تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..» (جالعاسى)
ەكىنشى تاراۋ: ەر جەگىسى
1.
اسا قيىن تاريحي زوبالاڭ تۇسىندا «الاشوردا» ۇكiمەتi كەڭەس وكiمەتiن، ال كەڭەس وكiمەتi «الاشوردانىڭ» اۆتونوميالىق قۇرىلىمىن مويىندادى. بۇل ەكى جاق ءۇشىن امالسىزدىقتان تۋعان ساياسي تاڭداۋ ەدi. سونداي تىعىرىققا تiرەلiپ تۇرعان شاقتا كەڭەس وكىمەتى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءالiبي جانگەلديندى قازاق ولكەسiن تەڭ دارەجەدە بيلەيتiن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ وكiلi ەتىپ تاعايىندادى.
1917 جىلى 2 قاراشاداعى «روسسيا حالىقتارى پراۆولارىنىڭ دەكلاراتسياسى» مەن 1917 جىلى 20 قاراشادا جاريالانعان «روسسيانىڭ جانە شىعىستىڭ بارلىق ەڭبەكشى مۇسىلماندارىنا» ارنالعان ۇندەۋدە:
«1. روسسيا حالىقتارى تەڭ پراۆولى جانە سۋۆەرەندى. 2. روسسيا حالىقتارى ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا دەيىنگى ەركىن ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە قۇقىلى. 3. ۇلتتىڭ جانە ۇلتتىق-ءدىني ارتىقشىلىقتار مەن تەجەۋ بىتكەندەردىڭ ءبارى جويىلادى. 4. روسسيا تەرريتورياسىن مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ جانە ەتنوگرافيالىق توپتاردىڭ ەركىن دامۋىنا جول بەرىلەدى»، - دەگەن بۇقپانتاي ۋادە بەرىلدى.
بۇل سول كەزدە اسا ۇلكەن تەرريتوريانى الىپ جاتقان رەسەي يمپەرياسىنا قارايتىن از ۇلتتاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، ولاردى كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋعا مويىن بۇرعىزدى. وعان بارلىق ۇلت وكiلدەرi سەندi. 1919 جىلدىڭ 24 شىلدەسىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ لەنيننىڭ قولىمەن:
ەكىنشى تاراۋ: ەر جەگىسى
1.
اسا قيىن تاريحي زوبالاڭ تۇسىندا «الاشوردا» ۇكiمەتi كەڭەس وكiمەتiن، ال كەڭەس وكiمەتi «الاشوردانىڭ» اۆتونوميالىق قۇرىلىمىن مويىندادى. بۇل ەكى جاق ءۇشىن امالسىزدىقتان تۋعان ساياسي تاڭداۋ ەدi. سونداي تىعىرىققا تiرەلiپ تۇرعان شاقتا كەڭەس وكىمەتى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءالiبي جانگەلديندى قازاق ولكەسiن تەڭ دارەجەدە بيلەيتiن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ وكiلi ەتىپ تاعايىندادى.
1917 جىلى 2 قاراشاداعى «روسسيا حالىقتارى پراۆولارىنىڭ دەكلاراتسياسى» مەن 1917 جىلى 20 قاراشادا جاريالانعان «روسسيانىڭ جانە شىعىستىڭ بارلىق ەڭبەكشى مۇسىلماندارىنا» ارنالعان ۇندەۋدە:
«1. روسسيا حالىقتارى تەڭ پراۆولى جانە سۋۆەرەندى. 2. روسسيا حالىقتارى ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا دەيىنگى ەركىن ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە قۇقىلى. 3. ۇلتتىڭ جانە ۇلتتىق-ءدىني ارتىقشىلىقتار مەن تەجەۋ بىتكەندەردىڭ ءبارى جويىلادى. 4. روسسيا تەرريتورياسىن مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ جانە ەتنوگرافيالىق توپتاردىڭ ەركىن دامۋىنا جول بەرىلەدى»، - دەگەن بۇقپانتاي ۋادە بەرىلدى.
بۇل سول كەزدە اسا ۇلكەن تەرريتوريانى الىپ جاتقان رەسەي يمپەرياسىنا قارايتىن از ۇلتتاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، ولاردى كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋعا مويىن بۇرعىزدى. وعان بارلىق ۇلت وكiلدەرi سەندi. 1919 جىلدىڭ 24 شىلدەسىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ لەنيننىڭ قولىمەن:
«حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ 1919 جىلعى 24-شىلدە كۇنگى ءماجىلىسىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا احمەت بايتۇرسىنوۆ جولداس قازاق ولكەسىن باسقاراتىن اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بوپ»، - بەكىتىلدى.
وسى بەكىتۋ ارقىلى قازاق ينتەلليگەنتسياسى ءوزiنiڭ بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ساياسي كۇش ەكەندىگىن مويىنداتتى. «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ قايراتكەرلەرi جاۋاپتى مەملەكەتتiك قىزمەتتەرگە قويىلدى، بارلىق گۋبەرنيالار مەن ۋەزدەردiڭ باسى-قاسىندا بولدى. سونىڭ ناتيجەسiندە ۇلتتىق-كوممۋنيستiك مۇددەنi قاتار ۇستاپ، مەملەكەتتىك قىزمەتتى ءوزارا سايكەستەندiرە جۇرگiزگەن قايراتكەرلەر شىقتى. ءسويتىپ كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا دا ۇلت ازاتتىق يدەياسى تاريحي سىناقتان ءوتتi. 1919 جىلدىڭ 9 جەلتوقسانى كۇنى ا.بايتۇرسىنوۆ تاعى دا لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولدى:
«جەلتوقسان، 9-نان كەيىن، 1919 ج.، لەنين كرەملدە قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەستىڭ توراعاسى س.س.پەستكوۆسكي مەن اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەستىڭ مۇشەسى ا.بايتۇرسىنوۆتى ولاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا قابىلدادى: پەستكوۆسكيدىڭ ولكەدەگى شارۋاشىلىق جانە ساياسي جاعداي تۋرالى، ساياسي-اعارتۋ جۇمىستارىنداعى قيىندىقتار تۋرالى بايانداماسىن تىڭداپ: وعان بىرنەشە مازمۇندى بايانداما دايىنداپ، ونى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، گرامموفون تاباقشاسىنا جازىپ، كوپ مولشەردە گرامموفون الىپ، ونى تاباقشاعا قوسىپ كوشپەلى قىر ەلىنە تاراتۋ تۋرالى كەڭەس بەردى; سونداي-اق كوشپەلىلەردىڭ مالىن كەدەيلەرگە ءبولىپ بەرۋ تۋرالى ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋعا اسىقپاۋدى ۇسىندى».
كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋدىڭ باستى شارتىنىڭ ءبىرى - «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋ (امنيستيا) تۋرالى 1919 جىلدىڭ 27 قازانى كۇنى ماقۇلدانعان قاۋلىنىڭ جوباسى جەتى ايدان كەيىن جاريالاندى.
بۇل ارادا قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ كارتاسى وزگەردى. ەسكى يمپەريالار قۇلاپ، جاڭا يمپەريالار مەن مەملەكەتتەر پايدا بولدى. ءبۇتىن دۇنيە ەكىگە ءبولىندى.
1920 جىلى 15 ساۋىردە قازاق ولكەلىك اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ ورگانى «يزۆەستيا كيرگيزسكوگو كرايا" گازەتىندە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «اشىق حاتى» باسىلدى. حاتتىڭ الدىنا اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ اتىنان «ۆ.م.ت»-نىڭ (اۆتوردىڭ ناقتى ەسىمىن اجىراتا المادىق - ت.ج.) تۇسىنىگى بەرىلدى. ءبىز سول كەزدەگى اسكەري-ساياسي جاعدايدان، ەكى جاقتىڭ دا ۇستانعان باعىتىنان حاباردار ەتۋ ءۇشىن رەداكتسيالىق تۇسىنىكتى دە، اشىق حاتتى دا تولىق كەلتىرەمىز.
«بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» «يزۆەستيا كيرگيزسكوگو كرايا». №16. بەيسەنبى. 15 ءساۋىر. 1920 ج. قازاق ولكەلىك اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ ورگانى. كۇن سايىن شىعادى. رەد. ادر. كونت. ورەنب. سوۆەت №10. ەرىكتى حالىقتاردىڭ ەركىن وداعى جاساسىن!
ءبىز تومەندە قازاق ولكەلىك رەۆكومىنىڭ جانە بۇكىلروسسيالىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ روسسيا كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بوپ كىرۋى تۋرالى ءوتىنىشىن جاريالاپ وتىرمىز.
جولداس احمەت بايتۇرسىنوۆتى مۇقىم دالا بىلەدى. ءوز حالقىنىڭ كوسەمى، قازاق حالقىنىڭ اسا ءىرى قوعام قايراتكەرى جانە ادەبيەتشىسى بولعان بۇل ەسىم ءاربىر قازاققا جاقسى تانىس. سوڭعى ونداعان جىلداردىڭ ىشىندەگى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق ويىنىڭ دامۋىنداعى بارلىق ساياسي قوزعالىس بايتۇرسىنوۆتىڭ ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ول بەيبىت ۇلتشىل ليبەراليزمنەن باستاپ وكتيابر رەۆوليۋتسياسى مەن سوۆەت وكىمەتىن تانۋعا دەيىنگى ساياسي دامۋ ساتىسىنىڭ بارىنەن دە ءوتتى. ول ۇزاق تولقۋدان جانە وزىمەن-ءوزى كۇرەسۋدەن كەيىن قازاق ۇلتشىلدىعىن تاستاپ، حالىقارالىق كوممۋنيزم جاعىنا شىقتى.
بۇل ءبىزدىڭ پارتيامىزدىڭ اسا ءىرى جەڭىسى جانە قازاق اراسىنداعى ءبىزدىڭ ىقپالىمىزدىڭ ۇزدىك ۇلگىسى. سوۆەت وكىمەتى قازاقتاردىڭ اراسىنا كۇشتەپ ەنگىزىلۋدە، بۇل ارادا كوممۋنيزم مەن سوتسياليزمگە مۇلدە ورىن جوق - دەپ سەندىرەتىن ادامدار دا بولدى، ءالى دە بار. ءبىز ۇنەمى قازاقتاردىڭ ونى مويىنداۋعا دايىندىعى ءالسىز دەپ ويلاپ كەلدىك، بىراق تا، ولاردى قۇرىپ كەتۋدەن قۇتقاراتىن بىردەن ءبىر جول - سوۆەت وكىمەتى ەكەنى تۋرالى ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزدىڭ دۇرىستىعىنا، ءبىزدىڭ پارتيامىزدىڭ ىقپالىنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنا جانە قازاقتار اراسىنداعى كوممۋنيزمنىڭ كۇن سايىن قانات جايىپ كەلە جاتقانىنا - ونىڭ اسا ءىرى يدەيالىق قارسىلاستارىنىڭ ءبىرىنىڭ ءوز جولىنان تايىپ، ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا كىرۋى ەڭ ۇلكەن دالەل بولا الادى. ءبىر كەزدەگى قازاق ۇلتشىلدارىنا قۇبىجىق بوپ كورىنەتىن بولشەۆيكتەر پارتياسىنا بايتۇرسىنوۆتىڭ اشىقتان اشىق كىرۋى - قازاقتاردىڭ مۇقىم ۇلتشىلدىق قوزعالىسىنداعى ءىرى بەتبۇرىستى بايقاتاتىن، قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى تونالۋ مەن ەزگىدەن قۇتىلاتىن جولى - ۇلتشىلدىقتا، ءوز وشاعىنىڭ كۇيبەڭىن كۇيتتەۋدە ەمەس، كەرىسىنشە، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ تۋى استىندا كۇرەسىپ جۇرگەن پرولەتارياتپەن تولىقتاي ءسىڭىسىپ كەتۋدە ەكەندىگىن تۇسىنگەندىگىنىڭ وزىق ۇلگىسى.
