قر «اتامەكەن»

ۇكپ-نىڭ باسقارما توراعاسى

ا.ي. مىرزاحمەتوۆكە

قۇرمەتتى ابىلاي يسابەكۇلى!

ءسىزدى ەلۋگە تولعان مەرەيلى جاسىڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن جانە سىزبەن ءبىر جىلدا تۋعان ءتول ەكەنىمدى ايتىپ، اينالاما ىلعي ماقتانىپ جۇرەم!

مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەڭبەگى دەگەندە، داۋ جوق، ءبىرىنشى ءسوزدى ەلباسىنىڭ كوشى-قون ساياساتىن جولعا قويعان ساتىنەن، قازاق كوشىنەن  باستاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن! جاي داستارحان باسىنان باستاپ، مەرەكەلىك شارالاردا، مەملەكتتىڭ تاريحي شەشىم قابىلدايتىن جينالىستارىندا، پارتيالاردىڭ كەزەكتى سەزىدەرىندە، حالىقارالىق ءتۇس العان باسقوسۋلاردا، ءتىپتى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مىنبەرىندە دە ءبىرىنشى ءسوزدى ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ شەتتەگى قازاقتى اتاجۇرتقا شاقىرىپ قونىستاندىرعان ەڭبەگىنەن باستاۋ كەرەك! جانە ول ءسوز سونىڭ بارىسىن باسىنان كەشىرگەن، يگىلىگىن كورگەن ءبىزدىڭ – شەتتەن ورالعان قانداستارىمىزدىڭ اۋزىمەن ۇلكەن، بيىك مىنبەلەردەن ۇنەمى ايتىلىپ تۇرعانى دۇرىس!

سەبەبى، كوشى-قون – ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋدان بۇرىن جولعا قويعان تۇڭعىش ءھام ۇلى ساياساتى! نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ كەمەڭگەر تۇلعا، كورەگەن باسشى ەكەنىن تورتكۇل دۇنيەگە بىردەن تانىتقان دا – وسى الىستا جۇرگەن اعايىندى اتاجۇرتقا شاقىرۋ تۋرالى شىعارعان باتىل ءارى تاريحي شەشىمى بولاتىن!

ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋدان ءبىر ايعا جۋىق بۇرىن، ناقتىلاپ ايتساق، 1991 جىلعى 18 قاراشادا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنە «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاق كسر-ىندە قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» ارنايى №711 قاۋلى شىعارتقان بولاتىن.

قاۋلى شىعارتىپ قانا قويماي، ەل تاۋەلسىزدىگىن جاريالاي سالىپ، ون بەس كۇننەن كەيىن، ياعني 1991 جىلى 31 جەلتوقساندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى تۇڭعىش پرەزيدەنت سالاۋاتىمەن قازاق راديوسىنىڭ ەفيرىنەن ءوزى ءسوز الىپ، «قىمباتتى وتانداستار! ەجەلگى اتامەكەنىنەن جىراقتاپ قالعان سىزدەردى كەشەگى كۇنگە دەيىن اتا-بابا جەرىنە قايتىپ كەلە الامىز با دەگەن سۇراقتىڭ الاڭداتىپ كەلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. «تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى دە ىستىق» دەيدى حالقىمىز. قانداس باۋىرلارىمىزدى بايىرعى اتاقونىسىنا تارتۋ ماقساتىندا ادام پراۆوسى تۋرالى ەلارالىق ەرەجەلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاقستاندا قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلدادى. سوندىقتان اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق. اتا-بابا ارۋاعى الدارىڭىزدان جارىلقاسىن!» - دەپ، «الىستا جۇرگەن اعايىندارعا اق تىلەك» اتتى تاريحي جولداۋىن جاريالادى.

1992 جىلى 28 قىركۇيەك پەن 4 قازان ارالىعىندا الماتى قالاسىندا دۇنيە ءجۇزى قازاقتارى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن تۇڭعىش قۇرىلتاي ءوتىپ،  دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. وعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءبىر اۋىزدان سايلاندى. اتالعان قۇرىلتاي قازىرگە دەيىن بەس مارتە شاقىرىلىپ، قازاق كوشىنە تىڭ سەرپىن بەردى.

