XXI-عاسىردىڭ رۋحاني رەفورماتورى اتانعان الاشتىڭ ازامات اقىنى مۇحتار شاحانوۆ قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، الەم ادەبيەتىنەدە وزىندىك ورىنى بار دارا تۇلعا. كەز-كەلگەن تاقىرىپتا جىرلاسا دا وزگەشە وي ايشىعىمەن، وزىندىك جاڭاشىل لەگىمەن جىرلايتىن اقىن قوعامداعى پروبلەمالارعا ازاماتتىق ءۇن قاتىپ، ونى ولەڭىندە دە وزگەشە ورەكتەي بىلەدى. شاحانوۆ پوەزياسى شىنشىلدىعىمەن ات ۇستىندە اقسارباستاپ ۇران تاستاپ تۇراتىن رۋحتىعىمەن دە ەرەكشە. بۇگىندە قوعامداعى ءار ءتۇرلى ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىنا، رۋحانياتىمىزعا دوعال كەلەتىن  پروبلەمالاردىڭ بارلىعى دەرلىك اقىن شىعارماشىلىعىنان سىرت قالعان ەمەس.

ولەڭدەرىنىڭ دارالىعىنىڭ سەبەبى ۇيقاس قۋعا نەمەسە سىرتقى جىلماعاي ساندىگىنە ەمەس، ىشكى مازمۇنىنا ءمان بەرۋىندە دەپ ويلايمىن. سەبەبى شاحانوۆ ولەڭدەرىنىڭ قۇرىلىمى دا، مازمۇنى دا باسقا اقىن-جازۋشىلارعا مۇلدە ۇقسامايتىنى بەلگىلى. ۇلت، وتان، ءتىل، ادام بويىنداعى ىزگىلىك پەن قازىرگى زامان ادامىنىڭ بويىندا مىنەز بولىپ قالىپتاسقان مىنەزسىزدىك قاسيەتتەرىن كەستەلى جىرىندا كەلىستىرە جىرلايدى.

شاحانوۆ پوەزياسىنداعى كوتەرىلەتىن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى كەيىڭگى كەزدە قاتتى بەلەڭ الىپ بارا جاتقان باتىستان كەلىپ  جاتقان  نەمەسە وزگە ۇلتتىڭ ارزان اۋەندەرىنە ەلىكتەۋشىلىكتىڭ كەسىرىنەن شىعىپ جاتقان ءوز ىشىمىزدەگى جەڭىل مۋزىكالار. قوعامداعى كەز-كەلگەن پروبلەمالارعا ءۇن قاتۋ اقىننىڭ ازاماتتىق مىندەتى. اقىننىڭ وسىنداي تاقىرىپقا قالام تارتۋى ورىندى نارسە. سەبەبى مۇحتار شاحانوۆتىڭ قازاق ءۆالسىنىڭ كارولى اتانعان ءشامشى قالداياقوۆپەن بىرىگىپ جازعان اندەرى ۇلتىمىزدىڭ مۋزىكا سالاسىنداعى ومىرشەڭ اندەرى دۇنيەگە اكەلۋگە سەبەپكەر بولدى. اقىننىڭ سازگەرلىك قىرى دا ەلىمىزگە وتە جاقسى تانىس. ونىڭ «جۇبايلار جىرى»، «تۋعان كۇن كەشىندە»، «گۇل داۋرەن»، «مەن ساعان عاشىق ەدىم» اتتى اندەرى جۇرتشىلىق جاتقا بىلەتىن اندەر سانالادى.

مۋزىكا ادامنىڭ جان دۇنيەسىن ەمدەيتىن ەرەكشە سيقىلى كۇشكە يە ەكەنى بەلگىلى. ال ەگەر ول تىم جەڭىل ويناقى، ويلاندىرۋعا مۇرشا بەرمەيتىن بولسا، ادامدى ادامدىق قالىبىنان شىعارىپ جىبەرەر قارا كۇشكە يە ەكەنى دە داۋسىز.  بۇل ءوز كەزەگىندە سول ۇلتتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن السىرەتىپ ەلىن ءسۇيۋ، وتباسىن قالا بەردى ادام بويىنداعى ىزگىلىك اتاۋلى سەزىمدەرىن  تومەندەتىپ جىبەرەدى. ال ادام مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى بولسا وسىندان-اق  ول مەملەكەتتىڭ كۇش-قۋاتىنىڭ قانداي ەكەنىن بايقاۋ قيىندىق تۋدىرمايدى. سەبەبى ادام رۋحىنىڭ كۇشتى بولۋى سول مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ بىردەن-ءبىر باياندىلىعى دەسەك ارتىق ايتپاسپىز.

قازىرگى اقپارات اعىمى زامانىمەن زاڭدىلىقتاي جارىسا قاپتاعان جەڭىل اندەر اقىن ءوزى ايتقانداي: «مازمۇن جوقتا مازمۇنسىزدىق شىعا كەلەر ورتاعا» دەۋى قازىر مازمۇندى نارسەلەردىڭ ازايعانىدا، جاساندىلىقتىڭ كوبەيگەنىدە بەلگىلى جاعداي.

ءۇشىنشى سىنىپ تالعامى كولەمىندە

ءوزى جازىپ ءانىنىڭ ولەڭىن دە،

.....................................................

سىرتتاي اقان سەرى دەرسىڭ،

ءسال تىڭداساڭ زەرىگەسىڭ...

تەلەارنادا، راديودا زور باتىلدىق ءبىلدىرىپ،

ەرتەلى-كەش ىڭىرسيدى،

ەركە انشىدەي قىلىمسيدى،

سازدى ءۇن جوق، مازمۇنى جوق تالاي بيداي-بىلدىرىق،

اۋەنىنىڭ تابيعيلىق بەت-بولمىسىن سىندىرىپ.

ءمانسىز اندەر قايتالانار تاڭەرتەڭ دە، كەشتە دە.

اقشا بەرسەڭ جەتىپ جاتىر،

مۇگەدەك ءان ءوتىپ جاتىر،

قازىر بىزدە قالماعان عوي ساتىلمايتىن ەشتەڭە؟![1, 179]

ءيا، شىندىقتى قابىلداۋ ۇشىندە ادامنىڭ اداميلىق مىنەزى العا تارتىپ تۇرۋ كەرەك شىعار. ايتپەسە اقىننىڭ بۇل ولەڭىنىڭ قانات جايعانىنا دا ءبىراز ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولعانىمەن قۇلاق اسار جانداردىڭ تابىلماي تۇرعانىن قوعامدىق كورىنىستەردەن كۇندە بايقايمىز. «سازدى ءۇن جوق، مازمۇنى جوق تالاي بىلدىر بىلدىرىق» راسىمەن دە تۋراسىن ايتقاندا قازىرگى تالاي زاماناۋي اندەرگە بەرىلگەن ءدال باعا وسى.

بۇل زاماننىڭ ماقتانىشى، باستى داڭقى اتالعان،

جەڭىل اندەر ورىن الدى ەڭ ءبىرىنشى قاتاردان.

جۇرت قۋانا تامساناتىن،

بيلەپ ءجۇرىپ قول سوعاتىن،

ءتىپتى «زىڭ-زىڭ» جانە «زۋ-زۋ» دەگەن اتپەن ءان شىقتى.

ءمان-مازمۇنعا قۇلىقسىزدىق،

شەكتەن شىققان قۇلىپسىز رۋحسىزداق،

قالىڭ ەلدىڭ وي-ساناسىن قۇلدىراتتى تومەنگە،

ەسسىز اندەر قاسىرەتى شىقتى دارا كەمەرگە...[2]

