«اقبوكەندى قورعايمىن دەپ، مەرت بولدىڭ-اۋ، قۇلىنىم!»

30 قاڭتار - اقبوكەندەردى قورعاۋ جولىندا مەرت بولىپ، ەل-جۇرتى "حالىق قاھارمانى" اتاعىنا ۇسىنعان قازاقتىڭ قاھارمان ۇلى، "وحوتزووپرومنىڭ" ينسپەكتورى ەرلان بالعابەكۇلى نۇرعاليەۆتىڭ تۋعان كۇنى. مارقۇم وسىدان 17 كۇن بۇرىن براكونەرلەردىڭ قولىنان قازا تاپتى.

(ەكى اياقتى ايۋاندارمەن ارپالىس - 8)

بىرەر كۇن بۇرىن «ەرلاننىڭ اكە-شەشەسى استاناعا كەلىپتى» دەگەن حاباردى ەستىپ، 83 جاستاعى اكەسى – بالعابەك اتا مەن 82 جاستاعى اناسى – باكەن اپاعا كوڭىل ايتا بارىپ، از-كەم اڭگىمەلەسكەن ەدىم. ءبىر ساعاتقا جۋىق سىر-سۇحباتىمىزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى تومەندەگىدەي بولىپ شىقتى.

ەلىكتىڭ لاعىنداي ەركەلەپ ءوسىپ ەدى...
(اكەسى بالعابەك نۇرعاليەۆتىڭ اڭگىمەسى)
-قازاقتا ەر بالا تۋعاندا: «ۇل تۋعانعا – كۇن تۋار» دەيدى. ەرلانداي قاھارمان ۇلدىڭ قايدا، قانداي وتباسىندا تۋعانىن بىلگىمىز كەلەدى. بالالىق شاعى قالاي ءوتتى؟
-ءوزىم اتادان جەتىم ءوستىم. اكەم سوعىستان ورالمادى. اكە تاربيەسىن كورمەي، انامنىڭ ايالى الاقانىندا ەرجەتتىم. كۇللى سانالى عۇمىرىمدى بالا وقىتۋعا ارنادىم. ەرتەدەگى ءبىر دانىشپاننان: «ءۇش تىرەگى بار ادام باقىتتى بولادى. ءبىرىنشىسى – ومىرلىك سەرىگى، ەكىنشىسى – وربىگەن ۇرپاعى، ءۇشىنشىسى – ۇلگىلى شاكىرتى بار ادام» دەگەن قاناتتى ءسوز قالىپتى. اللاعا شۇكىر ەتەتىنىم، ادال ومىرلىك سەرىگىم، قۇداي بەرگەن 7 (5 قىز، 2 ۇل) بالام بار. ازدى-كوپتى ەڭبەگىم سىڭگەن، ۇلگىلى شاكىرتتەرىم بار. ءوزىمدى باقىتتى اداممىن دەپ سانايمىن. بالالارىم ءوستى، ەرجەتتى. ءار بالانىڭ ءوز جولى، ءوز تاعدىرى بار. ەرلانىم تۋرالى ايتسام، ءۇش قىزدان كەيىن دۇنيەگە كەلدى. قارشادايىنان شەشەمنىڭ تاربيەسىندە بولدى. ول كىسى قاتتى جاقسى كورەتىن. «اتادان جالعىز ەدىڭ، مىنە سەرىگىڭ كەلدى» دەپ وتىراتىن. شەشەيدىڭ قولىندا ەركەلەپ ءوستى. بەتىنەن قاققان جوقپىز. بالا كۇنىندە اياعىما وراتىلىپ، كۇرەسىپ ويناۋشى ەدى. كۇللى ەركەلىگىن كوتەرەتىنبىز. ەرلانىم 1966 جىلى 30 قاڭتاردا قورعالجىن اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا تۋدى. مەكتەپتە ورىس سىنىبىندا وقىدى. قورعالجىن سوۆحوزىندا 6-شى سىنىپتى بىتىرگەن سوڭ، جۇمىستىڭ رەتىمەن بارشىنعا كوشتىك. ول كەزدە قويشىلاردان كومسومول جاستار بريگاداسىن قۇراتىن. ەرلان سوندا كومسورگ بولدى. ءوزى ءبىر جۇمىستى ىستەگىسى كەلىپ، قۇلشىنىپ تۇراتىن-دى. جاس كەزىنەن-اق دوس، باۋىرعا، تۋىسقا، ەلگە ادال، قايىرىمدى بولىپ ءوستى. ەشتەڭەدەن قورقۋ دەگەندى بىلمەيتىن.
-ەل ىشىندە ەرلاننىڭ جاساعان ەرلىكتەرىن جىر قىلىپ ايتاتىنىن بىلەمىز. ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە قالعان قانداي ەرلىگى بار؟
-ءيا، ەرلىگى كوپ. بارشىنداعى اۋداندىق پوليتسيا بولىمىندە ينسپەكتور، كەيىنىرەك باستىعى بولىپ قىزمەت ىستەدى. ەڭ باستىسى، ءوز جۇمىسىنا ادال بولىپ، جان-تانىمەن بەرىلىپ ىستەيتىن. جۇمىس دەسە، قانداي قاۋىپتەن بولسا دا تارتىنبايتىن. 1986 جىلعى ءبىر وقيعا ەسىمدە. ول ۋاقىتتا ەسكى بارشىن مەن جاڭا بارشىننىڭ اراسىندا كوپىر بولاتىن. سول بۇزىلىپ، ورنىنا سىم ارقان تارتىپ قويدى. ءبىر مەزگىل ۇشاق ۇشىپ، ادامداردى وتكىزەتىن. ءبىر كۇنى ەسكى بارشىندا تۇراتىن وزگە ۇلتتىڭ وكىلىن قازاقتىڭ قىزىن زورلاعانى ءۇشىن تۇرمەگە جاپقان. ول تۇرمەدەن قاشىپ كەتەدى. «بارشىنداعى ءبىر ءۇيدىڭ ءشوپ ارانىندا تىعىلىپ جاتىر ەكەن» دەگەن حابار ەرلاننىڭ قۇلاعىنا تيەدى. حابار جەتىسىمەن ەرلان سىم ارقانمەن ارعى جاققا وتەدى. اراننىڭ جان-جاعى تەگىس جابىق، تەك توبەسىندە تەسىك بولىپتى. سول تەسىكتەن ءتۇسىپ، قىلمىس جاساعان ادامدى ۇستايدى. كەيىن مەن: «ءاي، بالام، بايقامايسىڭ با؟ جازىم قىلسا قايتەسىڭ؟» دەسەم: «ول ماعان نە ىستەيدى دەيسىز؟ مىنە، تۇرمىن عوي الدىڭىزدا!» دەپ كۇلەتىن.
-ەرلاننىڭ ارتىندا ۇلى، ەكى نەمەرەسى بار دەپ ەستىدىك. ۇلى مەدەتتىڭ جۇبايى – ايناش كەلىنىنىڭ اي-كۇنى جاقىنداپ وتىرعان كورىنەدى. ولاردىڭ قال-جاعدايى قالاي؟
-ەرلانىمنىڭ قوعام، ەل ءۇشىن جاساعان ەرلىك ىستەرىنە قۋانامىز، ماقتانامىز. بىراق جۇرەگىمىزدە ءبىر اۋىرلىقپەن قابىلدايتىن جاعدايىمىز، وكىنىشىمىز بار. ول – ەرلاننىڭ ادامي ارمانىنا جەتە الماعانى. جالعىز ۇلى – مەدەتتىڭ ءبىر قىز، ءبىر ۇلى بار. ۇلكەنى – اقنۇر، كىشىسى – تورە. ءۇشىنشى بالاعا جۇكتى بولىپ، كەلىنىمىز اۋرۋحانادا جاتىر. دارىگەرلەر ءسابي ەرلاننىڭ تۋعان كۇنى – 30 قاڭتاردا دۇنيەگە كەلەدى، ۇل تۋادى دەگەندى ايتىپتى. سوعان بالاشا ءماز بولعان ەرلان جۇمىسىنا كەتەردىڭ الدىندا ەكى ۇيگە مالىن سويىپ، دايىندىعىن جاساپ كەتىپتى. «تۋعان كۇنىمە كەرەمەت سىيلىق بولادى» دەپ جان-جۇرەگىمەن قۋانعان. كەزەكشىلىككە شىعاردىڭ الدىندا ءبىر تۇندە كەلىپ، ەرتەڭىنە اقنۇردىڭ شىرشا تويىنا قاتىسىپتى.
-اتا، ءوزىڭىز بۇل ءىس نەمەن بىتەدى دەپ ويلايسىز؟ ۇلىڭىزعا «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋ تۋرالى ەل بولىپ ۇسىنىس ايتىپ جاتىر. تەرگەۋ ءادىل جۇرگىزىلىپ، جاۋىزدار قاتاڭ جازاسىن الا ما؟ ولارعا قانداي جازا بەرۋ كەرەك؟
- ەڭ الدىمەن، ءبىز ەرلانعا اكەلىك، انالىق كوڭىلىمىزدەن ريزامىز. ونىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەگىن، جاساعان ەرلىگىن ءادىل باعالاعانىن قالايمىز. بىراق... سول اتاقتى «قايتسەڭ دە بەر!» دەي المايمىن عوي. جوعارىداعى باۋىرلارىم وزدەرى شەشەر. بالامىزدىڭ ەرلىگىن ەسكەرىپ، سونداي جوعارى اتاققا ۇسىنىپ جاتقانىنىڭ ءوزى بىزگە قۋانىش. بىلايشا ايتقاندا، كۇش-جىگەر بەرەدى. «قىلمىستىق ءىس ءادىل جۇرگىزىلەدى» دەپ مينيسترلەردىڭ وزدەرى ايتىپ جاتىر عوي. سولارعا سەنەمىن. باسقا نە ايتا الامىن؟!.

جانۋارلاردى جانىنداي جاقسى كورۋشى ەدى...
(اناسى باكەن ەسحوجينانىڭ اڭگىمەسى)

-اپا، ەرلاننىڭ كىشكەنتاي كۇنىندەگى قىلىقتارىنىڭ ءبارى ەسىڭىزدە شىعار...
-ارينە، ءتاتتى قىلىقتارى، ىستەگەن ىستەرى تۇگەل ەسىمدە. كىشكەنتاي كەزىنەن ءوزى جان-جانۋارلاردى جانىنداي جاقسى كورەتىن. 1-ءشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە ءبىر مىسىعى بولعان. سوڭىنان قالمايتىن. سوندا بالالار قاتار-قاتار جاتىپ، ۇيىقتايدى. الگى مىسىق بالالاردى يىسكەپ ءجۇرىپ، ەرلاندى تاۋىپ الاتىن. ءسويتىپ جانىنا جاتادى، ەرلان ۇيىقتاپ جاتسا دا، ونى بالاسى سياقتى قۇشاقتاپ الىپ، باسىنان سيپاي بەرەتىن. انا مىسىق قوينىنا تۇمسىعىن تىعىپ الىپ ۇيىقتايدى. يتكە دە جانى قۇمار ەدى. بىردە يت اسىرادىق. ءبىر ەلى جانىنان قالمايدى. ەرلان مەكتەپكە بارار جولدا قالتاسىنا رافيناد قانتتى تولتىرىپ الىپ، جەتكەنشە الدىنا تاستايدى. قايتقانشا ءيتى كۇتىپ جاتادى. ءبىر كۇنى جولداسىمىزدىڭ بىرەۋى ۇيگە كەلسە، يت كىرگىزبەگەن. تاس لاقتىرادى. تاياقپەن ۇرادى. بىراق ۇيگە كىرە الماي، كەرى قايتادى. ەرلان – مەكتەپتە، ءبىز – جۇمىستامىز، ەشتەڭە بىلمەيمىز. سودان بالام مەكتەپتەن كەلسە، يت ەسىكتىڭ الدىندا جاتىر. ىلە-شالا يتىنە قاراپ: «بۇعان كىم ءتيىستى؟ ماعان قاراپ جىلاپ جاتىر!» دەپ ۇيگە قۇشاقتاپ الىپ كىرگىزدى. «ماما، مەن ءيتىمدى دالاعا شىعارمايمىن. ۇيدە جاتادى» دەپ قويادى. مەن بولسام: «ويباي-اۋ، ونى قايتەسىڭ ۇيگە كىرگىزىپ؟ دالىزگە اپار» دەپ ۇرسىپ ءجۇرمىن. بىراق شىعارمادى. ءتۇنى بويى توسەگىنىڭ استىنا جاتقىزىپ، ءيتتىڭ كوزىنە قاراپ جۇباتۋمەن بولدى. اراسىندا بىزگە: «انە قاراڭدارشى، ماعان قاراپ جىلاپ جاتىر!» دەپ قويادى. «سەن ونىڭ جىلاعانىن قايدان ءبىلدىڭ؟» دەسەم: «انەكي، كوزىنەن جاس اعىپ جاتىر!» دەيدى. مۇنداي قىلىقتارى وتە كوپ بولاتىن! (اناسى ەڭكىلدەپ جىلاپ وتىر) جانۋارلار دەسە جانى اشىپ، جان-جۇرەگىمەن ەلجىرەپ تۇراتىن. قورعالجىن سوۆحوزىنان بارشىنعا كوشكەنىمىزدە دە كۇشىگىن قولىنان تاستاماعانى ەسىمنەن كەتپەيدى. جەتكەنشە الدىنا وتىرعىزىپ، بالاسى سياقتى قۇشاقتاپ وتىردى. ءسويتىپ جۇرەتىن قۇلىنىم-اي! اقىرى مىنە، دالانىڭ اقبوكەندەرىن قورعايمىن دەپ، قانىپەزەرلەردىڭ قولىنان قازا بولدىڭ! (تاعى كوز جاسىنا ەرىك بەردى)
-اپا، سابىر ەتىڭىز! «ەردىڭ تۋى - نامىس» دەپتى باۋىرجان مومىشۇلى اتامىز. ءاربىر ەرجۇرەك، شىنشىل ادام ءوز وتانىنا ابىروي اكەلەدى. ەرلانىڭىز سونداي ەرجۇرەك جانداردىڭ ءبىرى. تەك مەملەكەت ەرلاننىڭ ەرلىگىن ءادىل باعالاپ، «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋى كەرەك. ەل-جۇرتتىڭ تىلەگى – وسى.
-ارينە، ولمەكتىڭ ارتىنان ولمەك جوق. كوڭىلىمىزگە مەدەۋ بولاتىنى – حالقى ءۇشىن، ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كوز جۇمدى. بالامىزدىڭ قازاسىنا كۇللى قازاق قايعىردى. حالىققا دەگەن انالىق العىسىم شەكسىز! كوڭىلىمىزگە مەدەۋ بولاتىنى – ارتىندا باۋىرلارى، بالاسى، نەمەرەلەرى قالدى. جاراتقاننان سولاردىڭ اماندىعىن تىلەيمىن! كەلىنىمىز امان-ەسەن اياق-قولىن باۋىرىنا الىپ، ەرلانىمنىڭ نەمەرەسىن دۇنيەگە اكەلسىن! انالىق بار تىلەگىم وسى!
-اللا-تاعالا دۇعا-تىلەكتەرىڭىزدى قابىل ەتسىن!

تولەن تىلەۋباي

Abai.kz