قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى مۇرات ابەنۇلى ءايتحوجيننىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولدى. عۇلاما عالىمنىڭ عىلىمي، پەداگوگتىق ءارى قوعامدىق قىزمەتى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلدى. مۇرات ابەنۇلى سولتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە دۇنيەگە كەلىپ، ارمان قۋىپ الماتى شاھارىنا كەلىپ، تالاي تۇلەكتەردى ارمان ساپارىنا شىعارىپ سالعان س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى) بيولوگيا – توپىراقتانۋ فاكۋلتەتىن ءتامامدايدى. الايدا، ەڭبەكسۇيگىشتىك، تالانتتىلىق، ىزدەنىمپازدىق سىندى تۇلا بويىندا تۇنعان قاسيەتتەردىڭ ارقاسىندا وقۋىن تەرەڭدەتىپ، ماسكەۋ قالاسىنداعى لومونوسوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە دە ءبىلىم الدى. 

تانىمال عالىمدار بەلوزەرسكيدىڭ، ءسپيريننىڭ باسشىلىعىمەن ستۋدەنتتىك كەزەڭدەرىنەن باستاپ-اق نۋكلەين قىشقىلدارى بويىنشا زەرتتەۋلەردى باستاۋعا مۇمكىندىك بەردى. «ريبونۋكلەوزا فەرمەنتىنىڭ ديامەندەرمەن ينگيبەرلەنۋى» دەگەن تاقىرىپتا جازىلعان كۋرستىق جۇمىسى 1961 جىلى اشحاباد قالاسىندا وتكەن ورتا ازيا جانە قازاقستان ستۋدەنتتەرىنىڭ IV عىلىمي كونفەرەنتسياسىندا ءبىرىنشى سىيلىقتى يەلەندى. «ريبوسومالاردىڭ كورىنبەي دەگراداتسيالانۋى» دەگەن تاقىرىپتا جازعان ديپلوم جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى «بيوحيميا» جۋرنالىندا جاريالاندى.

1966 جىلى  بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن «Misgurnus tossitis ءۆيۋننىڭ ەرتە ەمبريوگەنەزىندەگى ريبونۋكلەين قىشقىلدارى» اتتى ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. ديسسەرتاتسياداعى ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – جانۋارلار كلەتكالارىنىڭ تسيتوپلازماسىندا ريبونۋكلەوپروتەيدتi بەلشەكتەر – ينفورموسوم تۇرiندەگi اقپاراتتىق ريبونۋكلەين قىشقىلدارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ جاڭا فورماسىنىڭ اشىلۋى ەدى.

1966 جىلدان باستاپ ءايتحوجيننىڭ قىزمەتى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. رەسپۋبليكامىزدا مولەكۋلالىق بيولوگيانى دامىتۋداعى قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ جانىنداعى بوتانيكا ينستيتۋتىندا بەلوك جانە نۋكلەين قىشقىلدارى لابوروتورياسىنىڭ اشىلۋىنا تۇرتكى بولدى، ءارى لوبوروتوريانى ءومىرىنىڭ سوڭىنا  دەيىن باسقاردى. لابوروتوريادا مۇرات ابەنۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. سولاردىڭ ءبىرى – وسىمدىكتەردە ماتريتسالىق ريبونۋكلەين قىشقىلدارىنىڭ ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى،  ريبونۋكلەوپروتەيدتi قۇرىلىمنىڭ جۇمىس ىستەۋ ەرەكشەلىگى ەدى. بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى حالىقارالىق عىلىمي جۋرنالداردا جاريالاندى. 1976 جىلى «lشكi كلەتكالىق بولشەكتەردiڭ جاڭا كلاسى - ينفورموسومانىڭ اشىلۋى» اتتى جۇمىستار تسيكلى ءۇشىن عالىمعا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلدى.

مۇرات ابەنۇلى ءايتحوجيننىڭ «وسىمدىكتەردەگى  ازوت پەن بەلوك بيوسينتەزىن ءسىڭىرۋىنىڭ مەحانيزمدەرى» تاقىرىبىندا بۇكىلوداقتىق سيمپوزيۋمدى ۇيىمداستىرىپ، 1984 جىلى الماتى قالاسىندا وتكىزدى. سيمپوزيۋمعا ايگىلى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى ل.پوللينگ، د.حودجكين، ت.ب. عالىمدار قاتىستى. 1986 جىلدان باستاپ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا باسشىلىق ەتىپ، عىلىمي-ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا اكادەميالىق عىلىمدى عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسستىڭ قازىرگى زامانعى دەڭگەيىنە شىعارۋعا جۇمىستاندى. م.ايتقوجيننىڭ باسشىلىعىمەن اكادەميا قىزمەتىنىڭ حالىقارالىق بايلانىسى نىعايا ءتۇسىپ، جاستاردى باسشى، عىلىمي-ۇيىمداستىرۋ قىزمەتىنە جوعارىلاتۋ، عىلىمي كادرلىق رەزەرۆتىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوستى.

عالىمنىڭ اتقارعان قىزمەتتەرى ەرەكشە باعالانىپ، مەملەكەتتىك ماراپاتتاردى يەلەندى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2005 جىلعى 3 ناۋرىزداعى № 200 قاۋلىسىنا سايكەس پەتروپاۆل قالاسىنداعى ۆ.ي.لەنين اتىنداعى № 1 ورتا مەكتەپ – «مۇرات ايتقوجين اتىنداعى № 1 جالپى ءبىلىم بەرەتىن يننوۆاتسيالىق مەكتەپ» دەگەن جاڭا اتاۋعا يە بولدى.

«جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەيدى دانا قازاق. مۇرات ءايتحوجيننىڭ عىلىمي مۇراسى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. عالىمنىڭ ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا عىلىمي كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلىپ، ارنايى فيلمدەر تۇسىرىلسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

ادىلبەك ومىرزاقوۆ

Abai.kz