىمىزدىڭ جەر استىنداعى تابيعي بايلىقتارىن تەرەڭ زەرتتەپ، ءىرى ءوندىرىس ورتالىعىنا اينالۋىنا  ۇلەسىن قوستى. قازاقستان ماگنيتكاسى، بالحاش پەن جەزقازعاننىڭ مىسى، قاراعاندىنىڭ كومىرى رەسپۋبليكامىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالدى.  50- جىلدار تىڭ جەرلەر يگەرىلىپ، ەن دالادا قانشاما كەڭشار ورتالىقتارى   بوي كوتەردى، بريگادالارعا دەيىن اسفالت جولدار سالىندى. شورتاندىدا بۇكىلوداقتىق استىق شارۋاشىلىعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلدى،  ەدىل جاعالاۋى مەن وڭتۇستىك ورال، باتىس ءسىبىر مەن التاي ايماقتارى ءۇشىن ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ، اسىرەسە توپىراقتى جەل ەروزياسىنىنان قورعاۋدىڭ   عىلىمي نەگىزى قالاندى. بىرنەشە رەت وتان قويماسىنا قازاقستان ميللياردى قۇيىلدى، ساپاسى جوعارى بيداي ونىمدەرىمەن ورتا ازيا جانە  بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەر قامتاماسىز ەتىلدى. ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ يگىلىگىن  ەگەمەن ەلىمىز بۇگىن دە كورىپ وتىر، نەگىزگى استىقتى ولكە  سولتۇستىك وڭىردەن جىل سايىن  جەتى-ون ملن توننا استىق ەكسپورتقا شىعارىلۋدا، بۇل كورسەتكىشتى ەكى ەسەلەۋگە تولىق مۇمكىندىك بار. سوڭعى جىلدار ەگىن شارۋاشىلىعى ءار تاراپتاندىرىلىپ مايلى داقىلداردىڭ ەگىس كولەمى ارتۋدا، ديحاندار كۇنباعىس، راپس پەن زىعىر مايلارىن  جاقىن جانە الىس شەتەلدەرگەەكسپورتتاۋدا.

60-80 جىلدارى   د. ا. قوناەۆتىڭ  باسقارۋىمەن قازاقستان  ءوندىرىسى مەن اۋىلشارۋاشىلىعى دامىعان رەسپۋبليكاعا اينالدى. پاۆلودار تراكتور  جانە اليۋميني زاۋىتتارى، ەكىباستۇز كومىر باسسەينى، الماتىدا مىڭداعان جۇمىسشىلار، اسىرەسە  قازاق قىزدارى ىستەيتىن ماقتا-ماتا كومبيناتى جانە ت.ب.  ىسكە  قوسىلدى.  وندىرىس نىساندارى شوعىرلانعان ءىرى قالالاردى ەت پەن ءسۇت ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتەتىن قارامال كەشەندەرى  مەن قۇس فابريكالارى سالىندى. قوي سانىن 35-40 ميلليونعا جەتكىزدىك، ماماندانعان شارۋاشىلىقتاردا 500-600   ادام جۇمىس ىستەدى، تەك جۇننەن تۇسكەن پايدا ولاردىڭ بارلىق شىعىنىن جاباتىن. جاستارعا ورتا مەكتەپ ءبىتىرۋ  مىندەتتى، جوعارعى ءبىلىم الۋ، دارىگەرلىك كومەك پەن تۇرعىن ءۇي الۋ تەگىن بولدى. ەڭبەككە جارايتىن بارلىق ادامدار جۇمىسقا تارتىلدى، ەرتەڭ جۇمىسسىز قالام، قالاي كۇن كورەم دەپ سارى ۋايىمعا سالىنۋ بولعان جوق. ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىز دامىدى. ءوز ونەرلەرىمەن ەرمەك سەركەباەۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، ءاسانالى ءاشىموۆ  بۇكىل ەلىمىزگە تانىمال بولدى،  كسرو حالىق ءارتىسى اتاقتارىن الدى. ءىلياس ەسەنبەرلين، ءانۋار ءالىمجانوۆ،  حامزا ەسەنجانوۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، روللان سەيسەنباەۆ،  قابدوش ءجۇمادىلوۆ، ورالحان بوكەي،  شەرحان مۇرتازا    تاريحي روماندارىن، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ،  كەنەن ازەرباەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، مۇحتار شاحانوۆ، كاكىمبەك سالىقوۆ جانە ت.ب. ولەڭدەرى مەن داستاندارىن جازدى.  جازۋشىلارىمىزدىڭ   شىعارمالارى ونداعان مىڭ تيراجبەن باسپادان شىعىپ، كىتاپ دۇكەندەرىندە سىرەسىپ تۇراتىن. شاكەن ايمانوۆتىڭ:  «ءبىزدىڭ  سۇيىكتى دارىگەر»، «الداركوسە»، «اتاماننىڭ اقىرى»،  سۇلتاناحمەت قوجىقوۆتىڭ - «قىزجىبەك»،  ابدوللا   قارساقباەۆتىڭ - «مەنىڭ اتىم قوجا» جانە ت.ب. كينوفيلمدەر كوپشىلىك كورەرمەندەردىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، جوعارى باعالاندى. ولاردىڭ  بىرازىنىڭ مۋزىكاسىن، ۇلكەن دارىن يەسى  بەلگىلى كومپوزيتور نۇرقيسا تىلەنديەۆ  جازدى. شامشى قالداياقوۆ،  اسەت بەيسەۋوۆ، ءابىلاحات ەسپاەۆ جانە ت.ب. كومپوزيتورلارىمىز   اندەرىن شىعاردى   جازىقسىز قۋدالانعان احمەت بايتۇرسىنوۆ، ساكەن سەيفۋللين،  ءىلياس جانسۇگىروۆ،  ماعجان جۇماباەۆ،  جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، شاكارىم قۇدايبەردى   جانە ت.ب. ادەبيەت تارلاندارىنىڭ  شىعارمالارىمەن  حالقىمىز قايتا قاۋىشتى.

ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى»  ماقالاسى تاريحىمىزدى، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى  جانجاقتى زەرتتەۋ ءۇشىن كەشەندى باعدارلاما جاساۋعا تۇرتكى بولىپ وتىرعانى،  ءتۋريزمدى دامىتاتىنى جانە ت.ب شارالاردى ىسكە اسىرۋعا كومەكتەسەتىنە كۇمان كەلتىرمەيمىن. وكىنىشكە وراي، ەكى-ءۇش جىلدا  ءبىر اۋىسىپ تۇراتىن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى  ءبىلىم بەرۋ  جۇيەسىن رەفورمالاۋدان كوز اشپادى. ورتا ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنىڭ ءجيى وزگەرۋى، ءبىلىم دارەجەسىن ۇبت  ارقىلى ساراپتاۋ وقۋشىلاردىڭ تەرەڭ جانە جانجاقتى ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى جاساپ وتىر، ويلانۋ قابىلەتىن ورىستەتپەي، جاتتاندىلىققا  ۇيرەتەدى. سوڭعى جىلدارى  قولعا الىنىپ وتىرعان ۇشتىلدىلىك ساياسات:  بىرىنشى سىنىپتان، تىپتەن بالا باقشاسىنا باستاپ انا تىلمەن قاتار،  اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىن قوسا ۇيرەتۋ، جوعارعى سىنىپتاردا ينفورماتيكا جانە تابيعات تانۋ پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە جۇرگىزۋ سالدارىنان كەلەشەك ۇرپاق باي ادەبيەتىمىز بەن تاريحىمىزدا وقىپ بىلۋگە ۋاقىتى بولماي، ماڭگۇرت بولىپ وسەمە دەگەن قاۋىپ قاتەر بار.

قازاقستان شەكاراسى تەك ەگەمەندىك العاننان كەيىن عانا بەلگىلەندى، بۇرىن   بولماعان دەگەن جاڭساق پىكىردەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. ول وسىدان 100 جىلداي  بۇرىن، قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر اۋماعى بەلگىلەنگەن كەزدە انىقتالعان  وكىنىشكە وراي، باتىس پەن  تەرىسكەيدەگى ءبىراز مەكەنىمىز رەسەي تەرريتورياسىنا، وڭتۇستىكتەگى وزبەكستانعا كىرگەن. سوندىقتان دا  ۇلى كۇيشىمىز قۇرمانعازىنىڭ كەسەنەسى استراحان وبلىسىندا، ەسىمحان كەزىندە قابىلدانعان  تۇڭعىش زاڭ - جەتى جارعى  اۆتورىنىڭ ءبىرى - ءسوز زەرگەرى،  تولەبيدىكى تاشكەنتتىڭ ورتاسىندا قالىپ وتىر. ن.س. حرۋششەۆ بيلىك قۇرىپ تۇرعان   كەزدە   بوستاندىق، كيروۆ، ماقتاارال،  جەتىساي اۋداندارىنىڭ ءبىراز اۋماعى   كورشىمىزگە بەرىلگەن، كەيىن  ول تولىقتاي قايتارىلمادى. ەندىگى باستى ماقسات ەگەمەندىك العاننان كەيىن  زاڭداستىرىلعان جەر اۋماعىمىزدى   كەلەسى ۇرپاققا ساقتاپ قالۋ. جەر استىنداعى بايلىعى تالان-تاراج عا ءتۇسىپ سارقىلعانمەن، ۇستىندەگى بايلىق الدە دە بىرنەشە ۇرپاقتىڭ كادەسىنە جارار دەپ ويلايمىن. بيلىكتە وتىرعان ءبىر ادامدى دارىپتەي بەرمەي، اقپارات كوزدەرى ارقىلى  باي تاريحىمىز بەن ادەبيەتىمىزدى جانە ونەرىمىزدى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ كەرەك.  بىراق تا كوپشىلىككە بايان ەسەنتاەۆانىڭ   (الاگوزوۆا) اسىلىمىزدى، جىبەك دۇنيەمىزدى ءجۇن-جۇرقا ەتكەن  «كۇلاش» جانە «بايان سۇلۋ» سياقتى  كوركەمدىك دارەجەسى تومەن، تاريحي شىندىقپەن ۇيلەسپەيتىن ءۇستىرتىن تۇسىرىلگەن فيلمدەردىڭ قاجەتى شامالى.

مۇرات قويشىباەۆ 

اۋىلشارۋاشىلىق عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz