بۇل كۇندە قازاق كوشىنىڭ توقىراي باستاعانى جاسىرىن ەمەس. شەتتە ءالى دە بولسا 5 ميليوننان ارتىق قانداcىمىز وتىر. جاقىن كۇندەگى قىتاي جان ساناعى بويىنشا وندا 1 ميليون 700 مىڭ قانداسىمىزدىڭ تۇراتىندىعى دا انىقتالدى.

كوشتىڭ بارىنشا باياۋلاعانى مەن الىستان ورالعان اعايىننىڭ باسىنداعى مۇڭ-زاردى قازاقستاندىق قۇزىرلى ورگاننىڭ ءبارى دە ءبىلىپ وتىر. بۇل ماسەلە - ايتا-ايتا اۋىز، تىڭداي-تىڭداي قۇلاق جاۋىر بولارلىق «جاراپازانعا» اينالدى. اۋەلى وسى تاقىرىپتى كوتەرۋشىلەرگە ءار ءتۇرلى تاقيالار كيگىزىلىپ، ولاردى وداعاي كورسەتۋگە تىرىسۋشىلار دا تابىلدى. مۇندايدا ۇلتشىلدار بۇعىپ، ۇياتسىزدار ەسىردى.

ەندەشە قازاق كوشىنىڭ قاڭتارىلۋىنا نە سەبەپ، وعان كىمدەر مۇددەلى؟ -دەگەن ساۋال تۋىندايدى.

ءبىز قازىرگە دەيىن سەبەپتى ىشكى جاقتان - كوبىنەسە وزىمىزدەن ىزدەپ كەلدىك. دەسە دە، سىرتقى اسەرلەردىڭ ىشكى كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا سەبەپ بولاتىنىن دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

بۇل كۇندە قازاق كوشىنىڭ توقىراي باستاعانى جاسىرىن ەمەس. شەتتە ءالى دە بولسا 5 ميليوننان ارتىق قانداcىمىز وتىر. جاقىن كۇندەگى قىتاي جان ساناعى بويىنشا وندا 1 ميليون 700 مىڭ قانداسىمىزدىڭ تۇراتىندىعى دا انىقتالدى.

كوشتىڭ بارىنشا باياۋلاعانى مەن الىستان ورالعان اعايىننىڭ باسىنداعى مۇڭ-زاردى قازاقستاندىق قۇزىرلى ورگاننىڭ ءبارى دە ءبىلىپ وتىر. بۇل ماسەلە - ايتا-ايتا اۋىز، تىڭداي-تىڭداي قۇلاق جاۋىر بولارلىق «جاراپازانعا» اينالدى. اۋەلى وسى تاقىرىپتى كوتەرۋشىلەرگە ءار ءتۇرلى تاقيالار كيگىزىلىپ، ولاردى وداعاي كورسەتۋگە تىرىسۋشىلار دا تابىلدى. مۇندايدا ۇلتشىلدار بۇعىپ، ۇياتسىزدار ەسىردى.

ەندەشە قازاق كوشىنىڭ قاڭتارىلۋىنا نە سەبەپ، وعان كىمدەر مۇددەلى؟ -دەگەن ساۋال تۋىندايدى.

ءبىز قازىرگە دەيىن سەبەپتى ىشكى جاقتان - كوبىنەسە وزىمىزدەن ىزدەپ كەلدىك. دەسە دە، سىرتقى اسەرلەردىڭ ىشكى كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا سەبەپ بولاتىنىن دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

مەملەكەتىمىز تاۋەلسىز ەل بولعانىمەن يمپەريانىڭ قۇشاعىندا ۇزاق وتىرىپ، قۇلدىقتى قانىمىزعا ءسىڭىرىپ الۋىمىزعا بايلانىستى كوپ جاعدايدا كورشىلەرگە جالتاقتايتىن جامان ادەتىمىز بار. سونىڭ ىشىندە سورپا-سۋانىمىز، كورپە-جاستىعىمىز كوپ ارالاسقان ورىس اعايىنداردىڭ قاباعىنا ءجيى قاراعىشتايمىز. ار ورىس (رەسەي) مەملەكەتى دە «اتاڭدى قاراتاۋدا ءبىر جىعىپ ەم» دەگەندەي كونە قوجايىندىق ايباتىنان ايرىلعىسى كەلمەيدى. ءبىزدىڭ ەلدە وتىرعان ءوز قانداستارىنىڭ جاي-كۇيىن ءجيى باقىلاپ وتىرادى. قانشا دەگەنمەندە يمپەريالىققا، وكتەمدىككە ۇيرەنىپ قالعان ەل بولعانى ءۇشىن دەسى دە سەسى دە باسىمداۋ. قانداستارىن قاراشىعىنداي كورەدى. ءتىپتى سولارعا قالاي جاعامىز دەپ كولگىرسۋگە باراتىن بىزدەردى كوزگە ىلمەيتىن ءساتى دە از ەمەس. ولاي بولسا، قازاقستانداعى ورىس ۇلتىنىڭ سانىنىڭ كۇن سايىن ازايىپ، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق قۇرامىنىڭ بارىنشا كوتەرىلۋى ولارعا جاقپايدى. جانە دە وزىنە كورشىلەس جاتقان قىتاي شەكارا ايماقتارىنىڭ ۇساق ۇلتتاردان تازارىپ، جالعىز قىتايدىڭ شەڭگەلىندە قالۋىنا دا مۇددەلى ەمەس. كورشىلەس ەلدەر ارا ءار ءتۇرلى مامىلە «قىتايدىڭ ۇيعارىمىمەن ەمەس، مەنىڭ ىمىممەن شەشىلۋى كەرەك» دەيتىن ىشكى مەن-مەندىگى تاعى بار. قازاقستانداعى ۇلت ماسەلەسىنىڭ كۇرمەۋلى كۇيدە ساقتالۋى ولارعا زيانسىز. اۋەلى بىزدەگى ورىس ۇلتى مەن وزىندەگى قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن ساۋداعا سالۋداندا تايىنبايدى. وسىنداي سەبەرتەرگە بايلانىستى ورىستار قازاق كوشىنىڭ قاناتتانۋىنا بىزدەگى ۇلتسىزدار مەن ورىستانعان قازاقتار ارقىلى جاسىرىن كەدەرگىلەر جاسايدى.

ال، قىتايعا كەلسەك - «ونىڭ جان سانى كۇن سايىن ارتىپ كەلەدى، قازاقتاردىڭ تەز كەتىپ قالعانى ولارعا ءتيىمدى ەمەس پە» دەۋشىلەر بار. مۇلدە ولاي ەمەس. ولارعا قازاقتىڭ قىتايعا اينالۋى، ال تازا قارا قىتايدىڭ ءوز تەريتورياسىنان شەت ايماقتاردا ءومىر ءسۇرۋى بارىنشا ءتيىمدى. وسىلاي بولعاندا مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە ساياتىن ساياساتى مەن الەم ەلدەرىن جاۋلاۋ يدەياسىن ءوزىنىڭ ۇپايىنا ءتان كومەسكى تاسىلدەرمەن ءساتتى الىپ بارادى. ورىستار ويلاعانداي قازاق مەملەكەتىنىڭ قازاقتانىپ كەتۋى، ۇلتتىق ماسەلەلەردە قايشىلىقسىز قالۋى دا ولارعا جاعىمدى اسەر بەرمەيدى. ال ودان قالسا قىتاي ەلى قىتايداعى قازاقتاردى ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ جەرىندە وتىر دەر مويىندايدى. ءوزىنىڭ بايىرعى مەكەنىندەگى حالىقتىڭ (اسىرەسە ءالسىز ۇساق ۇلتتاردىڭ) كەلىسىم-شارتسىز باسقا جاققا ءتۇپ قوتارىلا كوشۋى حالىقارالىق ساياساتپەن قاراعاندا سول ەل ساياساتىنىڭ حالقىنا دەگەن تيىمسىزدىگەن بولاتىنىن ولار جاقسى تۇسىنەدى. ءتىپتى وسىنى سىلتاۋراتىپ كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوز تەريتورياسىن تالاپ ەتۋى مۇمكىن دەيتىن ىشكى قورقىنىشى دا جوق ەمەس. ال قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق تىلەگىن قاناعاتتاندىرعان جاعدايدا ەل ىشىندەگى وزگە ۇلتتاردان تۋىندايتىن ءار ءتۇرلى سۇرانىستار تاعى بار. قىتايداعى قازاق قىزدارىنىڭ كوپتەپ قىتايعا كۇيەۋگە شىعا باستانىن ەسكەرسەك، سانى كوپ بولعانمەن ساپاسى تومەن قارا قىتايلاردىڭ تۇركى ۇلتتارىمەن ۇيلەنىپ، قان جاڭالاپ، ءوز ۇلتىنىڭ گەندىك دەڭگەيىن كوتەرۋ سىندى بولاشاقتىق جوسپارىنا دا جاي قاراۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ ارزان بايلىعىمىزدان قول ۇزبەۋ ءۇشىن ءوز قاراماعىنداعى قازاقتاردى «بارىمتا»، «كوزىر» رەتىندە دە ۇستاعىسى دا كەلەدى. بۇدان باسقا دا قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن ءفالساپالى ەلدىڭ باسقا دا قىرى مەن سىرى كوپ.

وسىنداي كوپ ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى قىتاي مەملەكەتى قازاقتاردىڭ كوشۋىنە، باسىن بىرىكتىرۋىنە، قازاقستاننىڭ كەمەلدى ەل بولۋىنا مۇددەلى ەمەس. دەسە دە، ولار ءار قانداي سۇراققا: «جوق!»، «بولمايدى!» - دەگەن اشىق جاۋاپ ايتپايدى. بارىنە «ماقۇلدىق» بىلدىرەدى. سول «ماقۇلى» ءبىر عاسىرعا بارۋى دا مۇمكىن. بىراق ورىنداۋ-ورىنداماۋدى وزدەرى شەشەدى. ءوز بىلگەنى بويىنشا ءىس قىلادى. قارسى جاقتى ۋاقىتتتىق الداۋسىراتىپ، «ويلاستىرىپ جاتىرمىز»، «شەشكەلى جاتىرمىز» دەپ شارشاتادى. ەجەلدىڭ ەجەلىنەن ءوز ەلى مەن جەرىنىڭ مۇددەسىن ماڭداي الدى ورىنعا قويادى، سول ءۇشىن جانىن سالادى. بىراق ءبار-ءبارىن ءۇنسىز، داۋسىز ىسكە اسىرۋدى باستى نازاردا ۇستانادى. سوندىقتان قىتاي تاراپى اۋىز جۇزىندە: «قازاقستانعا كوشەمىز دەگەندەرگە ەشقانداي كەدەرگى جوق» دەيدى. بىراق جاسىرىن جايىلعان ورمەكشى تورى «شىبىن-شىركەيلەردى» ۋىسىنان شىعارماي، جەم قىلعىسى كەلەدى. جىپ-جىلماعاي جاتقان قاراسۋ ءتۇپسىز تەرەڭىنە ءۇنسىز باتىرۋدى ويلايدى.

ءبىزدىڭ ەكونوميكاداعى سۇرانىستارىمىز بەن ءالسىز وتىنىشتەرىمىز كوپ جاعدايدا ولاردىڭ ويلاعانىن ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىكتەر بەرەدى. قازاقستاندىق كەدەندەر توڭىرەگىندە تۋىپ جاتقان داۋلار مەن سىبايلاس جەمقورلىقتار سونداي السىزدىگىمىزدىڭ ءبىر عانا مىسالى.

ويداعى ورىس، قىرداعى قىتاي كورشىمىز وسىلاي ەكەن. ەندەشە وسىنىڭ بارىنە سوناۋ قيىردان سىناي قاراپ، حالىقارالىق ساياساتتى ءوز ەسەبىمەن ىسكە اسىرۋدى ويلايتىن اقش بۇعان قالاي قارايدى؟

اقش ءۇشىن ورتا ازيا جانە ەۋروپا ەلدەرىندەگى ەڭ ۇلكەن ەكى ارىپتەس - ورىس پەن قىتاي. ودان قالسا قازاقستاننىڭ شىلقىعان مۇناي بايلىعى مەن ءوز اينالاسىنداعى ۇساق ەلدەردەن شوقتىقتىعى ولاردىڭ باستى نازارىندا. ءتىپتى ەكى يمپەرياعا دەگەن كەيبىر ىشكى ساياساتىن قازاقستان ارقىلى ىسكە اسىرۋدى قالاپ وتىراتىنى جانە دە قىتايدى جاۋ كورەتىنى دە جاسىرىن ەمەس. قىتاي قۇرامىنداعى زاڭزۋ (تيبەت), ۇيعىر ۇلتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جوقتاعان ازاتتىق قوزعالىستارىنا دا جاسىرىن قولداپ-قۋاتتاۋ كورسەتىپ وتىرادى. ەندەشە، قىتاي مەملەكەتىنىڭ ىشكى تىنىشسىزدىعى مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ كەبىنىن كيىپ بولشەكتەنىپ كەتۋىنە ولار ايرىقشا مۇددەلى. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى اقش قىتاي جەرىندەگى ۇلت ماسەلەسىنىڭ كۇردەلەنە ءتۇسۋىن، شيلەنىسۋىن قالايدى. ونداعى 2 ميليونعا جاقىن قازاقتاردىڭ وزگە ەلگە كەتپەي، سول ەلدە وتىرۋى، ۇيعىر ۇلتىمەن ىشكى سايكەستىك تاۋىپ شىنجاڭنىڭ دەربەستىگىن بىرگە كوتەرۋى - ولاردىڭ ويلاعانى بولماق. قىتايداعى ۇلتتىق ماسەلە شەشىم تاپقاننان گورى كورشى ەلدەرىمەن قاجاسارلىق قايشىلىققا مۇرىندىق بولسا اقش جاق الاقانىن سوعادى.

مىنە، وسىنداي ۇلتتىق جانە ەلدەر ارالىق ءار ءتۇرلى ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالۋ قاۋپىندەگى قازاق كوشىن قايتا قوزعاۋدى قازاقستانداعى ۇلتشىلدار جاعى قولداعانىمەن قانسىزدار توبى باس اۋىرتقىسى كەلمەيدى. ءتىپتى كەيبىر كوشى-قون جانە ورالماندار ماسەلەسىمەن اينالىساتىن مەكەمەلەر بۇل «جىردى» ۇزاققا سوزسا، ۇكىمەت قارجىسىنان سولار ءۇشىن بولىنەتىن اقشا «ابىلقايات»  بۇلاعىنداي ماڭگىلىك «اعىپ» تۇرادى. قانداستاردىڭ «تارقامايتىن بازارىن» تاماشالاعان مەشەل بالالار ەمىزدىگىن اۋزىنان شىعارماي سورا بەرەدى، سورا بەرەدى. سىلتاۋى - كوش، قامى - قالتاسى. قارجىسى كوپ، قايعىسى جوق. ەندى ءبىر ءبولىم ادامدار بۇل تۇيىنشەكتەردى شەشكىسى كەلگەنمەن ونىڭ اقىلىن، جولىن تاپپايدى. ويى شولاق، ءورىسى تار، كەڭىستىگى كەم. تەرى تەگىنگە كەتىپ، ەڭبەگى ەش بولادى. قۇزىرلى ورگانداردىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان جەكە ادامداردىڭ باسىنان كورىنەنتىن وسىنداي مىندەر تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ تاعدىرىنا، مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا اشىق جانە جاسىرىن تۇردە ىقپال ەتىپ جاتادى. ولاي بولسا ىشكى-سىرتقى ساياساتتىڭ سالقىنىنا ۇشىراپ وتىرعان قازاق كوشىن قايتا قوزعاۋعا كەدەرگى دە شاش-ەتەكتەن دەگەن ءسوز. سول سەبەپتى دە بالىق ۇندەس، باقا تىلدەس كەلەتىن دارمەنسىز بيلىكتەگىلەردىڭ توككەن تەرى مەن ەتكەن ەڭبەگىنەن، تاعاتىن سىنى مەن تاپتىرماس سىلتاۋى كوپ. اۋەلى ۇيدە وتىرىپ ورىستەگى قويىنا «گۋايت-گۋايت» دەپ ايعايلاعانداي، الىستاعى اعايىندارىن جازعىرۋشىلار دا جەتەرلىك. مىنە، قازاق كوشىنىڭ قازىرگى سيقى!

ءبىر ءتاۋىرى، شەتتەگى قازاققا دەگەن ەلباسىنىڭ كوزى ءتۇزۋ. «نۇرلى كوشتى» دە سول ءۇشىن جولعا قويىپ ەدى. بىراق سول «نۇرلى كوش» نۇرلى بولا الماي تۇر. باعىت دۇرىس بولعانمەن تومەندەگى باعدار كورسەتۋشىلەردىڭ كوڭىلى تۇماننان، كوشى كۇماننان شىعا الماي وتىر. ءوز باستارى اداسىپ ءجۇرىپ، كوپتىڭ كوشىن دۇرىس جولعا قايتىپ سالادى!؟

قالاي بولعان كۇندەدە قازاق كوشىن قايتا قوزعاۋ - حالىق تاعدىرىنىڭ كەزەك كۇتتىرمەس كەلەلى ماسەلەسى. شەتتەگى قازاق ءبىزدىڭ جات جۇرتقا شاشىلىپ قالعان كوز جاسىمىز. ورامالىمىزدى ۇسىنىپ، مەيىرىمىمىزدى سىيلاماساق، جانارىمىزدىڭ جاسى كەپپەيدى. باسىمىز بىرىگىپ، باۋىرىمىز بۇتىندەلمەسە ىرگەمىمىزدەن سۋىق جەل ازىناعانىن قويمايدى. ولار ءبىزدىڭ رۋحاني بوستىعىمىزدى، دەموگرافيالىق جىرتىعىمىزدى جامايتىن اسىلىمىزدىڭ قيىعى، التىنىمىزدىڭ سىنىعى.

ەگەردە، ەجەلگى مەكەنىمىزدە وتىرمىز دەپ بىلەتىن سول قانداستاردىڭ ۇلتاندى بولىگىن كوشىرىپ الا الماساق، كورشىلەرىمىزدىڭ كوكەيىندەگى كولەڭكەنى قايتا ءتىرىلتىپ، ولاردى قوزعاماي-اق قويايىق. قايتا قونىستانعان بايتاق ايماعىنىڭ تەريتوريا ازاتتىعىن سۇرايىق. تۇركى وعلاندارى وسىنداي عالامات ويمەن قايتا اتقا مىنسە، تاعى دا باياعىداي، «اسپاندا ءتاڭىر، جەردە ءبىز» بولار ەدىك. «بۇكىل دۇنيەجۇزى پرولاتارلارى بىرىگىڭدەر!» دەگەن ۇراندى 70 جىل كوتەرگەن ءبىزدىڭ دە ەندى ءوز ەلدىگىمىزدى دە ءدال سولاي تۋ ەتىپ: «كۇللى تۇركى وعلاندارى، بۇكىل الەم قازاقتارى بىرىگىڭدەر» دەيتىن كەزىمىز كەلدى.

ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعاراتىن قازاقتىڭ مۇددەسى دە بىرەۋ عانا.  بىز ءبىر عانا قازاقپىز! قازاق كوشىنىڭ بۇيداسى - قازاقتىڭ مۇراتى. ونى جەتەلەپ كومبەگە، اسانقايعى اتامىز ارمانداعان وسى كيەلى مەكەنگە، جەر ۇيىققا - ءبىر شاڭىراق استىنا توپتاۋ اتالار اماناتى، ۇرپاق پارىزى!

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى