نار حان
ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسيادا سويلەندى
سەرىك ەرعالي،
مادەنيەتتانۋشى
سابالاق تاڭىرقۇت
ابىلاي - سالقام جاڭگىر حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى. جاڭگىر حاننىڭ ۋاليباقى، تاۋكە دەگەن ەكى ۇلى بولىپ، جاڭگىر حان قايتىس بولىپ، تاققا تاۋكە وتىرعاندا، ۋاليباقى حاندىققا وكپەلەپ، ۇرگەنىشتى بيلەگەن ناعاشى اتاسى قايىپ حاننىڭ قولىنا بارعانى بەلگىلى. كازىرگىشە ايتقاندا، ابىلايدىڭ باباسى وپپوزيتسيالىق ۇستانىممەن شەتەلگە كەتكەن.
ۋاليباقىنىڭ شوبەرەسى بولىپ كەلەتىن ءابىلمانسۇر ساياسي مارتەبەدەن اجىراعان تورە رەتىندە الەۋمەتتىك جوق-جىتىك كورۋگە تۋرا كەلدى.ول ارىپ-اشسا دا، سول كەزدەگى قازاق ەليتاسىنىڭ باستى وكىلى تولە ءبيدى ساعالاعان. البا-جۇلبا بولىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ باس ءبيىنىڭ قولىنا كەلۋى كەزدەيسوق پا؟ جوق. ول ءوزىنىڭ تورە ەكەنىن ءارى ساياسي جانە تاريحي ميسسياسىن جاقسى ۇعىپ وسكەن. ونىڭ تورە تۇقىمى ەكەنىن تولەنىڭ دە بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. ول بىلە-تۇرا ونى ءوز قولىنا الىپ، ءتىل-كوز بەن جاۋ كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن «سابالاق» (كازىرگىشە ول - بۇركەنشىك) اتاپ، تۇيەسىن باقتىردى، سىنادى، باقىلادى، تاربيەلەدى، سارا جولعا سالىپ، ساياسي الاڭعا يتەرمەلەدى.
ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسيادا سويلەندى
سەرىك ەرعالي،
مادەنيەتتانۋشى
سابالاق تاڭىرقۇت
ابىلاي - سالقام جاڭگىر حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى. جاڭگىر حاننىڭ ۋاليباقى، تاۋكە دەگەن ەكى ۇلى بولىپ، جاڭگىر حان قايتىس بولىپ، تاققا تاۋكە وتىرعاندا، ۋاليباقى حاندىققا وكپەلەپ، ۇرگەنىشتى بيلەگەن ناعاشى اتاسى قايىپ حاننىڭ قولىنا بارعانى بەلگىلى. كازىرگىشە ايتقاندا، ابىلايدىڭ باباسى وپپوزيتسيالىق ۇستانىممەن شەتەلگە كەتكەن.
ۋاليباقىنىڭ شوبەرەسى بولىپ كەلەتىن ءابىلمانسۇر ساياسي مارتەبەدەن اجىراعان تورە رەتىندە الەۋمەتتىك جوق-جىتىك كورۋگە تۋرا كەلدى.ول ارىپ-اشسا دا، سول كەزدەگى قازاق ەليتاسىنىڭ باستى وكىلى تولە ءبيدى ساعالاعان. البا-جۇلبا بولىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ باس ءبيىنىڭ قولىنا كەلۋى كەزدەيسوق پا؟ جوق. ول ءوزىنىڭ تورە ەكەنىن ءارى ساياسي جانە تاريحي ميسسياسىن جاقسى ۇعىپ وسكەن. ونىڭ تورە تۇقىمى ەكەنىن تولەنىڭ دە بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. ول بىلە-تۇرا ونى ءوز قولىنا الىپ، ءتىل-كوز بەن جاۋ كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن «سابالاق» (كازىرگىشە ول - بۇركەنشىك) اتاپ، تۇيەسىن باقتىردى، سىنادى، باقىلادى، تاربيەلەدى، سارا جولعا سالىپ، ساياسي الاڭعا يتەرمەلەدى.
