«دالا وركەنيەتى» دەپ اتالعان ەرەكشە قوعام قۇرعان قازاق قاۋىمى شىن مانىندە ناعىز مۇسىلمان ەلى بولاتىن. التايدان اتىراۋعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان، اۋىلدار اسسوتسياسىنان قۇرالعان  الىپ ەل ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى، قايىن جۇرتى دەيتىن ءبىر-ءبىرىن قورشاعان، بەرىك ءۇش شەڭبەرمەن  ەتەنە تۋىستىق جۇيە ارقىلى بۇزىلماستاي بايلانىسىپ، وسىلايشا ۇزىلمەستەي قاتىناستا بولعان ەدى. (وسى ءۇش جۇرت ارقىلى پايدا بولعان تۋىستىق اتاۋلاردىڭ ءوزى ەرەكشە اتاۋسوزدەر قازىناسىن  قالىپتاستىردى: ناعاشى، جيەن، جەزدە، جەڭگە، بالدىز، باجا، بولە، قايىن اتا، قايىن ەنە، قايناعا، قايىنبيكە، ابىسىن، قۇدا، قۇداعي، قۇداشا...).

جانە وسى ءۇش تۋىستىق قاتىناستىڭ ءوزى حاق ءدىننىڭ شاريعاتى بويىنشا ىسكە اسىرىلىپ وتىردى. ياعني، قازاقتار حاق ءدىندى قۇرعاق قاعيدا بويىنشا ەمەس، جاندى تۇرمىستىق قاتىناس بويىنشا ءوز بولمىسىنا سىڭىرە ءبىلدى. ماسەلەن، «جەسىرىن قاڭعىتپاي، جەتىمىن جىلاتپايتىن ەل بولۋ» امەڭگەرلىك دەيتىن مۇسىلماندىق ۇردىسپەن ىسكە استى.

بۇكىل ەلدى، ەلگە تانىلعان ءارى باتىر، ءارى دانا ءبىرتۋار كوسەمدەر باسقاردى.  حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن، ءبۇتىن جۇرت تانىعان دانا ادامداردان تاڭدالعان  «بيلەر القاسى» بيلىك جۇرگىزىپ، بۇكىل ەلدى ءبۇتىن ەل بولدىراتىن  كەمەلدىككە جەتكىزىپ وتىردى. قوعامدىق ءتارتىپتى جاساۋىل-جاندارمسىز، زىندان-تۇرمەسىز ورناتىپ، رۋارالىق قۇن تولەۋ، اۋىل اراسى ات-شاپان ايىپ سالۋ، اعايىن اراسى سوزگە توقاۋ... سىندى ادامگەرشىلىك تەتىكتەر ارقىلى تەنتەكتەرىن تيىپ، قىلمىستىنى ار-ۇجدان سوتىمەن جازالاپ، ادامنىڭ قۇقىن قورعاي ءبىلدى.

ءار ادامنىڭ پوليتسەيىن جۇرەگىندەگى  رۋحاني  يمانىمەن، ىشكى ۇياتىمەن  باقىلاتىپ قويدى. (بۇل قوعامدىق كورىنىس قازاق حالقىنىڭ اق وردا كەزەڭىندە شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن ەدى، ال سول كەزدە وزدەرىن وركەنيەتتى سانايتىن باتىس، شىعىس ەلدەرى ۇرەيلى قاراڭعى تۇرمەلەر مەن ايىپتىنى ازاپتايتىن نە قيلى سۇمدىق جۇيەمەن ءوز قوعامدارىن ازەر ۇستاپ وتىرعانى تاريحا ءمالىم).

ەلدە ارنايى ارميا قۇرماي-اق، ءار اۋىلداعى بوزبالاسىنان باستاپ باقۋات قارياسىنا دەيىن نايزاگەر، قامشىگەر، شاباندوزدىققا جاس باسىنان داعدىلاندىرعان جاۋىنگەر، ەرجۇرەك، قۋاتتى قاۋىمدى قالىپتاستىراتىن ەرەكشە كوشپەندىلىك تاربيەنىڭ ءۇردىسى بولدى.

الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋدە وتەل-قوناقۇي، جولبەكەت سالماي-اق، الىپ دالادا كوسىلىپ جاتقان ءاربىر اقبوز ءۇيلى اۋىلى «قۇدايى قوناق قابىلداۋ» (بۇل دا پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىنەن نەگىز العان) دەيتىن ىزگىلىك قىزمەتىن تەگىن ءارى مۇلتىكسىز ىسكە اسىرىپ، حالىقتىڭ ءتول ءداستۇر-سالتىنا اينالدىرىپ جىبەردى. ناعاشىلاعان، قايىنشىلاعان، ەل كەزگەن، مال ىزدەگەن كىم بولسا دا، اش قالام، قاڭعىرىپ دالادا قالام دەپ قورىقپاي كۇنشىلىك، ايشىلىق الىستارعا ەمىن-ەركىن ساپارلاپ كەتە بەرەتىن تەگىن جولتوراپ جۇيەلەرىن قۇرعان ەدى.