ءاربىر قازاق بايتۇرسىنوۆتىڭ حاتىنداعى ءار ءسوزدى ىنتا قويىپ وقىسىن، بايتۇرسىنوۆتىڭ كوممۋنيستەر تۋرالى پىكىرىن ءاربىر قازاق، ءتىپتى جاۋلارىمىزدىڭ ءبىزدى حالىقتىڭ كوزىنە توناۋشى، زورلىقشى جانە بۇزاقى رەتىندە سۋرەتتەۋىنە سەنىپ، ءالى دە ۇرەيلەنە قارايتىن كوپتەگەن باسقا قازاقتار دا ءبىلسىن. كوممۋنيست-بولشەۆيكتەرگە بايتۇرسىنوۆتىڭ دا ءدال وسىلاي قاراپ، ولاردان قورقىپ، سوۆەت وكىمەتىنە اشىق قارسى شىققان كەزى بولعان. بىراق تا كوپ ۇزاماي ءوز حالقى ءۇشىن ىزدەگەن شىندىقتى، بوستاندىق پەن ادىلەتتىلىكتى كولچاك پەن ورىس بۋرجۋازياسىنان تابا المايتىنىنا ونىڭ كوزى جەتتى، شىندىق سوۆەت وكىمەتىندە ەكەنىن كورىپ، ءوزى دە سول جاققا شىقتى. بۇل ارادا ول كوممۋنيستەرمەن جاقىن تانىسىپ، ءبىلىس بولدى جانە ءوزىنىڭ جازعانىنداي، ەزىلگەن حالىققا تولىق بوستاندىقتى تەك كوممۋنيستەر عانا بەرە الاتىنىنا ءىس جۇزىندە يلاندى. مىنە، ەندى ول قازاقتىڭ ەڭبەكشى حالقىن وسى پارتيانىڭ پروگرامماسىنىڭ تۋى استىندا بىرىكتىرۋ ءۇشىن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا ءوتتى.
قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ قاتارى تاعى دا ءبىر اسا ءىرى كۇرەسكەرمەن تولىقتى. بۇل - تولقىپ جۇرگەندەرگە، بارىنەن دە بۇرىن، قازاق حالقىنىڭ اراسىنداعى كوممۋنيستىك ىقپالدىڭ كۇشەيۋىن حالىققا قاتەر ءتوندى دەپ ەسەپتەيتىندەرگە ۇلگى بولۋى ءتيىس. ءبىز ءوز جاۋلارىمىزدىڭ كوزىن تەك كۇشپەن عانا جويمايمىز، كەرىسىنشە, يدەيامىز ارقىلى كوبىرەك جاۋلاپ الامىز. بايتۇرسىنوۆ ج. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا كىرۋى، ونىڭ قازاق اراسىنداعى ۇلكەن يدەيالىق جەڭىسى بولىپ تابىلادى. ۆ. م. ت.»
شىندىققا جۇگىنسەك، كەڭەس وكىمەتىنە بۇدان ارتىق كومەكتىڭ كەرەگى دە جوق ەدى. سونداي-اق «بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ كوسەمى» - بۇل شەشىمدى قازاق دالاسى كولچاكتىڭ، اننەنكوۆتىڭ، دۋتوۆتىڭ، سەمەنوۆتىڭ قاندى شەڭگەلىندە جاتقان تۇستا قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعانىن ەسكەرتە كەتەمىز. ۇلتتىڭ تاعدىرى سونداي تىعىرىققا تىرەلگەن تۇستا احمەت بايتۇرسىنوۆ ءوزىنىڭ تاڭداۋىن جاريالادى.
«ورىنبور ر.ك.پ (بولشەۆيكتەر) كوميتەتىنە جولداس احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ مالىمدەمەسى.
عاسىرلار بويعى قاناۋدا بولعان قازاق حالقىن ازات ەتۋدىڭ جولدارىن ۇزاق ۋاقىت ىزدەستىرە كەلىپ، مەن تومەندەگىدەي شەشىم قابىلدادىم:
1. ادامزاتتىڭ بارلىق ەزگىگە ۇشىراعان بولىگىمەن، ياعني الەمدىك رەۆوليۋتسيامەن، الەمدىك فەدەراتسيامەن بىرگە ازاتتىق العاندا عانا، قازاق حالقى باقىتقا بولەنەدى.
2. ونى - ءوزىنىڭ الدىنا تاپتار مەن ۇلتتاردى تولىقتاي ازات ەتۋدى ماقسات ەتىپ قويعان، ءىشىنارا ىسىمەن دە جۇزەگە اسىرىپ جاتقان بولشەۆيكتەردىڭ ينتەرناتسيونالدىق كوممۋنيستىك پارتياسىنان باسقا ەشكىم دە ىستەي المايدى.
3. ناعىز ەڭبەك دەموكراتياسىنا جەتۋدىڭ قاجەتتى ساتىسى - ادامزاتتىڭ ەڭبەكشى تابىنىڭ ياعني پرولەتارياتتار مەن ورتاشا پرولەتارياتتاردىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق تولىق بيلىگى ماعىناسىنداعى ديكتاتۋراسى بولىپ تابىلادى.
4. ءبىر عانا جاعدايدا، ەگەر دە ادامزاتتىڭ ەڭبەكشى تابىنىڭ ۇيىمداسقان اسا ۇلكەن توبى سانالى تۇردە قولداسا عانا، بۇل ديكتاتۋرا ورنىعادى جانە بارلىق ادامزاتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ىستەي الادى، سوندىقتان دا وسى پروگراممانىڭ تۋى استىنا قازاق حالقىنىڭ دا بىرىگۋى قاجەت.
5. ركپ-نىڭ ۇلتتىق قارىم-قاتىناستار سالاسىنداعى پروگرامماسىن، سونداي-اق ۇلتتاردىڭ ءبولىنۋى تۋرالى ديسكۋسسيانىڭ قورىتىندىسىنداعى جولداس لەنيننىڭ ۇلتتاردىڭ بولىنۋىنە كوزقاراسىن جانە شىعىس حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى جۇمىس تۋرالى ايتىلعان ركپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاكتيكالىق تۇجىرىمدارىن دۇرىس قولدانىپ، ونى جۇزەگە اسىرسا عانا، ەزىلگەن ۇلت رەتىندەگى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن تولىق قاناعاتتاندىرادى.
جوعارىداعى ايتقان پىكىرىمە سايكەس، مەن روسسيا كوممۋنيستىك بولشەۆيكتەر پارتياسى قاتارىنا كىرۋگە، ونىڭ جالپى پروگرامماسىن جۇزەگە اسىرۋعا، ءىشىنارا شىعىس ماسەلەلەرىنە ىسپەن كومەكتەسۋگە بەكىندىم، سوندىقتان دا كوميتەتتەن مەنى ركپ مۇشەلىگىنە قابىلداۋدى وتىنەمىن.
احمەت بايتۇرسىنوۆ. 4 ءساۋىر. 1920 جىل".
ساياسي قايراتكەر بۇل شەشىمدەردىڭ وڭايشىلىقپەن ورىندالمايتىنىن جانە سول ءۇشىن كۇرەسەتىنىن دە اشىق ءبىلدىرىپ:
«...لەنيننىڭ ۇلتتاردىڭ بولىنۋىنە كوزقاراسىن جانە شىعىس حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى جۇمىس تۋرالى ايتىلعان ركپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاكتيكالىق تۇجىرىمدارىن دۇرىس قولدانىپ، ونى جۇزەگە اسىرسا عانا، ەزىلگەن ۇلت رەتىندەگى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قاناعاتتاندىراتىنىن»، - ەرەكشە ەسكەرتەدى.
قازاق حالقىنىڭ "ەزىلگەن ۇلت رەتىندەگى مۇددەسى", ءتىپتى، قوعامدىق فورماتسياداعى ايىرماشىلىقتارىنىڭ بارلىعى ەسكەرىلىپ، «دۇرىس قولدانىلسا» عانا، قازاق حالقىنىڭ باقىتى اشىلادى - دەپ سەنگەندىكتەن دە جانە قازاق حالقىن قىرعىننان ساقتاۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. مۇنداي اسا جاۋاپتى كەپىلدىكتى ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان دا ۇلتتىڭ مۇددەسىن ار-ۇياتىنداي قورعادى.
الايدا، 1919-1921 جىلدارى رەسەيدەگi ۇلتتىق فەدەراتسيا مەن جەر ماسەلەسi قوزعالعان تۇستا «الاشوردا» قايراتكەرلەرi مەن بولشەۆيكتەردiڭ كوسەمدەرiنiڭ اراسىندا ۇلكەن قاراما-قايشىلىقتار تۋىندادى. بارعان سايىن جiگi اجىراپ، اراسى اشىلىپ بارا جاتقان قاراما-قارسى ەكi كۇش قالىپتاستى. ازامات سوعىسى كەزiندە مامىلەگە كەلگەنiمەن دە، مەملەكەتتiڭ iشكi ساياساتىنا تiكەلەي ارالاسقان تۇستا ولاردىڭ ىمىراعا كونبەيتiنi ايقىندالا باستادى. مۇنىڭ باستى سەبەبi, بۇل ەكi ساياسي باعىتتىڭ قالاعان iرگەتاسى مەن تۇپكi ماقساتىنىڭ بiر-بiرiنە مۇلدەم كەرەعارلىعى ەدi.
وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تۇپكi پيعىلى - ۇلتتىق تانىمنىڭ تامىرىن ۇلى يمپەريالىق اپيىنمەن سۋارۋ. ءسويتiپ ەڭ قاسيەتتi سەزiمدەردi جالعان يدەولوگيانىڭ جەمتiگi ەتۋ. ازاماتتىق اقىل-ويدىڭ دامۋ تاريحىندا مۇنداي قاسكۇنەم ساياساتتان ەشقانداي مەملەكەتتiك قۇرىلىم باس تارتقان ەمەس. الەمدىك الەۋمەتتiك تەڭدiكتi ورناتۋعا انت بەرگەن سوتسياليستiك جۇيە بۇل رەتتە بارiنەن دە اسىپ ءتۇستi. ول - ۇلت اتاۋلىنى، ۇلتتىق تاريحتى، ۇلتتىق سانانى تاپ جاۋىنان دا بەتەر جەك كوردi. بيلiك جۇيەسiندەگi بارلىق تەتiكتi سوعان قارسى قويدى. ۇلت مۇددەسi - جاۋدىڭ مۇددەسi ەسەبiندە تانىلدى. ۇلتتىڭ iشiنە iرiتكi سالدى، جاپپاي جازالاۋدىڭ ەڭ قاتىگەز جولىن تاپتى. ويتكەنi بۇل پيعىلدىڭ بارلىعى دا روزا ليۋكسەمبۋرگتiڭ:
«كاپيتاليزمنiڭ تۇسىندا ۇلتتىڭ دەربەس ءومiر ءسۇرۋi, ۇلتتىڭ ءوزiن-ءوزi بيلەۋi مۇمكiن ەمەس، ال سوتسياليزمنiڭ كەزiندە ول تiپتi باسى ارتىق ماسەلە»، - دەگەن ايگiلi قاستانشىقپاعىر قاعيداسىنىڭ نەگiزiندە جۇرگiزiلدi.
سمولنىي مەن كرەملدە دەربەس بولمەسi دە بولماعان ستالين باسقارعان ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارياتى iس جۇزiندە دەكلاراتسياعا كوپە-كورنەۋ قارسى باعىتتا جۇمىس جۇرگiزدi. لەنيننiڭ قاتاڭ ەسكەرتۋiنە قاراماستان ۇلى ورىستىق-بولشەۆيكتiك ساياسات ءورشي ءتۇستi. ي.ستالين 1918 جىلى 28 ناۋرىز كۇنگi «پراۆدا» گازەتiندە جاريالانعان «يمپەرياليزمگە قارسى» اتتى ماقالاسىندا:
«ءومiردiڭ ءوزi كوزiن جوعالتۋعا ۇكiم شىعارىپ قويعان فەدەراتسيالىق رەسەي ماسەلەسiن كۇن ءتارتiبiنەن سىزىپ تاستاۋ كەرەك... (بۇل) روسسيانى فەدەراتسيالىق قۇرىلىمعا اينالدىرۋ ءۇشiن ايماقتاردى ءوزارا بايلانىستىرىپ تۇرعان ەكونوميكالىق جانە ساياسي تiزگiندi قيۋ دەگەن ءسوز، بۇل اقىلعا سيمايدى ءارi دۇشپاندىق ارەكەت. رەسەيدەگi يمپەرياليزم ۇلت ماسەلەسiن شەشۋگە دارمەنسiز، شەشە دە المايدى، سول سياقتى رەسەيدەگi فەدەراتيۆتiك قۇرىلىم دا ۇلتتىق ماسەلەنi شەشپەيدi, شەشۋگە دە مۇمكiندiگi جوق، ول تەك ءوزiنiڭ جارىمەستiك (دونكيحوتتىق - ت.ج.) تۇرتپەكتەرiمەن تاريحتىڭ دوڭگەلەگiن كەرi اينالدىرۋعا تىرىسقاندىق، ءسويتiپ ابدەن شاتاستىرادى... جارىم-جارتىلاي عانا جاساعان وتپەلi وتكەل - فەدەراتسيا ماسەلەسi, دەموكراتيانىڭ مۇددەسiن قاناعاتتاندىرمايدى»، - دەپ اشىق مالiمدەگەن بولاتىن.
ازامات سوعىسى جىلدارىندا اقتارعا قارسى وداقتاستاردىڭ ءبارi دە كەڭەس وكiمەتiنە «جولداس» بولدى. قازاق دالاسى تەك اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ وكiمi مەن ۇكiمiن مويىندادى، سونى زور قاناعات تۇتتى. ال بەيبiت مايدان باستالعان كەزدە كەڭەس وكىمەتى جالاڭ، تۇرپايى الەۋمەتشiل ۇراننان وزگە ەشقانداي اكiمشiلiك جاڭالىق اكەلمەدi. پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن، جۇمىسشى وكتەمدiگiن جەلەۋ ەتىپ، مەملەكەتتiڭ اتىنان وكiلدiك جۇرگىزەتىن، ەشقانداي ادەپ، سالتقا بويسۇنبايتىن بەيباستاق، موجانتوپاي توبىرلار قولىنداعى قارۋمەن ۇرەي سەپتى.
كاسiبi, ۇلتى، دiنi, تiلi ءۇشiن، ەڭ اياعى iستi ۇقساتا بiلەتiندىگى ءۇشiن قازاق زيالىلارى جاپپاي جازاعا تارتىلىپ، دار اعاشىنىڭ تۇبiنە جيىلدى. موجانتوپايلار مەملەكەت قۇرىلىمىنا ارالاسقاندا ءىستى نەدەن باستارىن بiلمەي داعدارىپ قالدى. اقىرى پاتشانىڭ بيلiگi تۇسىنداعى ۇيرەنشiكتi تاسiلگە كوشiپ، ۇلى ورىستىق وكتەمدiكتi ساياسات رەتiندە ۇستاندى.
وسىعان نازالانعان ا.بايتۇرسىنوۆ 1920 جىلى 17 مامىر كۇنى «كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق زيالىلارىنا سەنىمسىزدىگى تۋرالى» حات جازدى.
ا.بايتۇرسىنوۆ: «قازاق رەۆكومىنىڭ قۇرىلعانىنا 1 جىل ءوتتى. رەۆكومنىڭ ون ايلىق قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىنە كەلسەك، وندا ول ىسكە كىرىسكەننەن بەرى ەشتەڭە دە تىندىرعان جوق. رەۆكومنىڭ قىزمەتىنىڭ ونىمسىزدىگىنە كوپتەگەن سەبەپتەر بار، بىراق ەڭ باستى سەبەپ ەكەۋ:
1) قازاق ولكەسىن باسقارۋعا قويعان ورتالىقتىڭ ادامدارىندا بەلگىلى ءبىر كوزقاراس بولمادى، سونىڭ ناتيجەسىندە بەلگىلى ءبىر جۇمىس جوسپارى دا بولعان جوق، مۇنىڭ باستى سەبەبى، ورتالىقتىڭ وزىندە «رەسەي حالىقتارىنىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى دەكلاراتسياسى» مەن ركپ(ب)-نىڭ باستى نۇسقاۋىنان باسقا قازاق ولكەسىنىڭ الەۋمەتتىك ەرەكشەلىگى مەن قازاق ماسەلەسى تۋرالى بەلگىلى ءبىر كوزقاراستارىنىڭ بولماعاندىعىندا.
2) سونداي-اق ورتالىقتىڭ وكىلدەرى مەن تۇرعىنداردىڭ اراسىندا ءوزارا سەنىمنىڭ جوقتىعىندا.
پاتشا ۇكىمەتى تۇسىندا بۇراتانالاردىڭ ىشىندە قازاقتان اسىپ ۇلتتىق قاناۋ مەن ەزگىنى كورگەن حالىق بولعان ەمەس. ۇلتتىق قاناۋ ۇلتتىق نامىستى وياتپاۋى مۇمكىن ەمەس. ەزىلگەن ۇلتتىڭ قاناۋشى ۇلتقا دەگەن جەككورىنىشى مەن ىزاسى ۇنەمى ەسىندە تۇرماسا دا، ولاردىڭ قاناۋشى ۇلتقا دەگەن كۇدىكتى سەزىمى جويىلىپ كەتپەيدى. ورىستاردىڭ وزىنە دەگەن وزگەشە كوزقاراسىنا شىن مانىندە كوزى جەتپەسە، قازاقتار ولارعا ۇنەمى سەنىمسىزدىكپەن، جەككورىنىشپەن قارايتىن بولادى. عاسىرلار بويى قازاقتاردى قاناپ، زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ كەلگەن ورىس پرولەتارياتى وزدەرىن: ولاردىڭ موينىنا ءمىنىپ الىپ، سۇلىكتەي سوراتىن، زورلىقشىل پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ ورىنىن باسقان جاڭا زۇماگەر ەمەس، شىن مانىندە ەزىلگەن ۇلتتى ەركىندىككە جەتكىزۋشى ەكەنىن ىسپەن كورسەتۋى ءتيىس.
ال قازىر جەرگىلىكتى كوممۋنيست جولداستار: قازاقتار ەشتەڭەنى ءتۇسىنىپ جارىتپايدى - دەگەندى سىلتاۋراتىپ، قيتۇرقى ساياساتقا كوشىپ وتىر. قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كەڭەستىك باعىتتاعى جاڭا ءومىردى ورناتۋعا باۋىرلاستىق تۇرعىدان كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا، ءار ءتۇرلى كوز بوياۋشىلىقپەن ءوزىنىڭ وكتەمدىگىن جۇرگىزىپ وتىر. تەك ءوزىن: «كوممۋنيست-ينتەرناتسيوناليستپىن» دەپ اتىن وزگەرتۋمەن ورىستار، عاسىرلار بويى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قيتۇرقى ساياساتىن كورىپ كەلگەن ورىس ەمەس ۇلتتاردىڭ سەنىمىنە كىرە المايدى. قازاقتا: «سارى ورىستىڭ ءبارى ورىس»، - دەگەن ماتەل بار...
ورىس پرولەتارياتى قازاقتارعا قاراتا جۇرگىزگەن ساياساتىندا ەكى جولدىڭ بىرەۋىن عانا تاڭداۋى ءتيىس. ولار: نە ءوزىن پاتشا گۋبەرناتورلارى مەن ديكتات گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ورىنىنا قويىپ، وكتەمدىگىن كۇشپەن جۇرگىزىپ، ءسوزسىز باعىنۋدى تالاپ ەتۋى ءتيىس، نەمەسە قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ سەنىمىنە كىرۋى ءتيىس. ءبىرىنشى جول تۇسىنىكتى ءارى تانىس، ءار ءتۇرلى پاتشالاردان قالعان جول. ەكىنشى جول - ءبىراز كۇردەلى ءارى تۇسىنىستىكتى قاجەت ەتەدى. ونىڭ ەسەسىنە، ءبىرىنشى جولدى تاڭداعان جاعدايدا، كەڭەس قۇرىلىمى قۇمنىڭ ۇستىنە سالىنادى، ەكىنشى جولدى تاڭداسا، وندا، جاڭا قوعامنىڭ ىرگەتاسى بەرىك قالانادى.
ماسەلە، مىنادا، قازاقتاردىڭ ىشىندە ولار يمانداي سەنەتىن زيالى قاۋىم بار، ولار قاتەلەسسە دە، اداسسا دا، جەكە باسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەلىنە ەشقاشاندا ساتقىندىق جاسامايدى. ورىس پرولەتارياتىنىڭ وزىنە سەنىم ورناتۋىنىڭ توتە جولى وسى زيالى قاۋىمدا. ول ءۇشىن بۇل زيالىلار كەڭەس وكىمەتىنىڭ سەنىمىنە كىرۋى قاجەت. قيىندىقتىڭ ءبارى مىنادا: قازاقتار كەشەگى قاناۋشىعا سەنبەيدى، ال كەڭەس وكىمەتى كەشەگى قارسىلاسىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايدى... ال جەرگىلىكتى جەردە تازا ينتەرناتسيوناليست تىپتەن جوق...»، - دەپ جازدى.
مۇنداعى ۇلتتىق جەگىنىڭ جىگى مىنادا. العاشىندا بەيتاراپتىق تانىتقان قونىس اۋدارۋشىلاردى كەڭەس وكىمەتى بىرتە-بىرتە قارۋلاندىردى. ءسويتىپ، ولاردى بودان ۇلتتاردىڭ ىشىندەگى «ءتورتىنشى كولونناعا»، ياعني، بەيرەسمي ارمياعا اينالدىردى. ەشقانداي شىعىنسىز، «قاراجۇزدى ۇلتشىلدىقپەن، وتارشىل وكتەمدىكپەن، جەرگىلىكتى حالىققا دەگەن جەككورىنىشپەن قارۋلانعان بۇل كۇش» قانداي دا بولسىن مەملەكەتتى ويران-توپىر ەتە الاتىن. سول كۇشتى لەنين دە ەكىجۇزدىلىكپەن پايدالاندى.
مىسالى، قارۋ-جاراعى سايلى، ۇلتتىق ارمياسى بار، كەڭەس وكىمەتىن وزدەرىنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىرعان باشقورتستاندا:
«1919 جىلدىڭ العاشقى ءتورت ايىندا، 5377 ءۇي ورتەلگەن، ازىق-تۇلىگىن قىزىل ارميا تارتىپ العان 50 مىڭ ادام اشتىققا ۇشىراعان، 13354 ات، 6242 سيىر، 20 000 مىڭ قوي، 100 000 پۇت استىق، 20 000 پۇت ەت پەن ماي، 400 000 پۇت جەم مەن تۇقىمدىق بيداي، بۇدان باسقا دا كيىم-كەشەك، الاشا، كىلەم، اياق كيىم، ايەلدەردىڭ قىمبات اشەكەيلەرى تارتىپ الىنعان».
ز.ءۆاليدوۆتىڭ ۇكىمەتى مۇنى حاتتاپ-شوتتاپ لەنيننىڭ تىكەلەي ءوز قولىنا تاپسىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە «قىزىلگۆاردياشىلاردان زارداپ شەككەن باشقۇرتتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسى» قۇرىلىپ، 150 ميلليون سوم قارجى ءبولىندى.
ال اق پەن قىزىلدىڭ، اتاماندار مەن قازاق «اقجۇرەكتەرىنىڭ» جولىنا قاساپ پەن ھاسام بولىپ توسەلگەن قازاق دالاسىنداعى ويران مەن تالان-تاراجعا وتەم تولەمەك تۇگىلى، قىزىل اسكەردى كادىمگى اسكەري تارتىپكە شاقىرۋ ەشكىمنىڭ قاپەرىنە كەلمەدى. 1920-1921 جىلى قازاقستاندا اشارشىلىققا ۇشىراپ، 1 ميلليوننان استام ادام اشتان ولگەندە، «ەۋروپولىق كوممۋنيست-كولونيزاتورلاردى» بىلاي قويىپ، س.مەڭدەشەۆ باستاعان بولشەۆيك قازاقتاردىڭ وزدەرى: «اشارشىلىق جوق»، - دەپ جاسىرىپ، وعان ءتيىستى شارا قولدانۋعا قارسى بولدى. ز.ءۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارىنداعى» بۇل پىكىرلەردىڭ راستىعىنا ت.رىسقۇلوۆتىڭ 1924 جىلدىڭ 18-29 ءساۋىر ارالىعىندا ي.ءستاليننىڭ تىكەلەي وزىنە دايىنداعان «بىرلىك تۋى» مەن «اق جول» گازەتتەرى تۋرالى ۇزاق بايانحاتىنداعى، سونداي-اق ي.ستالين مەن ل.كاگانوۆيچكە جولداعان «پارتيا ۇيىمدارىنداعى تازالاۋ كەزىندەگى ورتا ازياداعى اسىرا سىلتەۋشىلىك تۋرالى» حاتىنداعى دەرەكتەر دالەل بولادى. تۋرا سول تۇستا ت.رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ ويىن لەنينگە:
«شوۆينيزم مەن جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىققا قاراي بۇرىلعان بۇيرەكتى قاراپايىم جولمەن جويا المايسىڭ. ونى سول تۇرعىنداردىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق جانە باسقا دا قايشىلىقتاردى جويۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسىراسىڭ. جەتىسۋداعى كەدەي قازاقتارعا جەر بەرىلمەسە، كۋلاكتارى - 125, كەدەيلەرى - 15 دەسياتينا جەرگە يە ورىستاردىڭ جۇدىرىعى جەلكەسىنەن ءتونىپ تۇرعاندا، قازاقتارعا: ينتەرناتسيوناليزم دەگەن وتە جاقسى نارسە، كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعىڭدار، - دەپ قالاي تۇسىندىرسەڭ دە، ول مۇنى قابىلدامايدى، جانە كەڭەس وكىمەتىن تۇيىلگەن جۇدىرىق دەپ ەسەپتەيدى. سول ورتادان شىققان كوممۋنيست مۇنى اشىق ايتسا، ونى ۇلتشىل دەپ شىعارادى. ەگەردە مۇنداي تەڭدىك ساقتالماسا، وندا وسى ورتادان شىققان قازاق كوممۋنيسى قازاققا ءسوز ايتۋدان قالادى، ويتكەنى وعان ءبارىبىر»، - دەپ جازىپتى.
اقيقاتىنا كوشكەندە، قازاق جەرگە يەلىك ەتە مە، جوق پا، لەنينگە «ءبارىبىر» ەدى. تەك ورىس پرولەتارياتى بيلەپ-توستەسە بولدى، ال كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتىنان بۇكىل قازاقتى قىرىپ تاستاسا، تاعى دا وعان «ءبارىبىر» بولاتىن. الەمدىك پرولەتاريات ساناتىندا ازيالىقتار، ونىڭ ىشىندە «موللا بيلەگەن ورتا ازيالىقتار» ماڭگىلىك ەۋروپالىق پرولەتارياتتىڭ پروتەكتسياسىندا ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس بولاتىن.
بۇل - 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi كەزiندەگi ورىستار مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى كەكتi ەگەس پەن وشتىك سەزiمiن تاعى دا وياتتى. كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساۋاتسىز قايراتكەرلەرi: ۇكiمەت تەك ورىستiكi دەپ ءتۇسiنiپ، جەرگiلiكتi كوميتەتتەردiڭ قۇرامىنا قازاقتاردى كiرگiزبەدi, ال قازاق اۋىلدارىن اكiمشiلiك قۇرامىنا قابىلدامادى. تەك مەملەكەتتiك سالىق جيناعان كەزدە عانا iستiكتi مىلتىقتارىن شوشاڭداتىپ شىعا كەلدi. مۇنىڭ سەبەبiن كوپ كوسەمنiڭ بiرi لەۆ تروتسكي:
«بولشەۆيكتەر ەزگiگە تۇسكەن شەت ايماقتاردا جەرگiلiكتi ۇلتتىق پارتيالارمەن كۇرەسە ءجۇرiپ تاربيەلەندi, سوندىقتان دا شوۆينيستiك ءوشتiكتi ءوشiرۋدiڭ ورىنىنا، ورىس ەمەس ۇلتتاردىڭ زاڭدى الەۋمەتتiك تالاپتارىن دا ورىنداۋدان باس تارتتى. ۇلت iستەرi ءجونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ تورالقاسىنا ورىستانىپ كەتكەن «بۇراتانا حالىقتىڭ» وكiلدەرi سايلاندى، ولار ءوزiنiڭ جالاڭ ينتەرناتسيونالدىق مۇددەسiن ەزiلگەن ۇلتتاردىڭ دامۋىنا قاجەتتi ناقتى مۇقتاجدىقتارعا قاساقانا قارسى قويدى. شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل ساياسات - ەجەلگi ورىستاندىرۋ (رۋسيفيكاتورستۆو) باعىتىن ودان ءارi ۋشىقتىرىپ، ازامات سوعىسى جاعدايىندا اسا ۇلكەن قاۋiپ ءتوندiردi»، - دەپ جازدى «ستالين» اتتى ەستەلiگiندە.
جەرگىلىكتى جەرلەردەگى قاستانشىقپاعىرلاردىڭ وزبىرلىقتارى تۋرالى ت.رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ «تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلەتتى وكىلدەرىنىڭ ۆ.ي.لەنينگە جولداعان بايانحاتىندا»:
«وتارشىل كۋلاكتار رەۆوليۋتسيا تۇسىندا بايىپ قانا كەتكەن جوق، سونىمەن قاتار وكىمەتتى دە جاۋلاپ الدى، ءتىپتى پارتيانى دا ءوز قولدارىنا الدى، وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىن ودان ءارى نىعايتۋ ءۇشىن نەگىزىنەن ءار ءتۇرلى توتەنشە ماماندار، سولشىل ەسەرلەر، ميسسيونەرلەر باسقارعان قىزىل ارميانىڭ قۇرامىنا ۇيىمداسقان تۇردە كىرىپ الۋعا دا قولدارى جەتتى، ءسويتىپ، وسى كۇنگە دەيىن كۋلاكتاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءاربىر شاراسىن قارۋمەن توقتاتىپ كەلەدى. جەرگىلىكتى ەۋروپالىق جۇمىسشىلاردىڭ كوپشىلىگى وسى ەرەجەنى قولداپ وتىر، ويتكەنى ولاردىڭ ءوزى قىر قازاقتارىن قارا جۇمىسقا جەگىپ جۇرگەن ۇساق مەنشىك يەلەرى بولىپ تابىلادى»، - دەپ بارىنشا اشىنا جازدى.
الماتىدا بۇلىك شىعارعان، قاراقول قالاسىندا قىرعىز كوممۋنيستەرىن قىرىپ سالعان «جوعارىداعى قىزىل اسكەرلەردىڭ» قاراقشىلىعىن دالەل ەتە كەلىپ، ت.رىسقۇلوۆ، نيزامەددين حوجاەۆ، گ.بەح-يۆانوۆ 1920 جىلى 25 مامىردا لەنينگە:
«1. مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىنە جانە ولاردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە سەنىم كورسەتۋ كەرەك، ىشكى ماسەلەلەردى جانە شىعىستاعى ماقساتتاردى شەشۋ ءۇشىن تۇركىستاندا قۋاتى كۇشتى مۇسىلمان قىزىل ارمياسىن قۇرۋ اسا قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز، بولاشاقتا تۇركىستاندا قۇرىلاتىن مۇسىلمان ارمياسىنىڭ العاشقى كەزەڭدەگى ۇيىتقىسى جانە قۇراما نەگىزى رەتىندە ەرجۇرەك جانە سەنىمدى كومانديرلەر باسقاراتىن جاقسى جاساقتالعان تاتار جانە باشقۇرت بريگادالارىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري كوميسسارياتىنىڭ قاراماعىنا، ال شەكارا شەبىندە ۇستاۋ ءۇشىن تۋرا سونداي ەكى بريگادانى تۇركىستان مايدانىنىڭ قاراماعىنا جىبەرىلۋى ءتيىس. باشكيريادا، تاتارستاندا، تۇركىستاندا جاساقتالعان بولىمدەر سىرتقى كۇشتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن شۇعىل تۇردە شەكارالىق اسكەردى تولىقتىرۋعا اتتانۋى كەرەك. ءسويتىپ شۇعىل تۇردە جەرگىلىكتى كولونيزاتور كۋلاكتاردان جاساقتالعان قىزىل ارميا بولىمدەرىن قارۋسىزداندىرىپ تاراتۋ قاجەت نە باسقا مايدانعا اۋىستىرىلۋى ءتيىس»، - دەگەن ۇسىنىس جاسادى.
ارينە، بۇل ۇسىنىستى لەنين كەكەسىنمەن، ستالين كۇدىكپەن قابىلدادى. ولاردىڭ «كەكەسىنى» مەن «كۇدىگىنە» كەلىسپەگەن «بۇراتانا كوممۋنيستەردىڭ وكىلى» - تۇركىستاندىق ت.رىسقۇلوۆ پەن ف.حودجاەۆ، باشقۇرتتىق ز.ۆاليدوۆ پەن يۋماعۇلوۆ، قازاقستاندىق ا.بايتۇرسىنوۆ 1920 جىلى 16 ماۋسىم كۇنى «باشكيريا، تۇركىستان جانە قازاقستان كوممۋنيستەرىنىڭ ۆ.ي.لەنينگە ونىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى تەزيستەرىنىڭ كەيبىر تارماقتارىن قايتا قاراۋ تۋرالى ۇسىنىس» حات جازدى. مۇندا پرولەتارلىق ەۋروپاشىلدىققا تويتارىس بەرىلدى. جوعارىداعى ماسەلەلەر قايتالاپ قويىلدى.
سول كۇندەرى 1920 جىلى ماۋسىمدا ا.بايتۇرسىنوۆ «ۆ.ي.لەنيننىڭ ۇلتتار مەن وتارلاۋ ماسەلەسى» تەزيسى بويىنشا بايانحاتىن» جولدادى. بۇل تەزيس كومينتەرننىڭ ماجىلىسىندە جاسالاتىن باياندامانىڭ جوباسى بولاتىن. ول لەنيننىڭ دۇنيە ءجۇزى كوممۋنيستەرىنىڭ نازارىنا ۇسىناتىن ۇلى باعدارلاماسى بولۋعا ءتيىستى ەدى. اسىرەسە، ۇلتتىق ماسەلەنى بارىنشا تەرەڭ قامتۋعا باعىتتالدى. تانىسىپ شىعىپ، پىكىر ءبىلدىرۋ ءۇشىن ا.بايتۇرسىنوۆقا، ز.ۆاليدوۆكە، ت.رىسقۇلوۆقا، م.سۇلتانعاليەۆكە ماتىندەرى تاراتىلادى. ا.بايتۇرسىنوۆ ءوزىنىڭ بايانحاتىندا: وتارلاۋ مەن بودان ۇلتتىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتار مەن ونىڭ زارداپتارىن جويۋ، سونىڭ ىشىندە ورىس بولشەۆيكتەرىنىڭ «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق ساياساتىنىڭ» وكتەمدىگىن شەكتەۋ تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى:
«1. شىعىس تۋرالى جالپى ماسەلەلەردى قامتىماعان، دۇنيەجۇزىلىك رەۆوليۋتسياداعى شىعىستىڭ ورىنى مەن ماڭىزى دۇرىس انىقتالماي، سونىمەن قاتار كوممۋنيستىك پارتيا تۇرعىسىنان وكتەم ۇلت پەن مەتروپوليانىڭ اراسىنداعى وتارلاۋ مەن ۇلتتىق ماسەلەلەردى رەتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ناقتى مىندەتتەر قويىلماي جانە ول جۇزەگە اسىرىلماي تۇرىپ، شىعىس حالىقتارى تۋرالى ماسەلەلەر دۇرىس شەشىلمەيدى. ماسەلە مىنادا: كەيبىرى عانا بولماسا، جالپى شىعىس ەلى ەۋروپانىڭ بۇعاۋىندا جانە ەۋروپالىق كاپيتاليزمنىڭ تاعىلىق ەزگىسىندە، ەۋروپا يمپەراليزمىنىڭ ادام توزگىسىز قاناۋىندا. ەۋروپا كاپيتاليزمىنىڭ كۇشەيۋىنە قىزمەت ەتىپ كەلگەن شىعىسقا، ەندى ەۋروپاداعى رەۆوليۋتسيانى كۇشەيتىپ، ونى قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وتار ەل دەپ قانا قاراماۋ كەرەك، كەرىسىنشە، ونىڭ ەۋروپالىق كاپيتاليزم مەن يمپەراليزمنىڭ بۇعاۋىنان بوسانۋى - كوممۋنيستىك مەكەمەلەردىڭ دەربەس ماقساتى مەن مىندەتىنە اينالۋى ءتيىس. 2. دۇنيەجۇزىلىك رەۆوليۋتسيانىڭ ۇيمداستىرۋشىسى رەتىندە روسسيا كوممۋنيستىك پارتياسى مەن ءىىى ينتەرناتسيونال شىعىستىڭ بارلىق كۇردەلى جانە قات-قابات الەۋمەتتىك جاعدايىن ەستە ۇستاي وتىرىپ، سوعان وراي شىعىسقا قاتىستى شارالاردىڭ ساياساتى مەن تاكتيكاسىن انىقتاۋ قاجەت... شىعىس حالىقتارىنىڭ مەشەۋلىگى تۋرالى قانشاما قاقساعانمەن، ونىڭ الەمدىك رەۆوليۋتسياداعى ورىنىن بارىنشا جوققا شىعارعانمەن، ءتىپتى، بۇكىل ەۋروپادا رەۆوليۋتسيا جاپپاي جەڭىسكە جەتە قالعان كۇننىڭ وزىندە، ادامزاتتىڭ 3/2 بولىگىن قۇرايتىن ەزىلگەن شىعىستىڭ ەڭبەكشى بۇقاراسى توڭكەرىسكە تولىق ارالاسپاسا، ىنتىماقتاسا جۇمىس ىستەمەسە، وندا جاڭا قۇرىلىستىڭ ىرگەتاسى بەرىك بولادى دەپ سەنۋگە بولمايدى. 3. كەلەسى ماسەلەلەردى تالاسسىز قابىلداۋ كەرەك: ءبىرىنشى، يمپەراليستىك دەرجاۆالار عاسىرلار بويى قاناپ كەلگەن وتار ەلدەر مەن از ۇلتتار قالىڭ بۇقارانىڭ اشۋ-ىزاسى مەن جەككورىنىشىن تۋدىردى، سونىڭ ىشىندە سول دەرجاۆالاردىڭ پرولەتارياتىنا دا سونداي سەنىمسىز كوزقاراستا بولدى، ەكىنشى، پرولەتارياتتىڭ باسىم كوپشىلىگى، سونىڭ ىشىندە وعان قوسىلعان جارتىلاي پرولەتارياتتىق ەلەمەنتتەردىڭ بويىنان بۇرىن قاراجۇزدى ۇلىدەرجاۆالىق ءيىس مۇڭكىپ تۇرسا، قازىر بونوپارتتىق وكتەمدىككە بوي الدىرعان، وتار ەلدەردى ازات ەتۋگە نەمكەتتى قارايدى نەمەسە سەنىمسىزدىك تانىتادى، ءسويتىپ، ولارعا جەتەكشىلىك جاساۋدان كورى، بيلەپ-توستەۋگە بەيىم...»، - دەي كەلىپ، وتار ۇلتتاردىڭ پسيحولوگيالىق بۋىرقانىسى مەن جانتۇرشىگۋىنىڭ سەبەپتەرىن تەرەڭدەي تالدادى.
بۇل مالىمەتتەردە ساياسي ساباق الارلىق ءتاسىلىم جەتكىلىكتى. تەرگەۋ بارىسىنداعى جيناقتالعان دەرەكتىڭ ءوزى سوعان تولىق دالەل. مىنە، سول كەزدە كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇلكى بۇعاۋلى پيعىلىن تۇسىنگەن ساياسي قايراتكەرلەر ءۇشىنشى ينتەرناتسيونالعا جەكە سوتسياليستىك پارتيا رەتىندە مۇشە بوپ كىرۋگە ۇمتىلدى. دەمەك جاۋاپ الۋ بارىسىندا تەرگەۋشىلەردىڭ ءا. بوكەيحانوۆتىڭ، ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ، ت.رىسقۇلوۆتىڭ، نيزام حوجاەۆتىڭ، ز.ءۆاليدوۆتىڭ اراسىنداعى بايلانىس تۋرالى قازىمىرلىقپەن سۇراق بەرۋىنىڭ استارىندا وسىنداي ساياسي ءماندى وقيعالار جاتقانىن مەڭزەيدى.
لەنيننىڭ تولىق شىعارمالار جيناعىنا ەنگىزىلمەگەن، ياعني، كومپارتيانىڭ وزىنەن دە قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن ماقالا تۋرالى پەسا كەزىندە كەڭەس وداعى بويىنشا ۇلكەن پىكىر تالاسىن تۋدىرعان ەدى. قايتا قۇرۋ يدەياسى دا «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ ەركى» تۋرالى قوزعالىستا سول سەكسەنىنشى جىلدارى باستالىپ ەدى. ءبىز تىم جايىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ز.ۆاليدوۆكە، ت.رىسقۇلوۆقا قاتىستى پارتيالىق تۇرعىدان جازىلعان «تۇسىنىكتەمەمەن» شەكتەلەمىز:
«ۇلت جانە وتارلاۋ ماسەلەسى جونىندەگى كوميسسيا وتكىزگەن كومينتەرننىڭ ءىىى كونگرەسىنە دايىندالعان تەزيستىڭ العاشقى نۇسقاسى 1920 جىلى 5 ماۋسىم كۇنى «باشقۇرت جانە تاتار رەسپۋبليكاسى، قازاقستان، تۇركىستان، ونىڭ تاجىريبەلەرى» دەگەن ەسكەرتپەلەرمەن سول كەزدە موسكۆادا جۇرگەن ا. بايتۇرسىنوۆقا (قازاق ولكەلىك رەۆكومىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى), تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ت.رىسقۇلوۆقا، باشقۇرت رەۆكومىنىڭ توراعاسى ز.ۆاليدوۆكە جولدانادى. وسى ەسكەرتپەلەرگە بۇقار رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىنان فايزۋللا حوجاەۆ تا قول قويادى. جولدانعان ماتەريالداردى لەنين ءىشىنارا پايدالانعان. كومينتەرن ينديالىق مابەندرانات رويدىڭ دا جوباسىن قابىلدايدى. سول جىلعى 25 شىلدەدە سويلەگەن لەنيننىڭ: «پرولەتاريات تابى مۇلدەم جوق تۇركىستان، تاعى دا باسقا ارتتا قالعان ەلدەردە» كوممۋنيستەر بيلىكتى ءوز قولىنا الۋ، بۇقارا قاۋىمنىڭ تاۋەلسىز ساياسي ويلاۋ قابىلەتىن وياتۋ، كەڭەستىك مەملەكەت قۇرىلىمىن ناسيحاتتاۋ، ەكونوميكالىق تۇرعىدان كومەكتەسۋ، وتارشىلىق قاناۋدان ازات ەتۋ قاجەت»، - دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتىلعان پىكىرى بودان ۇلتتاردىڭ نامىسىنا ءتيدى.
ونىڭ باستى سەبەبى - 1919 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ تۇركىستاندا ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقى جونىندە ۇلكەن پىكىر تالاسى وربىگەن بولاتىن. ت.رىسقۇلوۆ: تۇرىك حالىقتارى رەسپۋبليكاسى مەن تۇركى كومپارتياسىن قۇرۋدى ۇسىندى. «تۇرككوميسسيانىڭ» مۇشەلەرى وعان قارسى شىقتى. كومينتەرننىڭ كونگرەسىندەگى لەنيننىڭ ءسوزى مۇنىڭ ءبارى بوس قيال ەكەنىن كورسەتتى. «كەڭەس بوستاندىعى دەگەنىمىز - كوممۋنيستىك كولونيزاتورلىق» ەكەنىن جوعارىدا اتتارى اتالعان تۇركى جۇرتىنىڭ ساياسي كوسەمدەرى تۇگەلدەي ءتۇسىندى. ز.ۆاليدوۆ استىرتىن كۇرەستى تاڭدادى، ا.بايتۇرسىنوۆ ۇلتىنىڭ ساناسىن وياتۋدى ماقسات ەتتى. ت.رىسقۇلوۆ پەن ف.حوجاەۆ سول جولى ساياسي ساحنادان ۋاقىتشا ىسىرىلدى.
مىنە، وسى ارادا ۇلكەن ساياسي مۇددەلەر توعىسى مەن ساياسي ايلا-امال باستالادى. دۇنيە تاريحىنىڭ استان-كەستەنى شىعىپ، كۇن سايىن وزگەرىپ جاتتى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ەكپىن العان مايدان شەبىندەگى جەڭىس پەن جەڭىلىستەر تۇركىستاننىڭ دا، قازاقستاننىڭ دا، باشقۇرتستاننىڭ دا تاۋەلسىزدىككە دەگەن ءۇمىتىن ءبىر جاندىرىپ، ءبىر ءوشىرىپ جاتتى. رەسەيدەگى تۇركى تەكتەس ۇلتتار، سىرتقى كۇشكە - تۇركياعا ەرەكشە باۋىرمالدىقپەن قارادى. اتاتۇرىك مەملەكەتى دە سىرتتا - اعىلشىندارمەن، ىشتە - ازاماتتىق كۇشتەرمەن ەكى مايداندا سوعىسىپ جاتتى. تۇرىكتەر ءوز تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسىمگە بارىپ، ونى دوس دەپ تانىدى، تۇركىستان ۇلتتارى تۇبىندە ءبىزدى رەسەيدىڭ وتارىنان قۇتقارادى دەپ سەنىپ وتىرعان ءازىربايجاننان باس تارتتى.
بۇل كەڭەستىڭ كەڭىستىگىن كەڭەيتتى، تۇركى بودان جۇرتىنىڭ تىنىسىن تارىلتتى. بولشەۆيكتەردىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستاندى الاڭسىز بيلەۋىنە جول اشتى. تۇركيا مەملەكەتى: تۇركىستان حالقى رەسەيگە قارسى شىقپاسىن، كەڭەس وكىمەتىن قولداڭدار - دەگەن ۇستانىمدا بولدى. كەرىسىنشە، تۇركى دۇنيەسىن بىرىكتىرۋگە ۇمتىلعان ءانۋار پاشا سياقتى قايراتكەرلەر: جالپىتۇركى جاميعاتىنىڭ ورتاق اسكەرىن جاساقتاپ، ەدىل-جايىق بويىنا دەيىن ازات ەتىپ، ۇلكەن تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلدى.
سودان باستاپ قازاق زيالىلارىنىڭ وي-ەركى كەڭەس وكىمەتىنەن سىرتتاپ، وقشاۋلانا باستادى. بار ءۇمىت ءجىبى - قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى مەن حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن قامتيتىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراي تارتىلدى. مۇندا دا ءۇش ءتۇرلى ساياسي باعىتتا: 1) تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ (ت.رىسقۇلوۆ ت.ب.), 2) تۇركىستان - قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ (س.قوجانوۆ), 3) روسسيا قۇرامىنداعى تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋ (ەۋروپالىقتار) - تۋرالى كۇرەس ءجۇرىپ جاتتى. 4) قوقان، بۇقارا رەسپۋبليكالارى تاۋەلسىز مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ ماقساتىندا مۇحاررامدىق (رەۆوليۋتسيالىق، ورىس باسىلىمدارىندا - باسماشىلار قوزعالىسى) مايدان اشتى.
وسى قاربالاستا، قازاق اۆتونومياسى جاريالانباستان بۇرىن ت.رىسۇلوۆ «قازاق ولكەسىن باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتكە. 1920 جىلدىڭ 29 ناۋرىزىنان بۇرىن:
«تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەزەكتى ءىح قۇرىلتايى 1920 جىلدىڭ 15 مامىرىنا بەكىتىلدى. قۇرىلتايدا تالقىلاناتىن وتە ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى - تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭادان وڭدەلگەن اتازاڭى بولىپ تابىلادى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى كورشى ەكى رەسپۋبليكانىڭ - قازاقستان مەن تۇركىستاننىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تۋرالى، سونىڭ ىشىندە سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىنا قوسىلۋىن ەسكەرە وتىرىپ، سونداي-اق قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىن تاشكەنتكە اۋىستىرا وتىرىپ، بايلانىستى نىعايتۋ ماقساتىندا جانە ودان ءارى كۇشەيتۋ تۋرالى پىكىرلەرىڭىزدى شۇعىل تۇردە قازاق رەۆكومىنىڭ اتىنان تۇراتكومىنا وكىل جىبەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىز، سونداي-اق قازاق رەۆكومىنا تۇركىستان دا ءوزىنىڭ وكىلىن جىبەرۋ باستى شارت بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار بۇكىلقازاق قۇرىلتايىن شاقىرۋ قالاي ءجۇرىپ جاتىر، قۇرىلتايدىڭ كۇن ءتارتىبى قانداي، سونىڭ ىشىندە جوعارىدا اتالعان ەكى ماسەلە تۋرالى پىكىرلەرىڭىزدى، باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى قالىپتى ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋدىڭ جولدارى تۋرالى جوبالارىڭىزدى تۇراتكومعا حابارلاۋىڭىزدى سۇرايمىز. تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى - ت.رىسقۇلوۆ»، - دەپ جەدەلحات جولدادى.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ «ۇلتتار دەكلاراتسياسىنا» سۇيەنە وتىرىپ، ورتاق فەدەراتيۆتىك تۇركىستان مەملەكەتىن ورناتۋ - قالىپتاسقان ساياسي جاعدايدا ناقتى شىندىققا جاقىن، اسا مۇددەلى مۇمكىندىك بولاتىن. 1918-1922 جىلعى ازاماتتىق سوعىس تۇسىندا مۇنداي قاۋىپتى سەرپىپ تاستايتىنداي تەگەۋىرىندى كۇش لەنيننىڭ قاراماعىندا بولمادى. سوندىقتان دا بار ايلا-امالدى قولدانىپ، تۇركى جۇرتىن شىرعادا ۇستادى.
مىنە، قازاقستان مەن تۇركىستان قازاقتارىنىڭ اراسىنداعى مەجەلەۋ ناۋقانى وسى كەزدەن باستالدى. قازاق ولكەلىك اسكەري رەۆكومىندا شەكاراعا جاۋاپ بەرتىن ا.بايتۇرسىنوۆتان باسقا ادام جوق بولاتىن. سوندىقتان دا بۇل جەدەلحاتتى ا.بايتۇرسىنوۆتى تۇركىستانعا شاقىرۋ دەپ تۇسىنسە - شىندىققا قيانات بولمايدى. تۇرار رىسقۇلوۆ پەن س.قوجانوۆتىڭ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ اراسىنداعى پىكىر ۇستانىمدارى وسى ماسەلەگە كەلگەندە الشاقتاي بەردى. بۇل قاراما-قايشىلىق، ءوزارا جاۋلىق، توپ قۇرۋ ەمەس، ازاماتتىق ۇستانىم. ۇشەۋىنىڭ ەشقايسىسى دا جەكە باسىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ وتىرعان جوق. ۇشەۋى دە قولايلى جاعدايدى پايدالانىپ، بۇرىن مەجە سىزىعى انىقتالماعان مەملەكەتتەردىڭ شەكاراسى مەن حالقىن قالىپتاسقان جانە ساياسي مۇمكىندىگى بار، تاۋەلسىز مەملەكەت ەتىپ جاريالاعىسى كەلدى. ءۇش جوبانىڭ استارىندا دا ساياسي جاعىرافيالىق ءارى دەموگرافيالىق نەگىز بولدى. بۇل جاعدايدى تۋعىزعان «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» - دەگەن الەمدىك وتارشىلدىق ساياساتتىڭ ايار ايلاسىنىڭ ناتيجەسى ەدى، ياعني، كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ باسىن بىرىكتىرمەس ءۇشىن ونى: ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قارايتىن - باتىس ءسىبىر; سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ دارگەيىندەگى - ورىنبور جانە اسكەري مينيسترلىكتىڭ قۇزىرىنداعى - تۇركىستان ايماعىنا ءبولىپ تاستادى. ءبىرتۇتاس ۇلتتىڭ جەرىن دە، ەلىن دە، باسقارۋ جۇيەسىن دە، ەلدىك مۇددەسىن دە مۇشەلەپ الىپ، ولاردىڭ اراسىنا قايتا باسى بىرىكپەيتىندەي ارازدىق سەبۋ بولاتىن. بىراق تا ول پيعىلدى تاريحتىڭ ءوزى ەكشەي كەلىپ، س.سادۋاقاسوۆ پەن س.قوجانوۆتىڭ مەجەسىنە وراي قازاقستان اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن بەكىتىپ بەردى. وسى شەكارا ءۇشىن، ەل مەن جەر ءۇشىن جانتالاسا كۇرەسكەن «الاشوردالىقتار» ىلە-شالا قۋعىندالدى، ساياسي جازاعا تارتىلدى، ال س.مەڭدەشەۆ پەن ءا.جانگەلدين سياقتى وتارلىق قامىتتى مويىنىنان شىعارعىسى كەلمەگەندەر سول مەملەكەتتى باسقارىپ، بيلىكتىڭ قىزىعىن كوردى.
مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى نىسانى جانە كەپىلى - جەر مەن ەل. سوندىقتان دا جوعارىدا لەنينگە جازعان حاتىندا ا.بايتۇرسىنوۆ بولاشاق قازاق اۆتونومياسىن باسقاراتىن كادر مەن جەر ماسەلەسىنىڭ دۇرىس شەشىلۋىن «ەزىلگەن ۇلتتىڭ ەركىن قورعاۋدىڭ كەپىلى مەن سەنىمى» دەپ باعالادى:
ا.بايتۇرسىنوۆ: «جوعارىداعى باياندالعان جايلاردى ەسكەرە وتىرىپ: قازاق ولكەسىن باسقارۋعا يدەياسى تازا كوممۋنيست پەن قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىنەن يدەيالىق سىناقتان وتكەن ادال، حالىق سەنەتىن قىزمەتكەردى قويۋ كەرەك. ناعىز يدەياسى تازا كوممۋنيست پەن كوممۋنيست بولماسا دا، يدەياسى تازا قازاق قىزمەتكەرى ءبىر-بىرىمەن ءتۇسىنىسىپ قىزمەت ەتەدى، جۇمىستا ورتاق ءتىل تابىسادى، ايتەۋىر جاداعاي كوممۋنيستەردەن كورى، قازاق بولسىن، ورىس بولسىن، ءبارىبىر، بۇل الدەقايدا ءتيىمدى. ەزىلگەن ۇلتتار ارالاسىپ تۇراتىن اۋداندارداعى كەڭەس وكىمەتى مەكەمەلەرىندەگى قىزمەتكەرلەردىڭ 2/3 بولىگى قازاق بولۋى ءتيىس; قازاق ولكەسىنىڭ شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق مەكەمەلەرى، مەيلى ول ورتالىقتاندىرىلعان، نەمەسە دەربەس مەكەمە بولسىن، ەكونوميكالىق بەيىمدىلىگىنە بايلانىستى باسقا گۋبەرنيالارعا باعىندىرىلماي، ەشقانداي ءبولىنىپ-جارىلماستان، ءبارى دە قازاقتاردىڭ قولىندا بولۋى ءتيىس; قازاق كوممۋنيستەرى مەن توڭكەرىسشىل قىزمەتكەرلەردىڭ ىسكەرلىگىنىڭ بارلىعى دا كەڭەستىك سوتسياليستىك شارۋاشىلىق ساياساتىن نەگىزگە الۋى ءتيىس; قازاقستاننىڭ باسىن قوساتىن اسكەري وكرۋگ ورىنبوردا قۇرىلۋى كەرەك; قالاداعى گارنيزونداردا مىندەتتى تۇردە قازاقتار اسكەري قىزمەتىن وتەۋى ءتيىس; قازاق ولكەسىنىڭ شەكاراسى (تومەندە كورسەتىلگەن مەكەندەردەن باسقا) ەشقانداي وزگەرىسكە ۇشىراماۋى كەرەك: ورىنبور مەن ور قالاسىنىڭ اراسىنداعى كازاكتار تۇراتىن تىلشەدەن باسقا جەر - قازاقستاننىڭ، ال ونىڭ شىعىسىنداعى يمانعۇل، سەيت، ساقمار وزەنىنىڭ ساعاسى - باشقۇرتستاننىڭ قۇرامىنا بەرىلسىن; ورال وزەنىنىڭ سول جاعالاۋى مەن ورىنبوردان تومەن ەلەك وزەنىنە دەيىنگى جەر قازاقستانعا قوسىلماسىن; ەلەك وزەنىنىڭ ساعاسىنان باستاپ ورال وزەنىمەن قوسا قوجاقار مەن سلوميحا ستانيتساسى، استراحان گۋبەرنياسىنىڭ استراحان، كراسنويار، ياناتاۋ ۋەزدەرى قازاقستاننىڭ قۇرامىندا بولۋى ءتيىس; پەتروپاۆل، ومبى جانە تەمىرجولدىڭ بويىنداعى اقمولا ۋەزىنە قاراستى جەرلەر قازاق ولكەسىنىڭ ەسەبىنەن شىعارىلادى; ورىنبور قالاسى قازاقستاننىڭ استاناسى بولۋى ءتيىس جانە مۇنى قازاق ولكەسىنىڭ جالپى قۇرىلتايىندا بەكىتۋ كەرەك. وسىعان وراي: قازاق ماسەلەسىنە قاتىستى سەدەلنيكوۆ پەن ميۋرات جولداستاردىڭ تەزيستەرى، قازاق ولكەلىك اسكەري رەۆكومىنىڭ 1920 جىلعى 7 ءساۋىر كۇنگى قاۋلىسىنىڭ كوشىرمەسى، سەدەلنيكوۆ جولداستىڭ لەنين جولداسقا حاتى جانە قازاق ولكەلىك قۇرىلتايىن شاقىرۋدىڭ جالپى ەرەجەسىنىڭ جوباسى جىبەرىلىپ وتىر. قازاق ولكەلىك اسكەري رەۆكومىنىڭ جانە ۆتسيك-ءتىڭ مۇشەسى ا.بايتۇرسىنوۆ»، - دەپ قاتىناس جولدادى.
بىراق ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ دا، ز.ءۆاليدوۆتىڭ دە، ت.رىسقۇلوۆتىڭ دا پىكىرىن لەنين قۇلاعىنا ىلمەدى. بۇعان شامىرقانا وتىرىپ تۇسىنىك بەرىپ، ز.ءۆاليدوۆتىڭ ءوزىن «ۇساق بۋرجۋازيانىڭ» قاتارىنا قوستى. ۇشەۋىنىڭ «بايانحاتتارىنا» وراي لەنين راديو ارقىلى «مۇسىلمان حالىقتارىنا اشىق ۇندەۋ» جولدادى. جەرگىلىكتى ورىس بولشەۆيكتەرىنە قازاق تۇرار رىسقۇلوۆتى، وزبەك نيزام قوجاەۆتى، تاتار ميرسايت سۇلتانعاليەۆتى قىزمەتكە بەلسەنە تارتۋدى ۇسىندى. الايدا لەنيننىڭ بۇل ۇسىنىسىن جەرگىلىكتى ورىس بولشەۆيكتەرى بارىنشا وشپەندىلىكپەن قابىلدادى، ءتىپتى لەنيننىڭ وزىنە سەس كورسەتكەن جەدەلحات جولداۋىمەن اياقتالدى. شاراسىز كۇيگە تۇسكەن لەنين ز.ۆاليدوۆكە:
«مىنە، راديوبۇيرىقتى ورىنداۋعا ءتۇرلى كەدەرگىلەر پايدا بولعانىن كورىپ وتىرسىز. بۇل بۇيرىق ءسىزدىڭ ىقپالىڭىزبەن جازىلىپ ەدى، بىراق تا جەرگىلىكتى جەردە ونى جۇزەگە اسىراتىن قابىلەتتى ادام تابىلمادى. ورىس يمپەرياليزمىن - ورىستاردىڭ ءوزىنىڭ قولىمەن دە، ولاردىڭ ەركىنەن تىس مۇسىلمانداردىڭ قارۋلى كۇشىمەن دە جويۋ مۇمكىن ەمەس. توبولين جولداس كوممۋنيزم يدەياسىن تۇركىستاندا تاراتىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ دوستارىمىزدىڭ ءبىرى. ...ورىس كولونيزاتورلارىنىڭ كۇشىنە سۇيەنبەي كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋعا ۇمتىلۋىمىزدى توبولين دە تۇسىنبەيدى، وزگەلەر دە تۇسىنبەيدى. ەندى بىزدە «تۇرككوميسسيا» بار. قانداي دا بولماسىن، تۇبىندە بۇل ءىس تە بىرتە-بىرتە جۇزەگە اسادى»، - دەپ جۇباتتى.
ءسويتىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوسەمدەرى مەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى كوزقاراس الشاقتىعى بارعان سايىن ۋشىعا بەردى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇلكى بۇلاڭدى پيعىلىن تۇسىنگەن ساياسي قايراتكەرلەر سول جىلى ماسكەۋدە باستارى قوسىلۋعا ءتيىستى «ءۇشىنشى ينتەرناتسيونالدىڭ» قۇرامىنا جەكە سوتسياليستىك پارتيا رەتىندە مۇشە بولىپ كىرۋگە ۇمتىلدى. بۇل قوزعالىس تۋرالى زاكي ۆاليدوۆ:
«...سول كۇندەرى قازاق قايراتكەرلەرى دە جانە تاشكەنتتە دە وسى باعىتتا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتتى... ءبىز تۇركىستانداعى سوتسياليستىك قوزعالىستىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، دەربەس سوتسياليستىك پارتيا قۇرىپ، ونى روسسيا كومپارتياسىنان ءبولىپ الىپ، ءىىى ينتەرناتسيونالعا دەربەس مۇشە رەتىندە كىرۋدى جوسپارلادىق... بۇل كەزدە قازاق پەن وزبەكتىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى نيزام حودجاەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ موسكۆادا بولاتىن. ورتالىق كوميتەتتىڭ جانىنداعى مۇسىلمان كوممۋنيستەرى بيۋروسى سوڭعى دەمىن الىپ جاتقان. ءولىپ بارا جاتقان وسى ۇيىمدى پايدالانىپ تۇركىستان، قازاقستان، باشقۇرتستان، بۇقارا مەن حيۋا وبلىستىق كومپارتيا ۇيىمىن ىقپالىمىزدا ۇستاۋدى كوزدەدىك. بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جانداندىرۋ ءۇشىن باشقۇرتستاندا جۇرگەن كەزىمنىڭ وزىندە تۇركىستانعا 14 ادام جىبەرگەن بولاتىنمىن. بۇل جۇمىس موسكۆادا بۇرىنعىدان دا كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزىلدى»، - دەپ ەسكە الادى.