1997 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭى قابىلدانىپ، وعان قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ قول قويدى. اتالعان زاڭعا قازىرگە دەيىن بەس مارتە وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. بيىل پارلامەنتتە تاعى دا قايتا قاراۋعا دايىندىق جۇمىستارى جۇرىلۋدە.

ونىڭ سىرتىندا، «تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك، ورتا بىلىمنەن كەيىنگى جانە جوعارى ءبىلىمنىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ىسكە اسىراتىن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا وقۋعا ءتۇسۋ كەزىندە قابىلداۋ كۆوتاسىنىڭ مولشەرىن بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2012 جىلعى 28 اقپانداعى №264 قاۋلىسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى بولىپ تابىلمايتىن ۇلتى قازاق ادامدار ءۇشىن – 4 پايىز جەڭىلدىك قاراستىرىلدى.

پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا ساي، 2016 جىلعى 18 اقپانداعى №83 ۇكىمەت قاۋلىسىمەن «ورالماندار» مەن قونىس اۋدارۋشىلاردى قونىستاندىرۋ ءۇشىن جەتى وبىلىس ارنايى بەلگىلەندى; سونداي-اق، تاعى دا ۇكىمەت 2018 جىلعى 18 مامىردا №280 قاۋلى قابىلداپ، «شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردى قولداۋ جونىندەگى 2018 - 2022 جىلدارعا ارنالعان ءىس-شارالار جوسپارىن» بەكىتىپ بەردى...

مىنە، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ وسى قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزگە الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ءبىر جارىم ميلليونداي قانداسىمىز ورالدى. قازىر ولاردىڭ سانى وسىمىمەن ەكى ميليونعا جۋىقتادى.

ءالى دە بەس ميلليوننىڭ ۇستىندەگى قانداسىمىزدىڭ وتانىنا ورالا الماي وتىرعانىن ويلاساق، كوشى-قون ساياساتىنىڭ، ول ساياساتتى جۇرگىزىپ وتىرعان اتقارۋشى بيلىكتىڭ كوتەرەر جۇگى تىم اۋىر ەكەنىن مولشەرلەۋ ونشا قيىن ەمەس.

ونىڭ ۇستىنە، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ مول شوعىرى قونىستانعان شىعىستاعى كورشىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان ساياسي قىسىمدى ەسكەرسەك، بۇل باعىتتاعى جۇمىستىڭ تىپتەن كۇردەلى ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.

ۇلت كوشباشىسى جولعا قويعان وسىناۋ ۇلى ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ارينە، قوماقتى قارجى كەرەك!

قۇدايعا شۇكىر، «توقىراۋ جىلدارى» دەگەن اتپەن تاريحقا قالعان سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ وزىندە مەملەكەت كوشى-قون ساياساتىنان قارجى اياعان ەمەس. سوڭعى جىلدارى الەمدى جايلاعان ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سالقىنى ءبىزدىڭ ەلىمىزدى دە اينالىپ وتپەگەنى بەلگىلى. سوعان بايلانىستى بولۋ كەرەك، قازىرگى تاڭدا ۇكىمەت تەك «ورالماندار» مەن قونىس اۋدارۋشىلاردى قونىستاندىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت ايقىنداعان جەتى وبىلىسقا قونىستانعان اعايىندارعا عانا ءبىر جولعى جاردەماقى مەن ءبىر جىلعا دەيىن پاتەر جالداپ تۇرۋ قاراجاتىن بەرۋمەن شەكتەلىپ قالدى.

ەسەسىنە، پرەزيدەنت ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىزدى جەرگە تاستاماي، 2017 جىلى استانادا اشىلعان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايىندا ۇكىمەتكە «وتانداستار قورىن» قۇرۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى.