جەكە ادامدارعا تولقۇجات جاساماي-اق، جولاۋشى ادام ءوز رۋىن ايتسا بولدى، كەز كەلگەن ادام ونىڭ قاي اۋىلدان ەكەنىن اينىتپاي تانىپ، ەگەر وتە الىس جەرگە كەلسە اۋىل اقساقالدارى ونىڭ قاي جۇزگە جاتاتىنىن سۇراپ، ارى قاراي تەگىن تاراتىپ تانىپ الاتىن، جەكە جادتان قوعامدىق جادىعا دەيىن دامىعان ەرەكشە بيوكومپيۋتەرلىك «تولقۇجات جۇيەسى» قالىپتاسقانى، قازاققا عانا ءتان تاڭدانارلىق فەنومەنى دەۋگە بولادى.

بالاباقشا، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەتسىز وتباسى مەكتەبىنەن باستاپ... اقساقال، اقباستى اجەلەر دانالىعىنا دەيىن شارىقتاعان بۇتىندەي قازاقى ءتول ءبىلىم جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ وتىردى. بۇل ءبىلىم جۇيەسى كۇندەلىكتى تۇرمىستىق قارەكەتتەن باستاپ، اسپانداعى اي، جۇلدىز ەسەبى، ساحارا دالانىڭ سانسىز تىرىشىلىك تىنىسىنان تارتىپ، ءتورت تۇلىك مال، اڭ-قۇس، جايلىمداعى سان ءتۇرلى وسىمدىكتەردىڭ اتى-جونىنە دەيىن ءاربىر دالا تۇرعىنى اينىتپاي بىلەتىنى ونداعى ادامدار ءۇشىن اركىم بىلىۋگە ءتيىس ادەتەگى نارسە سانالاتىن-دى... ال، بوتەندەردەن ەڭ كەرەكتىنى الىپ، وزىندىك سالتقا، داعدىعا اينالدىرىپ،  جاتجۇرتقا ەلىكتەمەي ءوز مادەنيەتىن دە، ءوز تۇرمىس قۇرالدارىن دا ءتول بولمىسىنا ساي كەمەلدەندىرە ءبىلدى...

قازىر وسى ەرەكشە رۋحاني وركەنيەتتىڭ ءتىرى كوزىندەي بولعان قايتالانباس دالا اۋەندەرى مەن تەرەڭ تەبىرەنىستى دومبىرا كۇيلەرى، («وتىرار سازى» سونىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن عالامات كورىنىسى!) دانالىققا تولى داستاندار مەن عاجايىپ اڭىز، ەرتەگىلەر، ادەمى كيىز ءۇي، سۇيكىمدى بەسىك... عانا بىزگە مۇرا بولىپ قالعانداي!

راسىندا، مۇنداي عاجاپ قوعامدىق جۇيە ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعانىن، مۇنى وزگەلەر ايتۋعا جاسىردى، ال ءوزىمىز مۇلدەم ۇمىتا باستادىق. سەبەبى، سوڭعى بوداندىق قامىتىن كيگەن ەكى ءجۇز جىل بويى وسى اسىل قۇندىلىقتارىمىزعا ۇنەمى سىرتتان، ىشتەن نەتۇرلى قاستاندىق جاسالىپ،  اسىلدارىمىزدان ۇزدىكسىز ايىرىلۋمەن كەلدىك...

اقىرىندا،  جادى بۇزىلعان جابىرقاۋ، جاتجۇرتقا جالپاقتاعىش جالتاقوي، «بىرەۋدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورەتىن» ەلىكتەگىش توبىرعا اينالدىق... ەڭ سوڭىندا، ورتتەن امان قالعان ومىرشەڭ تۇبىرلەردەن ءسۇمبىل بولىپ قايتا كوكتەپ كەلە جاتقان جانكەشتى، جانى بەرىك حالىققا ۇقسايمىز.

ەندى، ءبارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ءتيىسپىز، اسىرەسە رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرسەك، ماتەريالدىق قۇندىلىقتار ۋايىم بولماۋى كەرەك. الايدا، جوعارعى ايتىلعان مىسالدار، قايتادان بۇرىنعى وتكەن شاققا قايتۋ ەمەس، مىڭ جىلعى مادەنيەتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ جولىن قاراستىرۋدى كوزدەۋ ۇشىنگى ەسكە ءتۇسىرۋ عانا.

ءبىز، قازىرگى وركەنيەتتى دەپ اتالاتىن ەلدەردەن عىلىمي تەحنولوگيانى عانا  ۇيرەنۋىمىز كەرەك، باسقا مادەنيەت وزىمىزدە جەتەرىنشە جاسالعان، كەمەلدىكتىڭ شىڭىنا  جەتكەن. ياعني، ءبىز توبىرلىق سانادان ۇلتتىق ساناعا الدەقاشان  جەتكەن، ودان دا ءوتىپ يماندىلىق سانانى بويىمىزعا سىڭىرگەن كەمەل حالىق ەدىك...

الايدا، كەيىن جاۋگەرشىلىككە ۇشىراپ، ءبۇتىن ەلدىڭ شەتى سوگىلىپ «القاكول سۇلاما» سۇراپىلى ءبىزدى  بوداندىق قامىتىن كيۋگە ۇشىراتىپ كەتتى، ءسويتىپ بوداندىقتىڭ  توبىرلىق  كەزەڭى باستالدى.

«زار زامان» جىراۋلارى  ايتقانداي  ەرلىكتەن  ەزدىككە بەت الدىق; ماحامبەت باتىر جىرىمەن وسيەت ەتىپ كەتكەندەي، ەلدىكتى بيلىككە ساتتىق; اباي حاكيم ايتقانداي، «ءوز بيلىگى ءوز قولىنان كەتكەن، ءبىر ۇرتى ماي، ءبىر ۇرتى قان»  سال-سەرىلىك قۇرىپ،  قىلىشتىڭ ورنىنا دومبىرا ۇستاعان اۋەيى توبىرعا اينالددىق.

سوڭىندا، ەلەس كوممۋنيزمدى قيالداپ ەسى كەتكەن اراقكەش، ءدىنسىز سوۆەتتىك توبىرلىقتى باستان وتكىزدىك. ەندى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە، وسىعان دەيىن دەندەگەن رۋحاني دەرتتىڭ   كەسەلىنەن ايىعۋ جولىنداعى ەڭ قيىن جانكەشتى كۇرەسكە تۇسكەن، ۇلتتىق ساناعا جەتۋ ءۇشىن سان ءتۇرلى قايشىلىقتى باستان وتكىزىپ جاتقان قيلى تاعدىردى  باستان كەشۋدەمىز...

اقيقاتىندا، توبىرلىق  سانادان  قۇتقاراتىندار  ۇلتتىڭ  دارا تۇلعالارى عانا، (ماسەلەن، الاش ارىستارى از ۋاقىتتا ايتۋلى  تاريحي ىستەر اتقاردى، اق پاتشانىڭ مەنشىگىنە اينالعان قازاق جەرىنىڭ زاڭدى شەكاراسىن قالپىنا كەلتىردى، قازاق ءتىلىنىڭ عالامات گرامماتيكاسىن جاساپ كەتتى، ءار سالادا كەمەل وقۋلىقتار جازىپ ۇلگەردى، بۇكىل تۇرىكتىك مۇسىلمانىق دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزىن سالدى، ادەبيەتتىڭ كەمەل ۇلگىسىن جاساپ ۇلگەردى...ت.ت. قازىرگى تۇلعالاردى وقىرمان ءوزى بىلەدى...) دارا  تۇلعالاردىڭ قانشالىقتى كوپتىگىمەن عانا حالىقتىڭ كەمەل قاسيەتى جەتىلەتىن بولادى.

الايدا، توبىرلىق سانادان اسپاي، ۇلتتىق سانا جەتىلمەي قالعان جەر بەتىندە حالىقتار از ەمەس. بوداندىق توبىرلىقتان جاڭا قۇتىلىپ ەندى، قايتا ۇلتتىق ساناعا بەت بۇرعان قازاقتىڭ ءاربىر زيالى ازاماتى وسى ءۇشىن كۇرەسپەسە، توبىر قالپىمىزدا قالا بەرۋىمىز دە وتە ىقتيمال...

سوندىقتان،  تۇلعالاردى  تاربيەلەۋ، تۇلعالاردى قولداۋ،  تۇلعالاردى قورعاۋ،  تۇلعالاردى كوبەيتۋ ۇلتىمىزدىڭ  ماقساتىنا اينالۋى شارت، ۇلكەن، جەتىلگەن  ۇلتتاردىڭ  تاريحى  وسىنى كورسەتۋدە... قازىر قازاق حالقىنىڭ  الدىندا تەك وسى ماسەلە تۇر!

(توبىرلىق سانادان ۇلتتىق ساناعا دەيىن اتتى ەسسەدەن ءۇزىندى)

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz