قۇرىلتاي ماسەلە شەشپەيدى، بىراق كەرەك!
وسىمەن ءتورتىنشى رەت وتكەلى جاتقان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى قارساڭىندا ءبىر توپ ازامات «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ رەداكتسياسىندا باس قوسىپ، القا قوتان جيىن وتكىزىپ، پىكىر الماستى. پىكىر الماسۋ بارىسىندا قازاق كوشىنە بايلانىستى قۇرىلتايدىڭ ناقتى قانداي ماسەلەلەردى تالقىلاۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلدى. ىركىلىپ قالعان كوشى-قون ىسىنە قاتىستى سىني پىكىرلەر دە القا قوتان وتىرىسقا كەلگەن مىرزالاردىڭ تاراپىنان ايتىلماي قالمادى. «قۇرىلتاي ماسەلە شەپەيدى، بىراق كەرەك» دەگەن بايلاممەن تارقاعان باسقوسۋداعى اڭگىمە تومەندەگىدەي ءوربىدى. وتىرىستى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋات جۇرگىزدى. دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى شاعىن جيىنعا اقىن الماسبەك احمەتبەكۇلى، جازۋشى ءجادي شاكەن، كاسىپكەر راحىم ايىپۇلى، اقىن اۋىت مۇحيتبەكۇلى، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم، حالىقارالىق «تۇركىستان» اپتالىعىنىڭ ءبولىم رەداكتورى، جۋرناليست ەسەنگۇل كاپقىزى قاتىستى.
داۋرەن قۋات: مامىر ايىنىڭ 25-27 ارالىعىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءتورتىنشى قۇرىلتايى وتەيىن دەپ جاتىر. قۇرىلتايعا رەسمي ورگاندار، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى دايىندىق ۇستىندە بولار.
وسىمەن ءتورتىنشى رەت وتكەلى جاتقان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى قارساڭىندا ءبىر توپ ازامات «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ رەداكتسياسىندا باس قوسىپ، القا قوتان جيىن وتكىزىپ، پىكىر الماستى. پىكىر الماسۋ بارىسىندا قازاق كوشىنە بايلانىستى قۇرىلتايدىڭ ناقتى قانداي ماسەلەلەردى تالقىلاۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلدى. ىركىلىپ قالعان كوشى-قون ىسىنە قاتىستى سىني پىكىرلەر دە القا قوتان وتىرىسقا كەلگەن مىرزالاردىڭ تاراپىنان ايتىلماي قالمادى. «قۇرىلتاي ماسەلە شەپەيدى، بىراق كەرەك» دەگەن بايلاممەن تارقاعان باسقوسۋداعى اڭگىمە تومەندەگىدەي ءوربىدى. وتىرىستى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋات جۇرگىزدى. دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى شاعىن جيىنعا اقىن الماسبەك احمەتبەكۇلى، جازۋشى ءجادي شاكەن، كاسىپكەر راحىم ايىپۇلى، اقىن اۋىت مۇحيتبەكۇلى، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم، حالىقارالىق «تۇركىستان» اپتالىعىنىڭ ءبولىم رەداكتورى، جۋرناليست ەسەنگۇل كاپقىزى قاتىستى.
داۋرەن قۋات: مامىر ايىنىڭ 25-27 ارالىعىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءتورتىنشى قۇرىلتايى وتەيىن دەپ جاتىر. قۇرىلتايعا رەسمي ورگاندار، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى دايىندىق ۇستىندە بولار.
ءبىز بۇل وتىرىسقا كوشى-قون پوليتسياسىنان دا ادام شاقىرعانبىز، «باستىعىمىزدان رۇقسات الايىق» دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ كوشى-قون پوليتسياسىنان وكىل كەلمەي قالدى. قاۋىمداستىقتان ادامدار شاقىرعانبىز، ولار دا «قۇرىلتايعا دەگەن دايىندىعىمىز قاۋىرت، مۇرنىمىزعا سۋ جەتپەي جاتىر» دەپ كەلە المادى. بىراق، قاۋىمداستىق توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆ مىرزا وسى جەردە بولاتىن اڭگىمەگە سوڭارا قاتىسام، قوسىمشا پىكىرلەرىمدى بىلدىرەم دەپتى ، ەندى ونى كورە جاتارمىز.
كورىپ، ءبىلىپ جۇرسىزدەر، قۇرىلتايدىڭ قارساڭىندا كوشى-قون ماسەلەسى اسا شيەلەنىسىپ كەتتى. اسىرەسە مىنا قىتاي جاقتاعى، وزبەك بەتىندەگى، تۇركىمەنستانداعى بولىپ جاتقان وقيعالاردان تولىق حاباردار شىعارسىزدار. ۋاقىت تاۋىپ جيىنعا كەلىپ وتىرعان الەكە، جاكە، اۋكە، قاي قايسىڭىز بولساڭىز دا كوشى-قون ماسەلەسىن سىرتتان باقىلاپ قانا قويماي ونىڭ قيىنشىلىعىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ماقالالار جازىپ، جانۇشىرىپ جۇرگەن جانسىزدار. سوندىقتان ويلارىمىزدى ىرىكپەي اشىق ايتالىق، بارىمىزدى ورتاعا سالىپ بايقالىق. الەكە، ءسىز وسىنىڭ الدىنداعى ءۇشىنشى قۇرىلتايعا قاتىستىڭىز-اۋ دەيمىن. جالپى وسى قۇرىلتاي قازاق كوشىنە قاتىستى قانداي دا ءبىر جايتتاردىڭ شەشىم تابۋىنا ىقپال ەتىپ كەلە مە؟ قۇرىلتاي قانداي قاۋلى قارالار قابىلداپ جاتىر؟ الدە بۇل شاپان كيىپ، جارىسا ماداق ايتىپ تارقايتىن جيىنعا اينالىپ بارا ما؟
الماسبەك احمەتبەكۇلى: مەن ەكىنشى قۇرىلتايعا قاتىستىم.
ءبىرىنشى قۇرىلتاي اشىلعان كەزدە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. ول ەندى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلى ەدى. بۇنى ءبىرىنشى قۇرىلتايدىڭ ناتيجەسى دەگەن ءجون. ايتارى جوق، جالپى ءبىرىنشى ۇلتتىق قازاق قۇرىلتايىنان كەيىن ۇلكەن ۇلتتىق رۋحاني سەرپىلىس بولدى.شەتەلدەگى قازاق پەن اتاجۇرتتاعى قازاقتىڭ قاتىناسى كۇشەيدى. ەلدى جاقىنداتۋ ماسەلەسى جونىندە ءبىرىنشى قۇرىلتايدىڭ ماڭىزى زور بولدى. سونان كەيىن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. سودان ەكىنشى قۇرىلتاي تۇركىستاندا ءوتتى، 2002 جىلى. وندا دا ۇلكەن باسقوسۋ بولدى. تۇركىستان كوپتەگەن تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكەرگەن قالا بولعاننان كەيىن ادەيى تاڭدالسا كەرەك، ونىڭ الدىندا تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىعى اتالعان.
جالپى قۇرىلتاي دەگەن نارسە كەرەك. ودان كەيىن 2005 جىلى وتكەن قۇرىلتايعا مەن قاتىسا العان جوقپىن. وندا دا ۇلكەن ۇگىت ناسيحاتتىق شارالار بولدى، شەتەلدەگى قازاقتار مەن ءبىزدىڭ اتاجۇرتتاعى قازاقتار اراسىنداعى قارىم قاتىناستى نىعايتۋ تۋرالى ۇراندار بولدى، ۇلكەن اڭگىمەلەر بولدى. جالپى قۇرىلتاي كەرەك جانە مىناۋ دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى دا كەرەكتى قۇرىلىم; شەتەلدەگى قازاقتار مەن اتاجۇرتتاعى قازاقتار اراسىنداعى قارىم قاتىناستى ساقتاۋعا، جانداندىرۋعا، مۇمكىندىگىنشە ونى ءبىر عىلىمي جۇيەلەپ، جولعا قويۋعا ارەكەت ەتەتىن ۇيىم بولىپ سانالادى.
داۋرەن قۋات: العاشقى قۇرىلتايدا قۇرىلتايدى بەس جىل سايىن وتكىزىپ تۇرامىز دەگەن قاۋلى قابىلدانعان بولاتىن. بىراق سول بەلگىلەنگەن مەرزىم ەكىنشى قۇرىلتايعا كەلگەندە بۇزىلدى. سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىزدار؟ راس، كىشى قۇرىلتايلار ءوتتى. تۇركيادا، ت.ب. ەلدەردە. الايدا ول قۇرىلتايلاردا ايتىلعان ءسوز بەن الىنعان شارادان قازاق قوعامى تولىق قۇلاعدار بولدى دەي المايمىز.
الماسبەك احمەتبەكۇلى: راس، بىرىنشى قۇرىلتاي مەن ەكىنشى قۇرىلتايدىڭ اراسىندا ون جىل ءوتىپ كەتتى. بۇل كەزدە كوشى قون ماسەلەسى دالادا قالىپ قويعان جوق، كوشى قون اگەنتتىگى قۇرىلدى، 1997 جىلى كوشى-قون زاڭى قابىلداندى. شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ وتانعا ورالۋ ماسەلەسى ول ونجىلدىقتا قۇرىلتايسىز دا قارقىن الدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ون جىل قازاقستانعا ەكونوميكالىق تۇرعىدان وڭاي تيمەگەن جىلدار ەدى. قۇرىلتايدىڭ اراعا ەداۋىر ۋاقىت سالىپ بارىپ وتۋىنە قيىن جىلداردىڭ سالقىنى تيمەي قالمادى.
ايدوس سارىم: وسى جەردە مەن ءبىر سۇراق قويا كەتەيىن. نەگىزى مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن ۇعىم بار جانە قازاق ۇلتى دەگەن ۇعىم بار. بۇگىنگى كۇنى قۇرىلتاي بولسىن، قاۋىمداستىق بولسىن، وسى ەكى ۇعىمدى تابىستىرىپ، ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىكتى، مادەني كەڭىستىكتى قالىپتاستىرىپ ءجۇر مە؟ ءوز فۋنكتسياسىن ورىنداپ ءجۇر مە؟
راحىم ايىپۇلى: ونى ورىنداپ ءجۇر دەگەنگە اۋىز بارمايدى. جالپى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋ يدەياسى ەلباسىنىڭ تۇركياعا ساپارى كەزىندە كوتەرىلىپ، سودان ىسكە اسا باستادى عوي.
تاۋەلسىزدىگىمىزدى الا سالىسىمەن 1991جىلى 31 جەلتوقساندا ەلباسى شەتەلدەگى قازاقتارعا ارناپ راديودان ءسوز سويلەدى. سول سوزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قازاقستاننان شەت تۇراتىن قازاقتاردىڭ كەلۋىنە مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن باسا ايتتى. اتاجۇرتتان جىراق تۇراتىن بىزدەر پرەزيدەنتىمىزدىڭ الگى ءسوزىن ەستىپ قاتتى تەبىرەندىك. جۇرەگىمىز جارىلارداي قۋاندىق . ەلباسىمىز سول كەزدە «وسى سىزدەر ءۇشىن ەلگە ورالاتىن كۇن تۋا ما، جوق پا دەگەن سۇراق مەنى قاتتى تولعاندىرىپ كەلدى، ەندى مىنە، ەسىك اشىق سىزدەرگە. ءبىز كوشى-قون ماسەلەسىندە حالىقارالىق ادام قۇقىعىن نەگىزگە الامىز» دەپ ەدى.
جاڭاعى ءبىر ماسەلەگە باسا نازار اۋدارعانىم ءجون شىعار، حالىقارالىق ادام قۇقىعى جالپىعا ورتاق، دەمەك، قازىرگى قىتاي قازاقتارىنا كەرەكتى ماسەلە.
جوعارىدا ءبىرىنشى قۇرىلتايدان سوڭ دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى دەپ جاتىرمىز. قاۋىمداستىق قۇرىلعاندا ەلباسى اتالعان قوعامدىق ۇيىمعا قاتىستى: «قاۋىمداستىق الەمدەگى قازاقتاردىڭ ومىرىندەگى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، رۋحاني، مادەني ماسەلەلەردى جان-جاقتى تەرەڭ زەرتتەپ، رەسمي اتقارۋشى بيلىكتىڭ الدىنا كەزەڭ كەزەڭمەن قويىپ وتىرۋ كەرەك، بۇل ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى بولۋ كەرەك» دەدى. كوردىڭىز بە، ول كىسى قاۋىمداستىققا قانداي مىندەتتەردى جۇكتەپ وتىر.
2002 جىلى ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ، ەكونوميكاسى قالپىنا كەلە باستاعاندا تۇركىستاندا ەلباسىمىز: «مەن ارماندايتىنمىن، ءبىز قاشان ەكونوميكامىز تۇزەلىپ، شەتەلدەگى باۋىرلارىمىزدى سونشالىق كەڭ كولەمدە ەلگە كوشىرىپ اكەلۋگە مۇمكىندىك الادى ەكەنبىز دەپ. ءبىز مىنە، بۇگىن سوعان جەتتىك، ەكونوميكا كوتەرىلدى، ەندى ءبىز كۆوتانى كوبەيتەمىز» دەدى. كوبەيتتى. ول كەزدە كوشىپ كەلەتىندەرگە بەرىلەتىن كۆوتا بەس ءجۇز ەدى، ودان كەيىن بەس مىڭعا، ودان كەيىن ون مىڭعا، ون بەس مىڭعا ، بۇگىن جيىرما مىڭعا ءوسىپ وتىر. ەندىگى اڭگىمە دۇنيەجۇزى قاۋىمداستىعى وسىنداي ۇلى كوشكە مۇرىندىق ەتىپ وتىر ما، جوق پا، ءوز فۋنكتسياسىن قانشالىقتى دەڭگەيدە اتقارىپ وتىر دەگەنگە سايادى. مارقۇم قالەكەڭنەن كەيىن، قالداربەك نايمانباەۆتان كەيىن، قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسى توقىرادى. شەتەلدەگى قازاقتارمەن رۋحاني بايلانىس دەگەن ەۋروپاداعى از قازاقتىڭ ورتاسىنا بارىپ سايران سالىپ، دەمالىپ قايتۋ ەمەس قوي. پاريجدەگى جيىرما قازاقپەن اندا ساندا ءبىر قاتىناس جاساپ قويۋ دەگەن قازاق دياسپوراسىنىڭ بۇگىنگى تۇرمىسىنان تولىق ماعلۇمات بەرمەيدى. قاۋىمداستىق جىراقتاعى قازاق پەن اتاجۇرتتاعى قازاق اراسىن جالعايتىن التىن كوپىر بولا الماي وتىر. قاۋىمداستىقتاعىلار كوبىنەسە بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن شاشۋ، ەۋروپاعا بارىپ ساياحاتتاۋ، كىشى قۇرىلتاي وتكىزۋ دەگەن سىلتاۋمەن ءجۇر. التى قازاق تۇراتىن نورۆەگيادا كىشى قۇرىلتاي وتكىزۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگىن كورىپ تۇرسىز؟
داۋرەن قۋات: قازىر ءوزى قازاق كوشىنە قاتىستى، قازاق بىرلىگىنە قاتىستى قانداي دا ءبىر قارسىلىق بار سياقتى. رەسمي ادامداردىڭ ءوزى ورالمان باۋىرلارىمىزدى سورتقا ءبولىپ سويلەيتىندى شىعاردى. بۇعان نە ايتاسىزدار؟
ءجادي شاكەن: راس، ورالمانداردى سورتقا ءبولۋ بار. قاۋىمداستىق توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ماماشەۆ مىرزا ءبىر سۇحباتىندا ايتادى: «قىتايدا وقىعان قازاقتىڭ ءبارى كەلىپ بولدى. قالعاندارىنىڭ جاعدايى اۋىر. مۇندا كەلگەنىمەن جان باعا المايدى» دەپ. ونىڭ ويىنشا، ەلگە تەك وقىعانداردى اكەلۋ كەرەك ەكەن. قىتايداعى قازاقتىڭ كوبىسى ساۋاتسىز ەكەن. ولاردى اكەلۋگە بولمايدى ەكەن. بىزگە وسىنداي الالاۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ بىزگە قازاق كەرەك عوي. ول ءوزى وقىماسا، ەرتەڭ بالاسى وقيدى. بىزگە ادام كەرەك، قازاق كەرەك. مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت كەرەك. سوندىقتان، قالايدا بۇرىنعى كوشى قوندى جولعا قويىپ، قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. كوشى-قون جۇمىسىمەن تۇراقتى شۇعىلداناتىن اگەنتتىك پە، كوميتەت پە قايتادان قۇرىلۋى ءتيىس.
الماسبەك احمەتبەكۇلى: وقىماعان ورالمان شارۋعا ۇقىپتى بولادى. جەردى يگەرەدى، مال وسىرەدى. تالدىقورعان قالاسىنىڭ قاسىندا قارابۇلاق دەگەن ۇلكەن اۋىل بار. الدىڭعى جىلى سول اۋىلدىڭ جايلاۋىنا بارىپ قايتتىم. سوندا ءبىر ورالمان جىگىت: «بۇل جايلاۋعا التى جىلدان بەرى ادام شىقپاعان ەكەن» دەدى. «مىنە، ءبىز التى جىلدا التى كەزەڭگە وتتىك» دەدى. «مىنا جايلاۋدى يگەرىپ جاتقان تۇگەل ورالماندار» دەدى. شارۋاقور، مالساق ورالمانعا اقشا بەرىپ القاۋدان بۇرىن جەر بەرىپ، جاعداي تۋدىرسا بولدى، قالعانىن ول ءوزى شەشەدى.
وتكەندە «تارباعاتاي قورى» دەگەن جينالىسقا قاتىستىم. سوندا، اۋىلدان كەلگەن ازامات اۋىل جاعدايى تۋرالى مالىمدەمە جاسادى. «كەيىنگى كەزدە ورالماندار كەلىپ، سۋاتتى يگەرىپ، ەگىن سالىپ جاتىر. قازىر، ول جەر جاندانا باستادى» دەدى الگى جىگىت. بۇل، شەتەلدەن كەلگەن قازاق ءوزىنىڭ توپىراعىندا ءوسىپ، ونۋگە دايىن دەگەن ءسوز. سوندىقتان، ءبىز تارباعاتايدا، قارابۇلاقتا، قاپالدا، تاعى باسقا جەرلەردە مال ءوسىرىپ، جەر يگەرىپ جاتقان قانداستارىمىز تۋرال كوبىرەك ايتۋىمىز كەرەك. سىڭارجاق پىكىرلەرگە سولاي قارسى تۇرۋىمىز كەرەك.
داۋرەن قۋات: وسى اتاجۇرتىنا ورالعان اعايىننىڭ جان سانى قانشاعا جەتكەنى تۋرالى دا اقپارلار الا-قۇلا. مىسالعا، بۇرىنعى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ توراعاسى قابىلسايات ابىشەۆ بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا «ءبىر ميلليونعا جۋىق ورالمان كوشىپ كەلدى، قونىستاندى دەگەن ءسوز - جالعان ءسوز. ولاردىڭ جالپى سانى 200-300 مىڭنان اسپايدى. ال، بىلاي ءوز بەتىنشە كەلگەندەر 300-400 مىڭ. ولار ازاماتتىق العان جوق، ساناقتا دا جوق، ساناتتا دا جوق» دەگەن دەرەك ايتىپ ەدى. كوشى-قوننىڭ تولاستاپ قالعانىن بۇگىن كوزىمىزبەن كورىپ ءجۇرمىز. ەندىگى اڭگمەنى وسى باعىتتا وربىتسەك دەيمىن.
ەسەنگۇل كاپقىزى: ءۇشىنشى قۇرىلتايداعى اڭگىمەدەن كەيىن، جالپى كوش توقتاي باستادى. 2005 جىلدان بەرى بۇرىنعى قارقىندى كوشتىڭ ءدۇبىرى ەستىلمەيدى. ءۇشىنشى قۇرىلتايدا قازاق دياسپوراسى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدەردە قالا بەرسىن، ەل مەن ەلدىڭ اراسىندا دانەكەر بولىپ تۇرا بەرسىن دەگەن ءسوز ايتىلىپ قالدى.
داۋرەن قۋات: ەگەر مەن جاڭىلىسپاسام، سول ءسوزدى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى ايتتى.
ەسەنگۇل كاپقىزى: ءيا، سودان كەيىنگى زاڭدار، سودان كەيىنگى قابىلدانعان قاۋلىلار قازاق كوشىنە قىرىن كەلىپ، اسىرەسە، قىتايداعى قازاقتاردى ەلگە اكەلۋ، شاقىرتۋ جۇمىسى قيىنداپ كەتتى. قىتايداعى اعايىن سياقتى مونعولياداعى قازاقتار دا ەلگە جەتە الاماي وتىر. 2008-جىلى موڭعولياعا بارعان ساپارىمىزدا ءبىراز قازاق اۋىلدارىن ارالادىق. سول اۋىلداردا كوشىپ كەلگىسى كەلەتىن، بىراق كەلە الماي وتىرعان قازاقتار وتە كوپ. كەلۋگە جاعدايى جوق. سىزدەر بىلەسىزدەر، كوشىپ كەلۋ ءۇشىن رەسەي شەكاراسىن باسىپ ءوتۋ كەرەك. ورتادا رەسەي تۇر. رەسەيدە تۇسكە دەيىن ەكى ماشينانى قابىلداپ، تۇستەن كەيىن ۇيىقتاپ جاتاتىنىن ماماشەۆ ءوز سۇحباتىندا ايتقان. ال، ءبىزدىڭ ادامدار تاشانتى
شەكاراسىندا ايلاپ، جىلداپ قونىپ جاتقانى. وندا مەن ءوزىم دە بولدىم. ول جەردە ادام تۇراتىنداي جاعداي مۇلدەم جوق. ويتكەنى، ول ءبىر اۋىل. قوساعاشتاعى قازاقتاردىڭ ءبىر اۋىلى. سوسىن ول جەردە نە ارى نە بەرى ءوتىپ كەتە المايسىڭ. سوندىقتان، ىلگەرىدەگىدەي مونعولياعا ارنايى ۇشاقتاردى، كولىكتەردى جىبەرىپ كوشتىڭ بەتىن قايتادان تۇزەۋ كەرەك.. قازىر، سول ماسەلە قايتا كوتەرىلىپ جاتىر. وسى ماسەلەنى زاڭعا ەنگىزسەك دەگەندى قايتا قايتا ايتىپ جاتىرمىز. قىتايعا ارنايى ۇشاق جىبەرىپ، ونداعى ەلدى كوشىرۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ وتىر. وزبەكستاننان دا مۇمكىن ەمەس. ال، ەندى مونعوليا مەن قازاقستان اراسىندا ارنايى كوشى قون شارتى بار. سول شارت بويىنشا، ونى ارى قاراي جۇزەگە اسىرا بەرسەك، حالىقتى سول جەردەن ءتۇپ قوپارا كوشىرىپ اكەلسەك قازاقتىڭ سانى ەسەلەپ ارتار ەدى.
ءجادي شاكەن: 2010-جىلعى كۆوتا 20 مىڭ وتباسىعا تيەسىلى بولسا، ونىڭ ون مىڭى عانا ورىندالىپتى. سوندا، كۆوتانىڭ 50 پايىزى عانا يگەرىلىپ، 50 پايىزى ءتيىستى ادامدارعا بەرىلمەي قالعان. سودان كەيىن عوي، ورالماندار سانىنىڭ ءارتۇرلى بولىپ جۇرگەنى. وسى ارادا مەن كوشى-قونعا بايلانىستى ءبىر ۇسىنىس ايتا كەتەيىن. ول ۇسىنىسىم - بەيىمدەۋ ورتالىقتارى تۋرالى. بەيىمدەلۋ ورتالىعىنىڭ جۇمىسى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولۋى كەرەك. مىسالى، نەمىستەر شەتەلدەن كىم كەلە جاتىر؟ قايدا كەلە جاتىر؟ نەندەي ماماندىقپەن كەلە جاتىر؟ ءار كۇنى ءبىلىپ وتىرادى ەكەن. قازىر ءوزى ينتەرنەت جالپىلاسقان زامان ەمەس پە، جاڭعى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋ اسا قيىن بولماسا كەرەك. كەلگەننەن كەيىن، ونىڭ بارىپ قونىستانا جەرى دايىن تۇرادى ەكەن. ال، بىزدە اينالدىرعان از قازاقتىڭ سانىنا جەتۋ مۇمكىن بولماي تۇر. قىزىق، 300-400 مىڭ ادام اعىلىپ جۇرەدى ەكەن. ونى ەشكىم كورمەيدى ەكەن. كوشەدە قالىڭ پوليتسيا. ولاردىڭ ءبارى قۇجات تەكسەرەدى. ورالماندار مىڭداپ، ميلليونداپ كىرىپ جاتادى. اقشانى توناپ الىپ كەتىپ جاتادى، سودان قاشىپ جاتادى ەكەن. ونى ەشكىم سەزبەيدى ەكەن. كوشى-قون ماسەلەسى ەندىگى ءبىر جۇيەسىن تاباتىن ۋاقىت بولدى ەمەس پە، قاشانعى ىرىڭ-جىرىڭمەن جۇرە بەرمەكپىز؟
داۋرەن قۋات: ەندى كەدەن مادەنيەتىن سالىستىرىپ كورەيىكشى. ارعى جاق قالاي، بەرگى جاق قالاي؟
اۋىت مۇحيبەكۇلى: بۇل دا ءبىر ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە قىلاتىن تاقىرىپ. تۋراسىنا كەلسەك، قاي قاي جاقتىڭ كەدەنى دە وڭىپ تۇرعان جوق. مىسالى، قورعاستا شەتەلدىك قازاقتارعا دەگەن كوزقاراس پالەندەي جاقسى ەمەس.
قىتايدان بەرى قاراي وتەتىن ادامنىڭ تراكتورى جاڭا، كيىمى ءبۇتىن بولسا، ءبىزدىڭ كەدەن باس سالادى ەكەن دە، جاڭاعى بەيشارانى تونايدى ەكەن. مىسالى، ءۇشارالدىڭ، قارابۇلاق دەگەن اۋىلىنا كوشىپ كەلگەن، مۇحاممەد دەگەن ادامنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. تراكتورىمەن، انا مۇنىسىمەن بەس مىڭ دوللارداي اقشا الىپتى ودان كەدەنشىلەر. قازىرگى كەدەندە كوپ بىلىقتىڭ بەتى اشىلىپ جاتىر عوي. كوشى-قونمەن وتەتىندەردى توناۋ سونىڭ ءبىر پاراسى بولسا كەرەك. تەگىندە، كوشى-قون بويىنشا ءبىر جۇكتى نەمەسە ءبىر تەحنيكانى الىپ وتۋىنە اركىمنىڭ مۇمكىندىگى بار. ول مۇمكىندىك بولعان، بىرنەشە جلدىڭ الدىندا. قازىر، تۇراقتى ۆيزا جوق.
ايدوس سارىم: وسى سوڭعى كەزدەرى ورىستار «رۋسسكايا كارتا» دەگەندى ءجيى كوتەرىپ ءجۇر. بىزدە «قازاق كارتاسى» دەگەن ماسەلە بار ما؟
ەسەنگۇل كاپقىزى: «قازاق كارتاسى» دەگەن ماسەلە 1992-جىلى تەرەششەنكونىڭ ۇكىمەتى كەزىندە 791-ءى قاۋلىدا بولعان. وندا سىزگە «قازاق» دەگەن كۋالىك بەرەدى دە، قر ازاماتىمەن بىردەي دەڭگەيدە جەڭىلدىكتەرگە يە بولاسىز. ول 2000-جىلدارى كۇشىن جويدى دا، قازىر ورالمان كۋالىگى دەگەن كۋالىك بار. ۇكىمەتتەگىلەر سول كۋالىكتى سول قاۋلىمەن تەڭەستىردىك دەپ ايتتى. 2008-جىلى، 524-ءى قاۋلى قابىلداندى عوي. سول بويىنشا ءسىز رنن، سيك راسىمدەي الاسىز. دەمەك، جۇمىسقا تۇرا الاسىز. بىراق، ءسىزدى ءبارىبىر مەملەكەتتىك قىزمەتكە المايدى.
ايدوس سارىم: وسى القا-قوتان وتىرىسىمىزدىڭ ءبىر اڭگىمەسە رەتىندە ايتىپ وتەيىن. بۇگىنگى كۇنى جاقسى بولسىن، جامان بولسىن ءبىر ميلليون ادام كوشىپ كەلدى دەپ وتىرمىز. ول قالىڭ قول. بىلايشا ايتقاندا، ساياسي كۇش. بىراق، مىسالى ءۇشىن بىردە - ءبىر پارتيانىڭ تىزىمىندە، دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلعان، نەمەسە اتقارۋشى بيلىكتە قىزمەت ەتىپ جاتقان ورالمان قانداسىمىز جوق ەكەن. ال، بىزگە ءدال وسىنداي تۇلعالار كەرەك. ءبىز سوندا اتاجۇرتىنا ورالعان قانداستارىمىز تۋرالى: «مىنە، ءبىزدىڭ باۋىرىمىز پالەنباي جىلدان بەرى دەپۋتات بولىپ كەلەدى، مىنانداي ماسەلەلەر كوتەردى، مىنا باۋىرىمىز ءمينيستردىڭ ورىنباسارى» دەپ ماقتانا ايتار ەدىك. ەل ءىشى دە سوسىن ورالمانداردى مويىنداپ، «اپىراي وسىدان ون جىل بۇرىن كوشىپ كەلگەن جىگىت مىنەكەي دەپۋتات بولىپتى. اكىم بوپتى، ورىنباسار بولىپتى» دەپ. بۇل قازاقتىڭ بەدەلى ءۇشىن كەرەك ءسوز.
داۋرەن قۋات: ساياساتتا، بيلىكتە بولماعانىمەن عىلىمدا، ادەبيەتتە، اقپارات سالاسىندا، مادەنيەتتە ماقاتان تۇتاتىن باۋىرلارىمىزدىڭ اتى شىعىپ جاتىر عوي. ءىرى كومپانيالار دا دا ءوز بىلىگىمەن تانىلىپ، باسشىلىق قىزمەتكە وسكەن ازاماتتاردىڭ بارىن ەستيمىز. بىراق، بۇل جەردە ايدوس اتاجۇرتقا كەلگەن اعايىننىڭ ەلگە بارىنشا ءسىڭىسىپ كەتۋى تۋراسىندا ماسەلە قوزعاپ وتىر عوي دەيمىن.
ايدوس سارىم: قازىرگى كۇنى ۇيىمداردىڭ، قوزعالىستاردىڭ بارىندە يميدجدى جاقسارتۋ دەگەن باعدارلامالار قابىلداندى. ول ءۇشىن مەملەكەت قاراجات سالادى. مەنىڭ ويىمشا، ەلگە كەلگەن اعايىندى جەرسىندىرۋ ماسەلەسى تەك عانا، ءۇي بەرۋ ، مال بەرۋ، اقشا بەرۋ دەگەن سياقتى شارالارمەن شەىلمەيدى. شىن مانىندە، كوشى-قون جايى اقپاراتتىق تا، مادەني تۇرعىدان دا بارىنشا قولداۋ تابۋى كەرەك. ياعني، قازاقستاننىڭ كوشىن دۇرىس ناسيحاتتاۋ، دۇرىس جەتكىزە ءبىلۋ كەرەك. تاعى ءبىر ماسەلە - ورىس ءتىلدى باسپاسوزدە ورالماندار مىنانشا اقشانى الىپ كەتىپتى دەگەن ماقالالار ءجيى كەزدەسەدى. شىن مانىندە ولاردا قازاقتارعا جان اشۋ دەگەن اتىمەن جوق، كوشى-قون ماسەلەسىن ءتىپتى تۇسىنگىلەرى دە كەلمەيدى. بۇنى دا كۇن تارتىبىنە قويۋىمىز كەرەك.
ەسەنگۇل كاپقىزى: ءباسپاسوز دەگەننەن شىعادى. باسپاسوزدەگى تاعى ءبىر تەندەنتسيانى ايتقىم كەلەدى. ول مىنا تاريحتى بىلمەي سويلەۋدەن بولىپ تۇرعان تەندەنتسيا. كوبىندە ءوزىمىزدىڭ اقساقالدارىمىز، جازۋشىلارمىز، زيالىلارىمىز ورالماندار جايىندا «بۇلار كەزىندە مالدى ايداپ قاشىپ كەتىپ، قايتىپ كەلگەندەر، ولارعا جاردەماقى بەرۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ جاتادى. ورالمانداردىڭ ءبارى قاشىپ كەتكەندەر ەمەس، شەكارانىڭ ار جاعىندا، ورىس پەن قىتاي جەر بولىسكەندە نەمەسە سوۆەت وداعى ەشكىممەن كەلىسپەي، تاريحي جايتتاردى ەسكەرمەي، بەلدەن باسىپ شەكارانى بولە سالعاندا سىرتتا قالىپ قالىپ قويعان قازاقتار.
داۋرەن قۋات: ال ەندى ناقتى ۇسىنىستارعا كەلەيىك. الەكە، ءوزىڭىز باستاپ سويلەپ ەدىڭىز ءوزىڭىز تۇيىندەڭىز.
الماسبەك احمەتبەكۇلى: وسىدان ءونبىر ون ەكى جىل بۇرىن رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم قاتىناستى جاساۋ ءۇشىن قارپايىم ون قادام دەگەن باعدارلاما قابىلدانعان ەدى. سول باعدارلاما كوپتەگەن ماسەلەردى شەشۋگە مۇرىندىق بولدى. بىزدە بۇگىنگى وتىرىسىمىزدا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنا سىن ايتا بەرگەنشە، تومەندەگىدەي ۇسىنىستارىمىزبەن ولاردىڭ ءبىر جاعىنا شىعىسايىق، قۇرىلتايدا وسى ۇسىنىستارىمىزدى جالپىنىڭ تالقىسىنا سالىپ كورەيىك. ول ءۇشىن:
ءبىرىنشى، كوشى-قون ماسەلەسىندەگى بارلىق تەتىكتەر زاڭمەن ايقىندالىپ، ول ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن، بارلىق اكىمشىلىك جۇيەگە، اتقارۋشى جۇيەگە مىندەتتەلۋى كەرەك.
ەكىنشى، 1998-جىلدارى قۇرىلعان زاڭ اگەنتتىگى سەكىلدى رەسمي ورگان قۇرىلىپ، كوشى- قونمەن مەملەكەتتىك، مينيسترلىك دەڭگەيىندەگى اگەنتتىك اينالىسۋى كەرەك.
ءۇشىنشى، قىتايداعى نەمەسە وزگە دە شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ قازاقستانعا ورالۋ ماسەلەسى كەدەرگىسىز شەشىلۋى كەرەك. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى شاقىرتۋ ىسىنە بارىنشا تەرەڭ ءمان بەرۋ قاجەتتىگىنەن كەلىپ شىعادى. كەرەك. ماسەلەن، ديپلوماتيالىق زاڭنىڭ قازاقستانداعى 19-بابىندا قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى ديپلوماتيالىق ورگاندارى شەتەلدە قازاق دياسپوراسىنا قىزمەت ەتۋگە مىندەتتەلگەن. بۇل مىندەتتى بىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اتقارماي وتىر. وسىنى سىرتقى مينيسترلىگى قاداعالاۋ كەرەك. ۇكىمەت ونى تالاپ ەتۋى كەرەك. شەتەلدەگى قازاقتىڭ قازاقستانعا ورالۋىنا وراي ۆيزا بەرمەۋ دەگەن بۇل - كەشەگى گولوششەكين زامانىندا، ودان ارعى زاماندا قازىرگى قازاق تەرريتورياسىنىڭ سىرتىندا قالىپ قويعان قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا كەدەرگى جاساۋ - نەمەسە گولوششەكيننىڭ قاندى ەزگىسىنە مۇراگەرلىك ەتۋ دەگەن ءسوز. ۆيزا بەرمەۋدىڭ سيپاتى وسىلاي ايقىندالۋى كەرەك.
ءتورتىنشى، ۆيزا بەرۋ ماسەلەسى شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ كەدەرگىسىز ورالۋىنا جول اشۋى كەرەك. 2003-جىلى قاسىمجومارت توقاەۆ مىرزا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ تۇرعان كەزدە كونسۋلدىق الىمداردان بوساتىپ، بارلىق قازاقتارعا جىلدىق نەمەسە ەكى جىلدىق ۆيزاعا دەيىن بەرۋ ماسەلەسىن شەشىپ تاستاعان بولاتىن. وسى ماسەلە قايتا ورنىنا كەلۋى كەرەك.
بەسىنشى، شەتەلدەگىلەر قازاقستانعا كەلگەندە، ونىڭ ستاتۋسى قازاق بولىپ ايقىندالۋى كەرەك. ىلگەرىدە مىنانداي ءبىر قاۋلى بولعان. ول قاۋلى بويىنشا، قانداستارىمىز قازاقستاندا ەمدەلۋگە، ەڭبەك ەتۋگە، تۇرۋعا ازاماتتىق ماسەلە تالاپ ەتىلمەي تۇرىپ تۇرمىستىق ماسەلەلەرىنىڭ شەشىمىن تابۋىن تالاپ ەتۋگە قاقىلى بولعان. وسى قاۋلى قالپىنا كەلسە، جەتەدى. بۇل شارۋا تۇراقتى تىركەۋ دەگەن كۋالىكپەن شەشىلەدى.
التىنشى، كوشى-قون ماسەلەسى شەشىلمەگەن جاعدايدا، وعان بالامالى جولدار اشىلۋى كەرەك. بەيىمدەۋ ورتالىقتارىنىڭ ماسەلەسى شەتەلدەردە جولعا قويىلىپ جاتىر ەكەن. بىزدە دە جولعا قويۋدى اگەنتتىك قولعا العان. بىراق، بۇل دۇرىس شەشىمىن تاپقان جوق..
جەتىنشى، جۇمىستاندىرۋ، ورالمانداردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل بىلاي: ەشكىمدى ۇكىمەت جۇمىستاندىرا المايدى. قازاق ءوزىن ءوزى جۇمىستاندىرادى. ماسەلەن، كەلگەندەرگە تۇراقتى جەر ءبولۋ، ءومىر سۇرۋگە لايىقتى مۇمكىندىكتەر اشۋ. شەتەلدەن كەلگەن قازاقتاردىڭ ەشقايسىسى ۇكىمەتتەن جۇمىس العان جوق، كەرىسىنشە مال ءوسىرىپ، ۇلكەن كاسىپورىندار اشىپ جاتىر. ۇكىمەت تەك ورالماندارعا دا ەل قاتارلى جەكە كاسىپپەن شۇعىلدانۋعا مۇمكىندىك تۋدىرسا بولىپ تۇر. قايتالاپ ايتامىز، قالعان ءىستىڭ تىگىسىن اعايىن ءوزى-اق جاتقىزا بىلەدى.
«اباي-اقپارات»
