- بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىق مەرەكەسى كەڭ اۋقىمدا تويلانعالى وتىر. بۇل ارالىق تاريح ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات بولعانىمەن، ءتۇيىن جاسايتىن، وي قورىتاتىن ماسەلەلەر از ەمەس. سول سەبەپتى اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن تاۋەلسىزدىكتىڭ بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى كورىنىسىنەن باستاساق دەيمىن.

- بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىق مەرەكەسى كەڭ اۋقىمدا تويلانعالى وتىر. بۇل ارالىق تاريح ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات بولعانىمەن، ءتۇيىن جاسايتىن، وي قورىتاتىن ماسەلەلەر از ەمەس. سول سەبەپتى اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن تاۋەلسىزدىكتىڭ بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى كورىنىسىنەن باستاساق دەيمىن.

- دۇرىس-اق، تاۋەلسىزدىكتىڭ تار جول، تايعاق كەشۋى جەتىپ ارتىلادى عوي. ول كوزى قاراقتى جاننىڭ بارىنە ماعلۇم. تاۋەلسىزدىكتى رەسمي تۇردە جاريالاۋ بار دا، مەملەكەتتىلىكتىڭ ىرگەسىن نىعايتۋ بار. بۇل ءبىراز ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى. مەملەكەتتىلىگىمىز ۋاقىت وتكەن سايىن قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. ونىڭ قالىپتاسۋ بارىسىندا وزىندىك كەمشىلىكتەرى بولۋى مۇمكىن، الايدا ءوز باعىتىمەن كەلەدى. ءبىزدىڭ ۇلكەن جەتىستىگىمىز وسى. شىنىمەن، مەملەكەتتىلىگى جوق حالىق - جەتىم حالىق. بۇل 1917 جىلعى قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى قازاق ەلىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن نەگىزگە الىپ الەكەڭنىڭ ء(اليحان بوكەيحانوۆتىڭ) جاساعان تۇجىرىمى. كەڭەستىك كەزەڭدەگى جەتپىس جىلدىق تاريحىمىز الەكەڭنىڭ بۇل جاساعان تۇجىرىمىنىڭ تولىق نەگىزى ەكەندىگىن كورسەتىپ بەردى. ماسەلەن، 1917 جىلدىڭ قارساڭىندا قازاق حالقىنىڭ سانى 5,5 ميلليوننان اسىپ تۇسكەن. 1921-1922 ج.ج. جانە 1931-1933 ج.ج. اشتىق ناتيجەسىندە حالىق جارتىسىنان استامىن جوعالتتى. 1959 ج. حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى 2,7 ملن.-عا ءتۇستى. بۇل ساندىق فاكتىلەر كەڭەستىك بيلىكتىڭ ءوزىنىڭ العاشقى جيىرما جىلدىعىندا قازاق حالقىنىڭ ومىرىنە قانشالىقتى «جاعىمدى» ىقپالى بولعاندىعىن كورسەتىپ-اق تۇر. بۇل تسيفرلىك فاكتىلەرگە تۇسىنىك بەرۋدىڭ ءوزى ارتىق. جان-جاك رۋسسونىڭ: «حالىقتى ساندىق تۇرعىدان ازايتىپ، ازىپ-توزدىرعان بيلىك ەڭ ناشار بيلىك» دەگەن ءسوزى بار.

- ساننىڭ ساپاعا اسەر ەتەتىنى تاعى بەلگىلى ەمەس پە؟

- ال ماسەلەنىڭ ساپالىق جاعىن الساڭىز، ۇلت ءومىرىنىڭ قانشالىقتى تەرەڭ داعدارىسقا ۇشىراعاندىعىنا كوزىڭىز جەتە تۇسەدى. حالىق ءوزىنىڭ بەلسەندى باسقارۋشى توبىنىڭ (ساياسي ەليتا) ەكى بىردەي بۋىنىن جوعالتتى. ولار ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن ساياسي رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولدى. بۇل ەكى بىردەي بۋىن عاسىر باسىنداعى ۇلتتىق سىلكىنىستىڭ، جاڭعىرۋدىڭ ناتيجەسى ەدى. ولارمەن بىرگە عاسىر باسىنداعى زيالىلاردىڭ ازاپتى رۋحاني ىزدەنىسىنىڭ وتەمى رەتىندە ومىرگە كەلگەن ۇلتتىق يدەيا دا تۇنشىقتىرىلدى، كۇندەلىكتى قولدانىستان شىعىپ قالدى. مىنە، وسىنداي قوعام باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتىڭ ادامداردىڭ جەكە تۇلعالىق بولمىسىنا تيگىزگەن جاعىمسىز اسەرىن ەشكىم دە ارنايى عىلىمي تالداۋعا العان ەمەس. الدىنداعى ەكى بىردەي جىگەرلى دە شىنشىل بۋىندى باۋداي تۇسىرگەن ساياسي جۇيەنىڭ بەتالىسىن بايقاعان كەيىنگى بۋىن ەندى بيلىككە ۇناۋ، ونىڭ تالاپ دەڭگەيىنەن شىعۋ جولىنا ءتۇستى.

- تاۋەلسىزدىك تۋرالى اڭگىمەگە قايتا ورالساق. حالىق پەن بيلىكتىڭ ارا-قاتىناسى قازىر قاي دەڭگەيدە؟

- سوڭعى جيىرما جىلدىقتا قازاق مەملەكەتتىلىگى جاقسىلى-جاماندى قالىپتاسۋ ۇستىندە. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. بىراق وعان قانداي مازمۇن بەرەمىز؟ اڭگىمەنىڭ توركىنى وسىندا. ونى نەمەن تولتىرامىز؟ ءبىز ءۇشىن ول باستى ماسەلە. سونداي-اق بۇل ەكى جاققا بىردەي ارتىلعان جۇك، ياعني قوعامعا دا جانە بيلىككە دە. ۇيلەسىمدى ارەكەت جاساۋ - ەكى جاققا بىردەي ارتىلعان مىندەت. مازمۇن تولتىرۋ ماسەلەسى. ماسەلەن، ۇلتتا: «مىنا مەملەكەت مەنىڭ مەملەكەتىم، مىنا بيلىك مەنىڭ بيلىگىم. بۇل بيلىك مەنىڭ مۇددەمە ساي قىزمەت اتقارادى. سوندىقتان ونى مەن قولدايمىن، قورعايمىن» دەگەن سانا قالىپتاسقانى ابزال. ويتكەنى پاتشا وكىمەتى، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا حالىق پەن بيلىكتىڭ ءبىر-بىرىنەن الشاقتاۋ پروتسەسى ءجۇردى. ءبىر-بىرىنە سەنىمدەرى بولمادى. پاتشالىق بيلىك تە، كەڭەستىك بيلىك تە قازاق حالقىنا سەنگەن جوق. اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «بەسىن» اتتى پوۆەسىندە وسىعان قاتىستى مىنداي ءتۇيىن بار: «حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىنان قارا مىسىق وتكەن بە؟» ءسارۋاردىڭ اكەسىنىڭ ايتقان ءسوزى. تۇسىنىسپەۋشىلىك نەگىزىندە الشاقتىق پايدا بولۋ دەگەن ءسوز بۇل. ءوزارا جاتسىنۋدىڭ سالدارى. قىسقاسى، قوعام مەن بيلىك ءوزارا ۇيلەسىم تاپقاندا عانا مەملەكەتتىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسەدى.

- جوعارىدا ءسىز ايتقان ازاماتتاردىڭ بويىنا «مەنىڭ مەملەكەتىم»، «مەنىڭ بيلىگىم» دەگەن ۇعىمدى ۇيالاتۋ ءۇشىن قانداي شارالار اتقارىلۋى كەرەك؟

- ەڭ باستى ماسەلە، حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى الشاقتىققا جول بەرىلمەۋى قاجەت. ول ءۇشىن بيلىك حالىققا رياسىز قىزمەت جاسايدى. حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ، الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋگە ماقساتتى باعدارلامالىق شارالاردى ىسكە اسىرۋ... سوندا حالىقتىڭ ساناسىندا «مەنىڭ مەملەكەتىم»، «مەنىڭ وزىمدىكى» دەگەن جاۋاپكەرشىلىك ويانادى. وسى پروتسەسس ءجۇرۋى قاجەت. ەكى جاقتى بىردەي. اسىرەسە، بيلىك جاقتان بەلسەندىلىك مەيلىنشە جوعارى دەڭگەيدە بولعانى دۇرىس-اق. ماقساتتى مەملەكەتتىك بيلىك -  ۇلتتى قالىپتاستىرۋشى فاكتور. ويتكەنى، ول ۇلتتىڭ تۇلعالىق سيپاتىنا ىقپال جاساي الاتىن كۇش. بۇل رەتتە مەملەكەت - ۇلت ءومىرىنىڭ لوكوموتيۆى. سول سياقتى جاۋاپ سەزىم، جاۋاپ قادام، ارەكەت ۇلت جاعىنان دا بولادى. «مەنىكى» دەگەن ۇعىم. ءبىز وسى مازمۇنداعى جۇمىسقا پارمەندىلىك بەرۋگە مىندەتتىمىز.

- بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنا كەلىسىمەن ءوز «گەرويلارىن» اسقاقتاتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ماشينەنىڭ بۇكىل تەتىگىن ىسكە قوستى ەمەس پە؟ ساناعا ءسىڭىپ كەتكەنى سونشالىق، «باتپانداپ كىرگەن دۇنيەنى مىسقالداپ شىعارىپ» بىتە الماي جاتىرمىز ءالى...

- ونىڭىز راس. تاريحشى رەتىندە ەسىمنەن كەتپەيدى. كەڭەس وكىمەتى بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلە سالىسىمەن-اق حالىقتىڭ ساناسىندا كوممۋنيستىك قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋدى قولعا الدى. مىسالى، كەڭەس وكىمەتى ورناي سالىسىمەن كوشە اتتارىن وزدەرىن قولداعان رەۆوليۋتسيونەر تۇلعالارعا بەردى. سولارعا ارناپ سامساتىپ ەسكەرتكىشتەر قويدى. سولارعا ارنالىپ شىعارمالار جازىلىپ، فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. سپەكتاكلدەر دۇنيەگە كەلدى. مۇنىڭ ءبارى نەنىڭ كورىنىسى؟ كەڭەستىك بيلىكتىڭ، كومپارتيانىڭ ءوز قۇندىلىقتارىن ورنىقتىرۋ ارەكەتى. بۇرىنعى قۇندىلىقتاردى ىعىستىرىپ، جاڭا قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋ ارەكەتى. بۇل - مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق ساياساتى. وسى مازمۇنداعى ارەكەت ءبىزدىڭ بيلىك تاراپىنان دا بايقالعانى ءجون. وكىنىشكە قاراي، جاڭا بيلىكتىڭ وسى باعىتتاعى ساياساتى السىزدەۋ.

- جاڭا بيلىكتىڭ يدەولوگيالىق ساياساتى ءالسىز دەپ قالدىڭىز. ول قاي تۇستان كوبىرەك كورىنەدى؟

- ايتايىن. تاريحشى بولعاندىقتان وتكەن كەزەڭدەردىڭ كۋالىكتەرىمەن كوبىرەك جۇمىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتىگىمىزگە دەيىنگى جولدا ەلدىك ءۇشىن، ۇلت مۇددەسى مەن قۇندىلىقتارى ءۇشىن حالقىمىزدىڭ ۇلدارى مەن قىزدارىنىڭ سانعاسىرلىق كۇرەسى جاتىر. قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ءبىز ءبىرىنشى بۋىن ەمەسپىز. بىزدەن بۇرىن دا تالاي بۋىن ءوز زامانىنا لايىق كۇرەس جولىمەن ءجۇرىپ وتكەن. سول الدىڭعى اعا بۋىنداردىڭ قىزمەتىن، ەڭبەگىن، ارينە، ۇمىتا المايمىز. بۇل مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ نەگىزى بولۋى ءتيىس. رۋحاني، يدەولوگيالىق نەگىزى. بۇل باعىتتا دا ىستەلىپ جاتقان جۇمىستار بار. ماقساتتى بولا ءتۇسسىن دەگەن تىلەك قوي.

- سوندا قاي تۇلعالارىمىز ءوز دەڭگەيىندە باعالانۋدان قاعاجۋ كورىپ وتىر؟

- وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن الاش قوزعالىسىنا بايلانىستى بالقاش قالاسىندا كونفەرەنتسيا ءوتتى. سوندا شاقىرىلىپ، بالقاش قالاسىنىڭ ورتالىق مادەنيەت سارايىندا بايانداما جاسادىم. سوندا ءبىر بايقالعان جاعداي. سول بالقاش قالاسىنان 40 شاقىرىم جەردە توقىراۋىن وزەنى بار. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ تۋعان جەرى سوندا. بالقاشتان قىرىق-اق شاقىرىم جەردەگى توقىراۋىننىڭ بويىندا. ال بالقاش قالاسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆتى ەسكە سالاتىن ەشتەمە جوق. بولشەۆيكتەردىڭ، كوممۋنيستەردىڭ اتىنداعى كوشەلەر قاز قالپىندا تۇر.