قازىرگى قوعامدا مويىنداماسقا بولمايتىن شىندىق بولسا، ول ارزان اندەردىڭ، جەڭىل ونەردىڭ قوعامعا جوعارى دەڭگەيدە ءوتىپ تۇرۋى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلتتىڭ ساپاسىن تۇسىرۋگە باعىتتالعان بىردەن-ءبىر سالىنعان سارا جول. سەبەبى مۋزىكا ادام تاربيەسىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. كۇندەلىكتى ومىردە، قوعامدىق ورىنداردا بولسىن كولىك ىشىندە قوسىلاتىن اۋەندەر بولسىن   70-80%  وتە مازمۇنسىز اۋەندەر ەكەنى بەلگىلى. بۇل ءبىزدىڭ قازىرگى رۋحاني دەڭگەيىمىزدىڭ كورسەتكىشى. داڭعازا اندەر سانگە اينالىپ تۇرعان زاماندا ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتىندە تەجەلۋ بولادى. ۋاقىت وتكەن سايىن ارزان مۋزىكانى جارنامالاۋ كوبەيۋدە. «كەز-كەلگەن ۇلتتى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن الدىمەن مۋزىكاسىن قارا»  دەگەن ءتامسىل بار ەمەس پە؟. ءتىپتى الەمگە بەلگىلى ساياساتكەرلەر، وزىنەن ءالسىز ەلدەردى جاۋلاپ العان سوڭ، ولاردىڭ قايتا باس كوتەرمەسى ءۇشىن، سول ۇلتتى قۇرايتىن ادام مىنەزىن ماڭگۇرتتەندىرۋ ءۇشىن جەڭىل ويلاندىرماس اۋەندەردى كۇندەلىكتى ءجيى تىڭداتۋ ارقىلى جان بايلىعىن سايازداندىرۋ ساياساتىن ۇستانۋ كەرەكتىگى جايىندا وي ۇستانعان. بۇل جونىندە اقىن:

ەندى قايتتىك، داڭعوي كۇشتەر ۇلت مازمۇنىن كەسە مە؟

وسى ارادا بۇعىپ جاتىر ءبىر قاۋىپتى ماسەلە:

– ۇلى ءامىرشىم، جەڭىس جەڭىس بولار ما ەكەن جەڭگەنگە،

ەگەر بىزدەر باعىندىرعان جاۋىمىزدى اياساق؟

شىعىستاعى جاۋلاپ العان ەلدەرگە،

قولدانامىز قانداي دارا ساياسات؟ –

دەپ گيتلەردەن سۇراعاندا،

ويدان مازمۇن قۇراي كەپ،

وعان گيتلەر جاۋاپ بەرگەن بىلاي دەپ:

– ول حالىققا كۇندىز-ءتۇنى تەك مۋزىكا بەرىلسىن،

جان تىنىسى جەڭىل ىرعاق، جەڭىل انمەن ءورىلسىن.

ويلانۋعا جانە كىتاپ وقۋعا،

ويداعىسىن ساناسىنا توقۋعا،

جول بەرمەۋدىڭ مۇمكىندىگى جان-جاقتى قاراستىرىلسىن،

بار قيمىلى پايىمسىزدىقپەن تالاستىرىلسىن...

بىزدەرگە تەك رۋحاني ساياز كۇشتەر قولايلى،

رۋحاني ساياز ادام، –

ءوزىن ىلعي باقىتتى ادام سانايدى!

مىنە، قىزىق، گيتلەردىڭ وسى ارمان – تالعامى،

ۇلكەن جەڭىس يەلەنىپ، كۇللى الەمدى شارلادى. [1,180]  دەگەن ولەڭ جولدارىندا ۇلتتىڭ رۋحىن السىرەتۋ ءۇشىن تىلدەن بولەك جەڭىل اندەردىڭدە زاردابى وراسان زور ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. بۇنى الەمگە ءامىرى ءجۇرىپ تۇرعان ەلدەردە وزىنەن الدەنەشە ءالسىز، شاعىن مەملەكەتتەرمەن، ۇلتتارعا جىمىسقى ساياساتپەن ىسكە اسىرىپ وتىرعانىندا ءار كەز ەل اعالارىمەن، بەلگىلى ساياساتكەرلەردىڭ اۋزىنان ەستىپ قالىپ جاتاتىن جايىمىز بار. اقىن وسى ولەڭ جولدارىندا ۇوس باس جاۋىزىنا اينالعان گيتلەر ەگەر جارتى الەمدى جاۋلاپ العاندا، قول استىن دا بودان بولار ۇلتتاردى مۋزىكانىڭ قيراتقىش، سيقىر كۇشتەرىن پايدالانۋ ارقىلى ساياز ويلاناتىن، ۇلت قامىنان قارىن بايلىعىن جوعارى قوياتىن ماڭگۇرتتەردى شىعارۋ تۋرالى ويىن ولەڭىندە ورنەكتەپ بەرەدى. بۇل ارينە ۇستەم ۇلت ءۇشىن الدە قايدا پايدالى ەكەنى بەلگىلى. سەبەبى رۋحاني ساياز ادام مەملەكەتتىك مۇدەدەن قاراعاندا مىنەزسىزدىكتى ارتىق كورەتىنى انىق جاي.

بۇگىنگى زامانداعى ەسەر ءاندى ەسىرتە جىرلاعان  جاستاردىڭ كوبەيۋى اقىن جانىن الاڭداتپاي قويمايدى. سەبەبى ەل ەرتەڭى جاستار دەسەك "بولاشاعىمىز قانداي بولادى؟" دەگەن  كۇدىك ارالاس زاڭدى ساۋال تۋىندايتىنى انىق. بۇعان اقىن عانا ەمەس قوعام بولىپ توسقاۋىل قويماسا ۇلتىمىزعا تيەتىن كەساپاتى ۇلكەن.

جەڭىل اۋەن ادام مىنەزىنىڭ كورسەتكىشىنە اينالىپ جەڭىل كيىنەتىندەر سول ارقىلى قوعامعا يمانسىزدىقتىڭ تارالىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ادەپسىزدىكتىڭ بەلەڭ الۋى بۇل ءبىزدىڭ قازىرگى رۋحاني مىنەزىمىزدىڭ قاي دارەجەدە ەكەنىن كورسەتەدى. ويلاپ قاراساق بارلىعى تەك جەڭىل اۋەننەن شىعىپ تۇرعانىن بايقاۋعا بولادى. وسىندايدا ۇلى اباي ايتقانداي: «اننىڭدە ەستىسى بار، ەسەرى بار» دەگەن ءسوزى زامانىمىزعا ساي ايتىلعانداي. سەبەبى «سۋپەر كەلىنشەك»، «پاح-پاح...»، «زىڭ – زىڭ»، «قايدا»، «ايىپتاما مەنى»، «اسپانعا قارايمىن» سىندى اندەردىڭ شاماندان تىس كوبەيۋى بۇگىندە ۇلت رۋحىن شارشاتتى. ماتىندەرىنە قاراساقتا:

«اندا بارام جوق، جوق،

مىندا بارام جوق، جوق» دەگەن سىندى  ەشقانداي ءمان-ماعىناعا، ەشقانداي وي تۇيەتىن ەمەس، جالاڭ سوزگە قۇرىلعان اۋەندەر ادامنىڭ ويىن ۇرلاۋ دا. اقىن جىرلارىندا وسىنداي جەڭىل اندەردىڭ شامادان تىس كوبەيۋى ۇلت رۋحىن السىرەتىپ كەتەتىن جايىندا وي تۇيەدى.

جەڭىل ىرعاق، جەڭىل اندەر بولىپ دارا ماقتانى،

جەردىڭ بەتىن «رۋحاني ساياز ادام» قاپتادى.

ءبىزدىڭ ەل دە مۋزىكالىق قيراتقىش كۇش تورىندا،

ويسىز، ميسىز جەڭىل اندەر شىقتى باستى ورىنعا.