قاراپ وتىرساق، الەمدە ۇلتتىق قور اشقان، سول قورعا سۇيەنىپ مەملەكەت قۇرعان ۇلتتار بار ەكەن. سونىڭ ءبىر مىسالى – ەۆرەي. ەۆرەيلەردىڭ «كوشى-قون» قورىنىڭ ىرگەتاسى 1846 جىلى قالانعان. تۇڭعىش تۇيىندەمەسىن جاساعان كىسى ء"وزىمىزدىڭ" كادىمگى كارل ماركس. قور قۇرىلعان تۇستا يزرايلدە نەبارى 10 مىڭ 29 ادام عانا بولىپتى. يزرايل مەملەكەتى قۇرىلعان كۇنى (1848 جىل، 14 مامىر) ولاردىڭ سانى وسى ۇلتتىق قوردىڭ جەبەۋىمەن ءبىر-اق كۇندە 600 مىڭ ادامعا تولىققان. قىسقاسى، ەۆرەيلەر قور ارقىلى مەملەكەت قۇردى. دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە جۇرگەن ەتنيكالىق ەۆرەيلەردىڭ بايلارى مەن ورتا تاپتارى ءوز تابىستارىنان سول ۇلتتىق قورلارىنا اقشا قۇيىپ وتىرادى. شەتەلدە قونىس تەپكەن ءاربىر ەۆرەي ۇرپاعىنىڭ ومىرىندە ءبىر رەت سول قوردىڭ ەسەبىنەن تاريحي وتانى يزرايلگە بارىپ، ساياحاتتاپ قايتۋعا قۇقىعى بار.

«قور» دەپ، مىنە، وسىنى ايت!

قۇدايعا تاۋبە، ەلباسى تاپسىرماسىنا ساي، مىنە، قر ۇكىمەتىنىڭ 2017 جىلعى 13 قازانداعى №644 قاۋلىسىمەن ءبىزدىڭ دە «وتانداستار قورى» كوممەرتسيالىق ەمەس اكتسيونەرلىك قوعامىمىز قۇرىلىپ، ءوز جۇمىسىن باستادى. وعان پرەزيدەنت بولىپ، كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى نۇرتاي ابىقاەۆ اعامىز تاعايىندالىپ، اينالاسىنا تەبىندى جاس جىگىتتەردى جيىپ جاتىر.

قۇرمەتتى ابىلاي يسابەكۇلى!

 ەسىڭىزدە بولسا، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ سول دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايىندا ۇكىمەتكە «وتانداستار قورىن» قۇرۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىپ جاتىپ، «شەتتەگى جانە ەلگە كوشىپ كەلەتىن اعايىندى قولداۋ ءۇشىن «وتانداستار» قورىن قۇرامىز. قازاق بيزنەسمەندەرىن وسى قورعا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋعا شاقىرامىن!» - دەگەن بولاتىن.

وكىنىشكە وراي، سودان بەرى دە ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، ۇلت كوشباسشىسى ايتقان «قازاق بيزنەسمەندەرى» جىم-جىرت!

تىرپ ەتكەن قيمىل بايقالمايدى!

ءۇنسىز جاتىر!

نەگە؟!

داۋ جوق، تاۋەلسىزدىكتىڭ، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ دانا ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەلدەگى كاپيتالدىڭ ەداۋىر بولىگىن يەمدەنگەن الەۋمەتتىك توپ –   قازاق بۋرجۋازياسى باياعىدا قالىپتاستى. وعان كۋا – «Forbes» جۋرنالى جاريالاپ تۇراتىن بولات وتەمۇراتوۆ، ۆلاديمير كيم، تيمۋر مەن دينارا كۇلىباەۆتار جانە اليدجان يبراگيموۆ قاتارلى ەڭ باي قازاقستاندىقتاردىڭ ءتىزىمى.

قازاق بايلارى قازىرگى تاڭدا اتا-باباسىنا اس بەرۋ، ات شاپتىرۋ، كۇمبەز ورناتۋدان ارىعا وزباي كەلەدى. ەگەر، «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» تالابى وسى دەسەك، قاتەلەسەمىز. ەلباسى ايتقان «ءۇشىنشى يندۋستريالىق رەۆوليۋتسياعا» ىلەسىپ، قازاق ساناسىندا دا توڭكەرىس جاساۋىمىز قاجەت!

قايىرىمدىلىقتىڭ ۇلتتىق دەڭگەيدەگى مىسالىن كورسەتۋ ءۇشىن ارىعا بارماي-اق، الاش وردا داۋىرىنە كوز جۇگىرتسەك جەتكىلىكتى.

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ماقسۇت ءتايجى ساسانۇلى، مولدا نۇربەكۇلى، قۇسبولات بايبولاتۇلى، جايىربەك ساسانۇلى، راقىم اقىلبەكۇلى، جيەنالى مەيىرمانۇلى قاتارلى قازاقتىڭ التى بايى ««قازاق» باسقارماسىنىڭ باسپاحانا تۋرالى جازعان سوزىنە ءىشىمىز ەرىپ، قىتاي قول استىنداعى كۇنەس ەلىنىڭ قازاقتارى «ازامات» سەرىكتىگىنە 600 سوم جىبەردىك» - دەپ، حات جازىپ، الاش كوسەمدەرىنە اقشا جونەلتكەن. بۇل تۋرالى «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلعى 17 مارتتا شىققان №222 سانىندا ارناۋلى حابار باسىلعان (https://abai.kz/post/15273 ).

مەن وسى «وتانداستار قورىنىڭ» قۇرىلۋىنا تۇرتكى بولعان ازامات رەتىندە وسى ايدان باستاپ، ءوز ەڭبەكاقىمنىڭ 1%-ىن «وتانداستار» قورىنا اۋدارۋدى باستادىم (بانكتىڭ تۇبىرتەگى قوسا تىركەلدى).

قازاق بيزنەسمەندەرىنىڭ ەسىندە بولسىن، قازىر قانداستارىمىز جابىلعان جالا مەن جاعىلعان كۇيەدەن تازاردى. ەندى قازاق كوشى ماڭگى توقتامايدى، قازاقتىڭ قازاقستاعا كەلگەنى – كەلگەن! ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ەلىم، جەرىم دەپ ەڭىرەگەن ءاربىر قازاققا قازاقستاننىڭ ەسىگى ارقاشان اشىق. ەشكىمگە شەكتەۋ جوق!» دەپ شەگەلەپ تاستاعان.

بىلايعى جەردە بىزگە دە ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، ۋاقىت كەتىرمەي، شەتتە قالعان قازاقتى اتاجۇرتىنا ورالتۋدىڭ اۋىر مىندەتى جۇكتەلىپ وتىر. شەرحان مۇرتازانىڭ سوزىمەن ايتساق، «بۇگىن ءبىز ولاردى جىلىتساق، ەرتەڭ ءوزىمىز ولاردىڭ جىلۋىنا جىلىنامىز»!

«قازاق بيزنەسمەندەرىن وسى قورعا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋعا شاقىرامىن!» - دەگەن ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇندەۋىنە ساي، ەندى قر «اتامەكەن» ۇكپ-نىڭ باسقارما توراعاسى رەتىندە ءسىزدىڭ دە قازاقستاندىق بايلاردىڭ ءوز تابىسىنىڭ، كەم دەگەندە، 1%-ىن اي سايىن «وتانداستار» قورىنا اۋدارىپ وتىرۋىنا ىقپال ەتۋىڭىزدى، ۇلتتىق دەڭگەيدە ۇلگى كورسەتۋىڭىزدى سۇرايمىن!

«قاراڭعى ءبىر شەت جەردەن بىزدەر قوسىلعاندا، باسقا كوزى اشىق، كوڭىلى سەرگەك قاي قازاق قاراپ قالار دەيمىز» - دەپتى عوي، جوعارىداعى ماقسۇت ءتايجى ساسانۇلى باستاعان اتالارىمىز.

سول سەكىلدى، «وتانداستار» قورىنا قول ۇشىن بەرۋدە، باسقاسى بولماسا دا بولات وتەمۇراتوۆ پەن قۇلىباەۆتار وتباسى قول قۋسىرىپ، قاراپ قالماس دەپ سەنەم!

زور قۇرمەتپەن،

اۋىت مۇقيبەك

استانا

Abai.kz