سول جەردە بالقاش قالاسىنىڭ اكىمىنەن سۇرادىم: «ءاليحان وسى جەردىڭ تۋماسى. مىنا مادەنيەت سارايىندا نەگە بىردە-ءبىر پورترەتى جوق. نەگە ۇلت قايراتكەرىنىڭ اتىندا كوشە جوق؟ نەگە ول اتاۋسىز قالادى؟ بوكەيحانوۆ -  قازاق مەملەكەتىلىگىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن باسىن قاتەرگە تىككەن، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعا. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تەوريالىق نەگىزىن قالاۋشى، قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى. «الاش» پارتياسىنىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋشى، توراعاسى. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزگە دەيىنگى كەزەڭدە بوكەيحانوۆتىڭ ءىزى جاتىر. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس الەكەڭ باستاعان بۋىننىڭ ارەكەتىنەن باستاۋ الادى عوي...» بۇل ءسوزىم الگى اكىمگە ونشا ۇناي قويمادى-اۋ دەيمىن، سەلسوق قابىلدادى. ودان بۇرىن قاراعاندىدا مىناداي ءبىر جاعداي بولدى. قاراعاندىلىق ءبىر توپ ازامات قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى كوشەنىڭ بىرىنە ءاليحان بوكەيحانوۆ ەسىمىن بەرۋدى ۇسىنادى. وسى اڭگىمە شىققاننان كەيىن جەرگىلىكتى ءورىستىلدى گازەتتىڭ ءبىر ءجۋرناليسى ماقالا جازىپتى. «بوكەيحانوۆ - تەرروريست» دەگەن. سولاي. ءبىزدىڭ تورىمىزدە وتىرىپ وسىنداي سوزگە ەرىك بەرەدى. وسىدان كەيىن سول كەزدەگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمىنە حات جازدىم. «ءاليحان قاراعاندى ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 140 جىلدىعىنا بايلانىستى عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزەيىك، قايراتكەردىڭ قىزمەتى تۋرالى جۇرتقا ايتايىق. ءسىز قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتوراتىنا تاپسىرما بەرسەڭىز» دەپ. وعان وبلىس اكىمشىلىگىنەن تىكەلەي جاۋاپ بولعان جوق. جاۋاپ ە.بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورىنان كەلدى. وندا «ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كونفەرەنتسيالار بويىنشا جاسالعان جوسپارىندا بوكەيحانوۆقا ارنالعان كونفەرەنتسيا وتكىزۋ قاراستىرىلماعان، جوسپارلانباعان» دەپتى. مىنە، بۇعان نە دەرسىز؟!

- ۇلت تاريحىنداعى دارا تۇلعا ءاليحان بوكەيحانوۆتى ارداقتاۋ بارىسىنداعى ارەكەتىمىز وسىنداي بولسا، الاشتىڭ باسقا قايراتكەرلەرى تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋ ارتىق بولار؟! ايتپەسە، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن باسىن تىككەن وتكەن عاسىردىڭ وزىندە قانشاما تۇلعالار  بار؟ كەرىسىنشە، ەلگە بەيمالىم، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سويىلىن سوققاندار تۇعىردان ءالى تۇسە قويعان جوق...

- الماتىدا ءال-فارابي داڭعىلىنان جوعارى باعاناشىل دەگەن شاعىناۋدان بار. سول باعاناشىلعا اپاراتىن كوشەگە كەزىندە ف.گولوششەكيننىڭ زورلىقشىل ساياساتىنا اشىق قولداۋ كورسەتكەن، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ توبىمەن «ايانباي» كۇرەس جۇرگىزگەن ن.سىرعابەكوۆتىڭ اتى بەرىلگەن. ول رسفسر جوعارعى سوتى قازاق ءبولىمىنىڭ توراعاسى قىزمەتىندە بولعان. س.سادۋاقاسوۆ، ى.مۇستامباەۆ، ج.سۇلتانبەكوۆ سياقتى تۇلعالاردى قۋدالاۋعا العان قىزمەتىن ايعاقتايتىن قۇجاتتار مۇراعاتتاردا ساقتاۋلى. سولاردىڭ بىرىندە ن.سىرعابەكوۆ گولوششەكينگە جولداعان ۇسىنىسىندا «بۇدان بىلاي مۇستامباەۆ ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا بولۋعا ءتيىس ەمەس...، سول سياقتى ونىڭ يدەولوگى  سادۋاقاسوۆ تا پارتيا مۇشەسى دەگەن اتاقتى زاڭسىز يەمدەنىپ ءجۇر، ال شىن مانىندە بىزدەن (ياعني كوممۋنيستەردەن - اۆت.) كەتكەن».

وسى مازمۇنداعى باسقا دا قۇجاتتار بارشىلىق. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگە دەيىن ى.مۇستامباەۆ سياقتى كۇرەسكەر تۇلعالاردىڭ ەسىمى كولەڭكەدە قالىپ كەلەدى.

- قازاق ۇلتىنىڭ وزىنە عانا ءتان شەكتەن تىس كەشىرىمشىلدىگى، «وتكەن ءوتتى» دەگەن بولمىسى تاريحتى تارازىلاۋدا دا زيانىن تيگىزىپ وتىرعان ءتارىزدى...

- بۇل رەتتە مىناداي ءبىر جاعدايعا كوڭىل اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ حالىق حVIII عاسىردان بەرى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولدى. قازاق قوعامىنا بۇل مەملەكەتتەن ءبىراز نارسە ءوتتى. قايسىبىرىن ءوزىمىز قابىل الدىق، قايسىبىرىن بىزگە كۇشپەن قابىلداتتى... مىنە، سول ورىس قوعامىنان ۇيرەنگەن ءبىر ادەتىمىز - ول بارلىق قوعامدىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تەك بيلىكتەن كۇتۋ. ءبارىن بيلىك شەشۋگە ءتيىس، ال قوعام بيلىك رۇقسات بەرگەن نارسەنى عانا ورىنداي الادى. مۇنداي ادەت حالىقتىڭ شىعارماشىلىق، جاسامپازدىق قابىلەتىن السىرەتپەك، ودان جەتەكشىل توبىردى قالىپتاستىرماق.

تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ىسىندە قوعامنىڭ بەلسەندىلىگى قاجەت-اق. ول بەلسەندىلىك، ارينە، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتى ارقىلى كورىنەدى. قازىر قوعامدا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردى قولداۋ ءۇردىسى بار. بۇل حالىقتىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىنە قولداۋ كورسەتۋ.

رەسمي ورىندار كوشە اتتارىن بەلگىلەۋدە، جالپى تاريحي ماسەلەلەردە رەسمي ەمەس قوعامدىق ۇيىمدارمەن كەڭەسىپ، ولاردىڭ پىكىرىن ەسكەرىپ وتىرۋعا مىندەتتى. اكىمدىكتەردىڭ قۇرامىندا ونداي قوعامدىق كوميسسيالار جۇمىس ىستەيدى، ۇيىمداستىرىلعان. بىراق ولارعا بەلسەندىلىك جەتپەي جاتاتىنى بار. قىزمەتىنە ومىرلىك ۇستانىمى بار تۇلعالى ازاماتتاردى تارتۋ كەمشىن ءتۇسىپ جاتادى.

- ءاليحان، ءالىمحان جانە تاعى باسقا دا الاش قايراتكەرلەرىن ناسيحاتتاۋدى كەيبىرەۋلەر بۇگىنگى بيلىكتەگىلەرگە كولەڭكە تۇسىرەدى دەپ ويلاماي ما؟

- مەن ولاي ويلامايمىن. بالكىم، ونداي ۇستانىمداعى كىسىلەر دە بار شىعار؟! بىراق، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە بۇل جەتە تۇسىنبەۋدەن تۋىپ وتىرعان جاعداي. بۇل تۇرعىدان العاندا، عالىمدار تاراپىنان، زيالىلار تاراپىنان بەلسەندىلىك جوق دەپ ايتا المايمىن. بەلسەندىلىك بار. جازۋشىلارىمىز دا، عالىمدارىمىز دا ايتىپ، جازىپ كەلە جاتىر. ايتسە دە، ول بيلىككە بىردە جەتسە، بىردە جەتپەيدى-اۋ. وتكەن جىلى پەتروپاۆل قالاسىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمى سەرىك ءبىلالوۆتىڭ قولداۋىمەن قىزىلجار وڭىرىندەگى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىر جولى مەن قىزمەتىنە ارنالعان عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتى. الماتىدان، استانادان جانە باسقا قالالاردان كەلىپ ءبىراز عالىمدار قاتىناستى. سوندا، ماسەلەن، كەزىندە ءوز ەلىنە بىلەك سىبانىپ قىزمەت جاساعان احمەت جانتالين، جۇماعالي تىلەۋلين، ەسىم بايعاسكين، ابدوللا بايتاسوۆ جانە باسقا وسى وڭىردە تۋىپ وسكەن ازاماتتار جونىندە باياندامالار جاسالىپ، ولاردىڭ ەسىمىن ەل ەسىندە ساقتاۋعا بايلانىستى ءبىراز ۇسىنىستار جاسالدى. سول ايتىلعان ۇسىنىستار جەرگىلىكتى بيلىك جانە قوعامدىق ۇيىمدار تاراپىنان پارمەندى قولداۋ تاپسا جاقسى بولار ەدى.

ءبىزدىڭ قوعامدا ءوز دارەجەسىندە قويىلىپ، شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ءبىر ماسەلە بار. ول جەرگىلىكتى جەرلەردەگى ولكەتانۋ ءىسى. «سەن، ءوز ولكەڭدى، ءوز اۋىلىڭدى، ءوز قالاڭدى بىلەسىڭ بە؟» سياقتى مازمۇنداعى اۋداندىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى كونكۋرستار وتكىزىلگەنى ابزال. پاتريوتتىق، وتانشىلىق سانا ءاربىر تۇلعانىڭ ءوز اۋىلىن، ەلدى مەكەنىن، قورشاعان ورتاسىن تانۋدان باستالادى عوي. بۇل رەتتە باستاما جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورىندارىندا، مەكتەپ جانە باسقا وقۋ ورىندارى ۇجىمدارىنىڭ قولىندا بولعانى ءجون. جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى ازداعان قارجى كوزدەرىن تاۋىپ بۇل شارۋاعا جەرگىلىكتى مەكتەپ وقىتۋشىلارىن تارتا السا دۇرىس بولار ەدى. مەكتەپتەگى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى سول ەلدى مەكەننىڭ تاريحىنا، ونىڭ جەكە تۇلعالارىنىڭ ءومىر جولىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناپ، ال بيولوگ مامان سول ءوڭىردىڭ وسىمدىكتەر الەمى جونىندە باي ماتەريالدار جيناستىرىپ، مەكتەپ جانىنان قىزعىلىقتى دا تارتىمدى مۇراجاي اشۋعا بولادى عوي، ارينە، بولادى. وسى باعىتتاعى بەلسەندىلىك جەتپەي جاتىر.

- قالاي دەگەندە دە، «الماس كەزدىك قىن تۇبىندە جاتپاس» دەگەندەي، اقيقات ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءوز تۇعىرىنا قونىپ، ۇلت قايراتكەرلەرى تۋرالى ادىلدىك سالتانات قۇراتىنى انىق قوي...

- ول ءسوزسىز. مىسالى، سماعۇل سادۋاقاسوۆ سياقتى تاريحي تۇلعا جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز. كەزىندە 1989 جىلى پارتيا تاريحىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا قابىلداندىم. سوندا پارتيا مۇراعاتىندا كازكرايكوم بيۋروسىنىڭ ماتەريالدارىمەن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى گولوششەكين باسقارعان تۇستا سادۋاقاسوۆتىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. ارىستاننىڭ ىزىندەي ءجۇرىپ وتكەن. مەن تاريحشى رەتىندە كوپ نارسەنى تۋرا تۇسىنبەيتىندىگىمە كوزىم جەتتى. مۇراعات قۇجاتتارى ارقىلى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ تۇلعاسىمەن كەزىكتىم. ءسويتىپ، ول تۋرالى ماقالالار جازا باستادىم. 1990 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بىرنەشە نومىرىندە جارىق كوردى. قاراساڭىز، سول كەزدىڭ ءوزى دە قاراپايىم كەزەڭ ەمەس-ءتىن. پارتيالىق يدەولوگيانىڭ قۇرساۋىندا، سونىڭ ارناسىنان شىعا الماي، ءارى-ءسارى بولىپ جۇرگەن كەزىمىز. سودان بەرى 20 جىل ءوتتى. قازىر حالىق سماعۇل سادۋاقاسوۆتى سول كەزدەگىدەن مۇلدەم باسقاشا قابىلدايدى. حالىقتىڭ تاريحي ساناسى دا وزگەرىسكە ۇشىرادى. قوعامدىق قۇندىلىقتار دا وزگەردى. تاريحتى باسقاشا تۇسىنەتىن، باسقاشا قابىلدايتىن جاڭا بۋىن، ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلەدى.