ءجۇرمىز بە ءبىز گيتلەر ايتقان،

حالىق سورىن كۇيتتەپ ايتقان،

«رۋحاني ساياز ادام» كوبەيتۋدىڭ جولىندا؟

بۇدان ەلدى الىپ شىعۋ، كانە، كىمنىڭ قولىندا؟ [2]

اقىننىڭ ءار ءسوزى ولەڭىندەگى ىشكى مازمۇن بارلىعى دەرلىك اششى دا بولسا بۇگىنگى قوعام بەت-بەينەسى. ساياساتتىڭ ءوزى جىلماڭ جۇرىسپەن جۇرەتىنىن ەسكەرسەك، قوعام ىشىنەنە قايرالىپ شىعار قايراتكەرلەردىڭ ارتار جۇگى اۋىر بولماق. وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانىدا سىندىرماي وسىنداي ءبىر قاراعاندا تۇككە تۇرعىسىز بولعانىمەن زاردابى وراسان بولاتىن شيماي-شاتپاق ىستەرگە مينيستىرلىك مىنبەدەن، ۇكىمەت ۇنىمەن «ءاي ءتايت» دەپ تيىپ تاستار ءبىر كوكەنىڭ كەرەك بولىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. قوي دەيتىن قوجا بولماعاسىن شوۋ بيزنەس دەپ شالا اندەردى جازىپ حالىق ساناسىن ارزان دۇنيەمەن الداپ، رۋحاني ءبىلىمىنىڭ السىرەۋىنە تىكەلەي جول اشۋدا. مۋزىكاعا قاراپ سول ەلدىڭ مىنەزىنە باعا بەرگەنىن ەسكەرسەك قازىرگى بىزدەگى مىنەزدىڭ «زىڭ-زىڭعا» قاراپ سالماعىن دا ايتۋعا  بولعانداي. ءتىپتى بولمىسى قازاققا ۇقسامايتىن انشىلەر مەن جارتىلاي جالاڭاشتانار ونەر يەلەرىنىڭ  كوبەيە ءتۇسۋى بۇل  ۇياتتىڭ دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشى.

مۋزكا كۇش قۋاتىن تەكسەرىپ بۇگىندە الپاۋىت ەلدەر عىلىم جۇزىندە دالەلدەپ قويعانى قاشان. ادام دەنەسىنىڭ 70-80% سۋدان تۇراتىنىن ەسكەرسەك، ال سۋ دىبىستى جوعارى دەڭگەيدە قابىلايتىن زات. وسىدان-اق مۋزىكا مازمۇندى بولسا ادامعا بەرەر تاعىلىمى مول، ال داڭعازا مۋزىكا ادامدى اداميلىق ارناسىنان الىستاتىپ، ماڭگۇرتتىك مانسىزدىككە قاراي سۇيرەيتىنى بەلگىلى. ءتىپتى جان-جانۋاردىڭ ءوزى مۋزىكاعا ەلەڭدەيتىنىن، قاراپايىم ات بايگەلەردە جىلقىنىڭ ءوزى قوسىلىپ تۇرعان اۋەڭگە تىپىرشىپ بيلەپ تۇرعانىن سان كوردىك. اقىن ايۋاننىڭ ءوزىن دە داڭعازا مۋزىكا تابيعي ارناسىنان الىستاتىپ جىبەرەتىنىن ولەڭىن دە:

گرەتسيادا، پەلوپوننەس ارالىنىڭ قاسىندا،

قانشا عالىم زەرتتەگەندە، ياعني سىنىپ كورگەندە،

مۋزىكالىق قيراتقىش كۇش العا شىققان سول جەردە.

ءار ىرعاعى رۋحسىزدىققا، ويسىزدىققا تاۋەلدى.

دابىرلاتا قويعان كەزدە كىلەڭ جەڭىل اۋەندە،

دەلفين بىتكەن شالقىپ بيلەپ، بار كۇشىمەن سەكىرىپ،

تابيعي ءوز قوزعالىسىن ساناسىنان كەتىرىپ،

جۇزدەن استام دەلفين ماڭگى بوساڭعانداي شىدەردەن،

ءوزىن تاستاق جاعالاۋعا لاقتىرىپ جىبەرگەن...

...........................................................................

داڭعىر اۋەن ورەكپىسە سان دىبىستان قۇرالعان،

ادام تۇگىل دەلفيندى دە ول ارناسىنان شىعارعان.[1,180] ءيا ورىنسىز مۋزىكا تاربيەسىزدىككە، تابيعي ارناسىنان كەز-كەلگەن جان يەسىن قايتارىپ، رۋحاني تايازدىققا  باستاۋ بولاتىنىن وسى ولەڭ جولدارىنان كورىنىپ تۇرعانى انىق.

تۇتاس ءبىر ءداۋىردى انىمەن تەربەگەن ساڭىلاق سازگەر ءشامشى قالداياقوۆ  سىندى  ونەر مايتالمانىنىڭ انىنە قوعام شولدەپ تۇرعانداي.  بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ ۆالس كارولى اتانعان ءشامشى اندەرى ومىرشەڭدىگىمەن زامانىن  تەربەگەنى بەلگىلى. ءالى ماڭىزىن جويماعان ەستى اندەر ەستىر قۇلاققا ەستىلىگىمەن جۇرەك پەرنەسىنىڭ نازىك قىلدارىن شەرتەتىن، سەزىمگە تولى سىرشىلدىعىمەن ەرەكشەلەنگەن، ناعىز قازاق حالقىنىڭ مازمۇندى مۋزكالار قاتارىنان ورىنان العان ونەر تۋىندىلارى. ايتپەسە بۇگىندە اقىن ايتقانداي «ءسال تىڭداساڭ زەرىگەسىڭ» دەمەكشى ەرتەڭگە جەتپەي ۇمىتىلار جەڭىل اۋەندەر مولشەردەن تىس كوبەيۋى قوعام رۋحانياتىنىڭ تومەندەۋىنە جوعارى دەڭگەيدە اسەر ەتۋدە.

اقىننىڭ «جەڭىل ونەر، ول دا وزىنشە قاسكۇنەم» [3,53] دەۋى جەڭىل اۋەن جايلى ويى ودان سايىن بەكىتە تۇسكەندەي. ءيا اقىن مۋزىكا سالاسىنا مۇلدە وپوزيتسيالىق كوز قاراستا ەمەس.  مۇحتار شاحانوۆتىڭ:

حالىق ءانى –

ازاتتىق پەن قيالدىڭ

سامالى عوي......... [4,98] دەۋى ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۋزىكامىزدىڭ تەرەڭدىگىنە سۇيسىنەتىنىن ۇلتتىق مۋزىكامىزدىڭ مازمۇنىنا بەرىلگەن انىق باعا. حالىق ءانى دەپ سول حالىقپەن جاسايتىن ومىرشەڭ اندەرىن ايتسا كەرەك. ەندەشە ءماندى ماعىنالى اندەردى كوبەيتىپ ولاردىڭ ماڭگىلىك جاساۋى ءۇشىن مينيستىرلىك تاراپىنان بەلگىلى دارەجەدە تەكسەرىس قاجەت.

قورتا كەلگەندە ەلباسى جولداعان «رۋحاني جاڭعىرۋ»، نەمەسە «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» دەگەن باعدارلامالارىنا قاراما-قايشى كەلەتىن ەل ىشىندەگى وسىنداي رۋحانياتىمىزدى جۇدەتتەتىن جايتتاردى الدىمەن جويۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.  ەلدىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن قازىرگى شىعىپ جاتقان مۋزىكالارىمىزعا دا ءمان بەرە كەتسە ارتىقتىق ەتپەس. ءتىپتى، اۋەن ساپاسىن تەكسەرۋ ارقىلى عانا تىڭدارمەن تاراپىنا  وتكىزسە قۇبا-قۇپ. ولاي بولماعان جاعدايدا ەسسىز مۋزىكا قيراتقىش كۇش جاعىنان ەل تالعامىن تايازداتىپ قۇردىمعا تارتا بەرمەك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. مۇحتار شاحانوۆ. سۇيمەگەندەر ساعىنبايدى. الماتى، 2014.
2. https://qazaquni.kz/2018/05/05/
3. مۇحتار شاحانوۆ. جۇرت جاتقا ايتىپ جۇرگەن جىرلارى. الماتى، 2011.
4. مۇحتار شاحانوۆ. ءداۋىر داستاندارى. الماتى، 1993.

مەدەت قايىرعازىۇلى راقىمباەۆ

Abai.kz