ال ت.رىسقۇلوۆ ستالينگە:
«پەتەرس (ت. رىسقۇلوۆتىڭ ۇستىنەن - ت.ج.): (ت. رىسقۇلوۆ) 1920 جىلى پارتيا، ۇيىمىندا دايىندالدى دەگەن جەلەۋمەن، ناعىندا پارتيا ۇيىمى ەمەس، كونتررەۆوليۋتسيالىق «يتتيكاد ءۋا تەراككي» ۇيىمى دايىنداعان باعدارلامامەن دەلەگاتسيا بولىپ لەنيننىڭ قابىلداۋىنا كىردى. دەلەگاتسيا موسكۆاعا بارعان سوڭ بەلگىلى باشقۇرت بۋرجۋازياشىل-ءاۆانتيۋريسى ۆاليدوۆپەن جانە تاتار ۇلتشىلى سۇلتانعاليەۆپەن كەڭەسىپ، «يتتيكاد ءۋا تەراككي» ۇيىمى ارقىلى باعدارلامانى تالقىلادى، ءسويتىپ وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن اشىپ الدى. دەلەگاتسيا تاشكەنتكە ورالعان سوڭ «يتتيكاد ءۋا تەراككي» ۇيىمىنىڭ تاشكەنتتىك بەلسەندىلەرىنىڭ الدىندا ەسەپ بەردى، دەلەگاتسيا ۇسىنعان پلاتفورما بەلسەندىلەردىڭ قولداۋىن تاۋىپ، تاياۋ ۋاقىتتا جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىستى باعدارلاما رەتىندە قابىلداندى»، - دەپ جازادى. «پراۆدا ۆوستوكا» گازەتىنىڭ بيىلعا جىلعى 14 جەلتوقسانداعى سانىندا جولد. پەتەرستىڭ سول ءسوزى ءسال قىرنالىپ، ناقتىلانا ءتۇسىپتى. وندا: «بۇل ارىزدىڭ ءماتىنى «يتتيكاد ءۋا تەراككيدىڭ» ىشىندە دايىندالعان. موسكۆاعا رىسقۇلوۆ، نيزاميددين قوجاەۆ جانە پاتشا شەنەۋنىگى كوشەرباەۆ باردى. موسكۆاعا بارسىمەن كوميسسيا بەلگىلى باشقۇرت ۇلتشىلى ۆاليدوۆپەن (باشكيريا), سۇلتانعاليەۆپەن (تاتاريا), بايتۇرسىنوۆپەن (قازاقستان) كەزدەستى. كەڭەستە كەڭەس وكىمەتىمەن كۇرەسۋدىڭ جالپى پلاتفورماسى تالقىلاندى. دەلەگاتسيا تاشكەنتكە ورالعان سوڭ «يتتيكاد ءۋا تەراككيدىڭ» كەڭەسىندە توبىمەن وتستۆكاعا كەتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى»، - دەلىنىپتى.
«...شىندىعىندا دا 1920 جىلى «تۇرككوميسسيامەن» جۇمىس ىستەيتىن جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ اراسىندا ۇلكەن كەلىسپەۋشىلىكتەر بار ەدى. «تۇرككوميسسيا» جارتى جىل جۇمىس ىستەگەن سوڭ ء(بىرىنشى قۇرام) ەسەپ بەرۋ ءۇشىن رۋدزۋتاك پەن ەلياۆا جانە برويدو موسكۆاعا جۇرمەك ەكەن. سونى ەستي سالا ءوزىمنىڭ كوزقاراسىمدى قورعاۋ ءۇشىن بىرنەشە قىزمەتكەرمەن مەن دە جولعا دايىندالدىم. ولكەلىك كوميتەت پەن تۇروراتكومنىڭ پرەزيديۋمىمەن دەلەگاتسيا قۇرامىن كەلىسىپ الىپ، كەلەسى كۇنى «تۇرككوميسسيانىڭ» مۇشەلەرىمەن بىرگە موسكۆاعا ءجۇرىپ كەتتىم. رەسمي ۇكىمەت كەلىسىمىنەن باسقا ەشقانداي «يتتيكاد ءۋا تەراككي» دەگەن ۇيىمدى بىلمەيمىن، تەك ... بايانداما تەزيس تۇرىندە جولاي ۆاگوندا جازىلدى... ول باياندامانى 1920 جىلى وك-ءتىڭ ساياسي بيۋروسىندا جازباشا تۇردە وقىدىم»، - دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى.
ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جاعداي، 1919-1920 جىلدار بارلىق ۇكىمەت بيلىگى رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كەڭەستىڭ قولىنا توپتاستىرىلعان «اسكەري كوممۋنيزمنىڭ» تۇسى بولاتىن. سوندىقتان دا اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ز.ءۆاليدوۆتىڭ قۇزىرى زور ەدى. ولاردىڭ پىكىرىمەن ورتالىق كوميتەتتىڭ جانىنداعى مۇسىلماندار بيۋروسى دا، بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «تۇركىستان كوميسسياسى» دا ساناسۋعا ءتيىس بولاتىن. قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى مەجەلەنەر تۇستا ءا.بوكەيحانوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆ كرەملگە شاقىرىلدى. اتالعان قايراتكەرلەردىڭ سول تۇستا ماسكەۋدە باس قوسىپ، پىكىر الماسۋ مۇمكىندىكتەرى تۋدى.
ت.رىسقۇلوۆ (جالعاسى): (...) «بۇدان كەيىن ءبىز ءۆاليدوۆتىڭ، سۇلتانعاليەۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ قاتىسۋىمەن كەڭەس وتكىزدىك، - دەلىنەدى. ءسىز، جولد. ستالين، جاقسى بىلەسىز، بۇل كەزدە سۇلتانعاليەۆ شىعىس حالىقتارىنىڭ ورتالىق بيۋروسىن باسقاراتىن جانە ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىمەن بايلانىستا بولاتىن. ءتىپتى سولشىل كوممۋنيست سانالاتىن. 1921 جىلى ونى ءسىز ۇلتتار جونىندەگى كوميسسارياتتىڭ كوللەگياسىنا مۇشە ەتىپ ۇسىندىڭىز، ءتىپتى ءسىزدىڭ ەكىنشى ورىنباسارىڭىز بولا جازدادى. سۇلتانعاليەۆ 1923 جىلى قىزمەتىنەن تومەندەتىلگەن سوڭ جولدان تايدى. بىراق تا سۇلتانعاليەۆشىلارمەن بىرگە ەشقانداي بايلانىسىم جوق ەكەنىن ءۇزىلدى-كەسىلدى جاريالايمىن. سۇلتانعاليەۆتىڭ سول كەزدەگى قىزمەتىنەن پەتەرس بەيحابار، سوندىقتان دا جالاقورلارعا سەنە سالعان. 1920 جىلى ۆاليدوۆ سۇلتانعاليەۆكە قاتتى ۇرسىپ سويلەدى. ەندەشە ونىمەن قالاي كەڭەس وتكىزەدى؟»، - دەپ ءۋاج كەلتىرەدى.
ال «تۇركىستان كوميسسياسى» دەگەنىمىز - كەڭەس وكىمەتى ءوزىن نىعايتىپ العانشا اۆتونوميالىق ۇلتتاردى الدارقاتا تۇراتىن «امانات وتكەلى» بولاتىن. ويتكەنى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ اۆتونوميالىق دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىستى «تۇرككوميسسيا»، كەرىسىنشە، ولاردى بولشەكتەۋ جوسپارىن دايىنداۋمەن شۇعىلداندى. اقىرىندا كرەملدە اسىعىس ءارى استىرتىن قۇرىلعان «باشقۇرت - قازاق كوميسسياسى» تۇركىستان، بۇقار، حيۋا، قازاقستان، باشقۇرتستان رەسپۋبليكالارىن - كومينتەرننىڭ ءۇشىنشى كونگرەسىنە «بىرىككەن تۇركىستان سوتسياليستىك پارتياسى» رەتىندە دەربەس مۇشە بولىپ كىرۋ قۇقىعىنان الدىن-الا ايىرۋ ءۇشىن توتەنشە ۇسىنىس جاسادى. ول ۇسىنىس بويىنشا: تۇركى ۇلتتارىنىڭ ساياسي ورتالىعى ورىنبور قالاسى مەن ورىنبور ولكەسى تىكەلەي رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى. باشقۇرتستان - «رەسەيدىڭ كوپتەگەن گۋبەرنيالىق اۆتونومياسىنىڭ بىرەۋى» عانا بولىپ جاريالاندى.
ءسويتىپ، تۇتاسىپ جاتقان قازاق، باشقۇرت، تاتار، وزبەك، تۇرىكمەن، ءازىربايجان، نوعاي، قىرىم نوعايلارى ءبىر-بىرىمەن رەسەي تەرريتورياسى ارقىلى اجىراتىلدى. ەدىل مەن جايىق بويىنداعى تۇركى ەلدەرى، سونىڭ ىشىندە تاتارستان دا تۇركىستاننان ءبولىنىپ تاستالدى. سول ارقىلى كەڭەس وكىمەتى ءوزىنىڭ تۇپكى پيعىلىن - تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە قارسى ەكەنىن «ءۇنسىز» جاريا ەتتى. بۇل - كەڭەس وكىمەتىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان دۇرىس، ال ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ ماقسات-مۇددەسىنە قايشى شارا بولاتىن.
مۇنىڭ استارىندا ءبىر ۇلتتى ەكىگە، ۇشكە بيلەپ ءبولۋ، ياعني، سامودەرجاۆيەنىڭ «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» دەگەن جىمسىتپالى ساياسي امالى جاتتى.
1919 جىلى ناۋرىز ايىندا لەنين مەن ستالين «باشقورتستان اۆتونوميالى ۇكىمەتىن» مويىنداپ قويعاندىقتان دا، باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ ارمياسى قىزىلداردىڭ قاتارىندا ۋكراينا مايدانىندا 1 جىل ەكى اي سوعىستى. ەندى اياق استىنان، ەشكىمگە ەسكەرتىلمەستەن، 1920 جىلى 19-مامىر كۇنى «باشقۇرتستان - رەسەيدىڭ اۆتونوميالىق گۋبەرنياسى» بولىپ شىعا كەلۋى قالاي؟ بۇل قانداي ازاماتتىق وجدانعا نەگىزدەلىپ جاسالدى جانە نەگە بۇزىلعانىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋدى سۇراعان، ز.ۆاليدوۆكە لەنين:
«ءسىز مۇنداي ادامگەرشىلىك ماسەلەسىن نەگە نەگىزدەپ ايتىپ وتىرسىز؟ ءسىز ءوزى قانداي رەۆوليۋتسيونەرسىز؟ سول كەلىسىمگە نەعىپ جابىسىپ قالدىڭىز؟ ءسىز بەن ءبىزدىڭ كەلىسىم شارتىمىز - ءبىر جاپىراق قاعاز عانا، ول ەشتەڭەنى مىندەت ەتپەيدى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
مىنە، سول كەزدە زاكي ۆاليدوۆكە تۇركىستان ولكەسىندەگى مۋحاررامدار قوزعالىسىنا قوسىلۋ تۋرالى العاشقى وي كەلەدى. ۋكراينا مەن پەتروگراد مايدانىندا قان توگىپ جاتقان باشقۇرت بوزداقتارىن شاقىرىپ الىپ، ولاردى تۇركىستان مايدانىنا جىبەرۋ تۋرالى لەنيننىڭ رۇقساتىن الادى. بىراق ستالين:
«ۆاليدوۆ ورتا ازيا بۋرجۋازيالىق رەسپۋبليكالارىن ءبىر فەدەراتسيانىڭ قۇرامىنا بىرىكتىرىپ، كەيىن ونى رەۆوليۋتسيالىق روسسيادان ءبولىپ اكەتۋدى كوزدەپ ءجۇر»، - دەپ كۇدىكتەنىپ، لەنيننىڭ نۇسقاۋىن جۇزەگە اسىرتپايدى.
«الاشوردا» ۇكىمەتىمەن جاسالعان كەلىسىم شارتتىڭ تاعدىرىن دا ءدال وسىنداي وپاسىزدىق كۇتىپ تۇر ەدى.
جالعاسى بار