ال 1990 جىلى سماعۇل سادۋاقاسوۆ تۋرالى العاش جازعانىمدا قوعامنىڭ رەاكتسياسى باسقا-تىن. حالىقتىڭ كەيبىر بولىگى وعان ۇلتشىل رەتىندە، بەلگىلى دارەجەدە سولشىل تۇلعا رەتىندە قارايتىن. ال قازىر سماعۇلدى قوعام وتانشىل، جاڭاوتارشىل كەڭەستىك بيلىك جۇيەسىنە تايسالماي قارسى شىققان، ساياسي ۇستانىمى نەگىزدى، ۇلت تاعدىرىنا بايلانىستى تۋرا باعىت ۇستانعان تۇلعا رەتىندە قابىلدايدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار ءۇشىن كۇرەسكەر تۇلعاعا اينالدى. قازىرگى قوعامعا سماعۇل سونىسىمەن باعالى. سوندىقتان تاريح ىلگەرى جىلجىعان سايىن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ قىزمەتى ءوز ورنىن تاۋىپ قانا قويمايدى، ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ ماڭىزى بارعان سايىن ايشىقتانا تۇسپەك.

- تاريحشىلار ءار كەزەڭنىڭ، زاماننىڭ وقيعالارمەن ورىلگەن دەرەكتەرىن زەردەلەپ، ەل تاريحىن بۇكپەسىز باياندايتىنى حاق. ەل تاريحىنىڭ ءار كەزەڭىندە كەيىنگىگە قىزمەتى ۇلگى بولار تۇلعالار دا از ەمەس. ەندەشە، سول تۇلعالاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋداعى ءرولى قانداي؟

- ءسىز ابدەن ورىندى سۇراق قويىپ وتىرسىز. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قازىرگى ۋاقىتتا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى جۇرگىزىلۋدە. بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ مادەنيەت سالاسىندا اتقارىپ وتىرعان زور كەشەندى قىزمەتى. وتان، ەل تاريحىنا قاتىستى ءبىراز جۇمىستار اتقارىلدى. ەندىگى ۋاقىتتا وسى باعدارلاما اياسىندا حح عاسىرداعى ساياسي رەپرەسسيالار قۇربانى بولعان تاريحي تۇلعالارعا ارنايى نازار اۋدارىلىپ، ءتۇرلى عىلىمي جوبالار ىسكە اسىرىلسا ابدەن ورىندى جانە ءوز ۋاقىتىندا اتقارىلعان جۇمىس بولار ەدى. مەن بۇل ۇسىنىستى رەپرەسسياعا قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىمەن جاقسى تانىس مامان رەتىندە جاساپ وتىرمىن. ەگەر قوعامدىق ۇيىمدار تاراپىنان وسىنداي ۇسىنىستار ءتۇسىپ، ونى ۇكىمەت قولداپ جاتسا، قانە.

وسى رەتتە ءبىزدىڭ قوعامنىڭ رۋحاني تازالىعى ءۇشىن قاجەت اسا ماڭىزدى ءبىر ماسەلە ۇمىتىلىپ قالماعانى ءجون. ول وتكەن زامانداردا بيلىك الدىندا قازاق ەلىنىڭ جوعىن جوقتاپ، ءسوزىن سويلەگەن ورىس جانە باسقا ۇلتتاردىڭ ازاماتتارى بولعان. ماسەلەن، رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتتارى نيكولاي لۋكيچ سكالوزۋبوۆ، تيموفەي سەدەلنيكوۆ، مەملەكەت قايراتكەرى ورەست اۆەنياروۆيچ شكاپسكي سياقتى تۇلعالاردىڭ ەسىمى ەل ەسىندە ساقتالۋعا ابدەن لايىق. ولار جونىندە كىتاپتار دايارلانىپ، وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىندا ايتىلعانى ورىندى بولماق. ن.ل.سكالوزۋبوۆ ومىردەن قايتقاندا كوڭىل ايتۋ جازعان الەكەڭ ء(اليحان بوكەيحانوۆ) «بىرىگىپ ءىس قىلعان ەسىل ەر نيكولاي لۋكيچ كەزەگىڭ مەزگىلسىز جەتىپ، كەتكەنىڭ دە! سەن كەتكەن سوڭ قازاق ءىسىنىڭ كوبى جەتىمسىرەر!» دەپ جازعانى بار.

وتكەن عاسىرداعى ءبىزدىڭ قوعام جەكە تالانتتى تۇلعالارعا باي بولعان. ولاردىڭ ءوز ورتاسىنا ىقپالى دا زور ەدى. سونداي-اق، ءبىزدىڭ قوعامدا جەكە تالانتتى تۇلعاعا دەگەن سۇرانىس تا، قۇرمەت تە جوعارى بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، ماعان وسى ءداستۇر ءسال السىرەپ قالعانداي كورىنەدى. ءوزىن-ءوزى، ءوز قۇندىلىقتارى مەن قاسيەتتەرىن باعالاي الماعان ەل، تابيعاتىنا جايت باسقانىڭ قادىر-قاسيەتىنە ەلىكتەگىش كەلەدى. اللا مۇنداي جولدان ساقتاسىن.

- تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل بولسا دا، وسى ۋاقىت ىشىندە مەملەكەتتىلىكتىڭ ىرگەسىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسقان تۇلعالارىمىز دا بولدى عوي. بۇگىنگى ۇرپاق سولاردىڭ ەسىمدەرىن دە جادىنا توقىپ ءوسۋى ءتيىس قوي؟..

- زادىندا، كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز تۇلعالارىن قۇرمەتتەۋ ارقىلى ءوزىنىڭ يدەولوگيالىق ۇستانىمىن بەكىتە تۇسەدى. تاريحتى حالىق، ونىڭ تۇلعالى ازاماتتارى جاسايدى. وتكەن تاريح تاعى جاقسى ىستەر بۇگىنگە جالعاسىپ، ءبىز كەشەدەن كەلگەن ۇلتتىق يگى قۇندىلىقتارىمىزدى جاس ۇرپاققا بەرە الساق، ءومىر ساباقتاستىعى وسى دا.

اڭگىمە تاۋەلسىزدىك مەرەيتويىنىڭ توڭىرەگىندە ءوربىپ وتىرعاندىقتان، بۇگىنگى زامان تۇلعالارىنىڭ دا ەڭبەگىن لايىقتى باعالاعان ابزال. تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانۋى ساتىندە ارىستانداي ارپالىسقان سالىق زيمانوۆ، شەرحان مۇرتازا، ماناش قوزىباەۆ سياقتى تۇلعالاردىڭ ءرولى زور بولدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قاھارماندىق كورسەتكەن ساعادات نۇرماعامبەتوۆ قازاق ارمياسىن قالىپتاستىرۋدىڭ دا ۇيىتقىسىنا اينالدى. ايتپاقشى، ۇلتى بولەك بولسا دا، قازاق ءتىلىنىڭ ۇپايىن تۇگەندەۋگە جانىن سالعان جوعارعى كەڭەستىڭ سول كەزدەگى دەپۋتاتى بولعان الەكساندر كنياگينينگە قازاق جۇرتى قاشان دا رازى. ەل تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا وزىندىك ۇلەس قوسقان ساياساتكەر، مەملەكەتشىل تۇلعا التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ ورنى ويسىراپ تۇر بۇگىندە. توقەتەرى، قازاق حالقى قاشاندا تۇلعالارعا كەندە بولماعان. بۇگىنگى ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز - سولاردى ءوز دەڭگەيىندە باعالاي ءبىلۋ. تاريحي تۇلعالارىن دارىپتەگەن حالىقتىڭ الار اسۋى دا اسقاق، تاۋەلسىزدىگى دە باياندى بولماقشى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت. ۇلت ءۇشىن اتقارىپ جۇرگەن ەڭبەگىڭىز جەمىستى دە جەڭىستى بولسىن.

اڭگىمەلەسكەن   عابيت مۇسىرەپ

«qogam.kz» cايتى