ەجەلگى تۇركىلىك ساياسي ومىردە، كوپتى كورىپ-تۇيگەن اقساقال، مارقۇم جاعدا بابالىقۇلى اشىپ كەتكەن «تاڭىرقۇت» ينستيتۋتى بولعان. تاڭىرقۇت - ەلدىڭ بولاشاقتاعى باسشى بولىپ تۋ پەشەنەسىنە جازىلعان تۇلعالىق قاسيەتى پەن قابىلەتى، تاڭىردەن تىكەلەي تۇسكەن باتاسى. ونداي تۇلعانى ابىزدار عانا ايىرا العان، وسى قاسيەتتى ءسابي كەزىنەن تانىپ، ابىزدار بالا تورەنى تاربيەلەۋدى ەرتە قولعا العان. ول ۇدەرىس بەرتىن كەلە قازاقتا «اتالىق» (تورەلىككە تاربيەلەۋ) ۇردىسىنە اينالىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. شاماسى، تولە ابىز ءابىلمانسۇردىڭ تاڭىرقۇت ەكەنىن جازباي تانىعان بولۋى كەرەك.
ول تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن تەككە باعىپ جۇرمەگەن سىقىلدى، سابالاق تا ءوزىنىڭ ميسسياسىن جاستايىنان جاقسى بىلگەن، تولە ابىز وعان بىلگىزگەن جانە ونى رۋحاني شىڭداپ، اسكەري قابىلەتىن ازىرلەگەن سىڭايلى. سابالاقتىڭ تولەنىڭ تۇيەسى مەن ابىلمامبەت تورەنىڭ جىلقىسىن باقتىرۋى دالالىق اسكەري مەكتەپ قانا ەمەس، ساياسي كىرىسىم (پودحود) بولىپ تابىلادى.سەبەبى، جىلقى مەن تۇيەنى باعۋ جارتىلاي اسكەري داعدىنى تالاپ ەتەتىنى ءوز الدىنا، ول مالدىڭ كىمدىكى ەكەندىگى، ارينە، بۇل ماسەلەنىڭ ساياسي سيپاتتىعىندا. ونىڭ ۇستىنە ودان ءارى سابالاقتىڭ بوگەنباي باتىر جاساقتارىنىڭ قۇرامىندا جورىق-جورتۋىلدارعا قاتىسقانى دا حالىق اۋىزىنداعى بولەك اڭگىمە.
ابىلاي ساردار
سابالاق ون بەس جاسىنان قازاق-جوڭعار سوعىسىنا قاتىسىپ، جيىرما جاسىندا دالالىق سوعىس مەكتەبىن تولىق مەڭگەرگەن سارباز بولىپ شىنىعادى. بۇگىنگىشە ايتقاندا، اسكەري جوعارى مەكتەپتى بىتىرەدى. ۇمبەتەي جىراۋدىڭ، ت.ب. دالالىق ادەبيەتتىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ابىلاي 20 جاسىندا قان مايداندا ەرلىگىمەن تانىلادى. بۇقار جىراۋدىڭ ابىلايعا «سەن جيىرماعا جەتكەن سوڭ، التىن تۇعىر ۇستىندە اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ» دەۋى وسىنىڭ دالەلى.
بىزگە جەتكەن اقپارات بويىنشا، ءابىلمانسۇر جيىرما جاس شاماسىندا «بەيمالىم جاس سارباز» رەتىندە جەك پە جەككە شىعىپ، قالماقتىڭ باس باتىرى، قوڭتاجى قالدان سەرەننىڭ تۋىسى شارىشتى ولتىرەدى. الايدا، جەك پە جەكتىڭ ەرەجەسى بويىنشا وعان كەز كەلگەن باتىل ءارى ەپتى ادام شىعا بەرمەيدى.جەك پە جەككە سىناقتان وتكەن، باتىرعا لايىق، سوعىستىڭ شەشۋشى كەزەڭى بولىپ تابىلاتىن جەكە سايىستا جەڭۋگە قابىلەتتى، ىرىكتەلگەن، اسكەري كەڭەستە كانديداتۋراسى بەكىتىلگەن ادام عانا شىعادى.دەمەك، «سابالاق» دەپ تولە بي ەركەلەتكەن ابىلمانسۇردىڭ بەيمالىمدىگى ونىڭ بۇرىن جەك پە جەككە شىعىپ كورمەگەندىگىندە عانا بولسا كەرەك.ال، «ابىلايلاپ» تالاي شاپقان ول جاپپاي شايقاستا بۇعان دەيىن ءوزىن تانىتقان ايتۋلى سارباز بولعاندىعىن بەيمالىمدىككە بالاۋعا بولمايدى.
جالپى، كوشەگەندەردەگى باتىرلىق ينستيتۋتى ءوزىن سوعىستا باتىرلىعىمەن كورسەتكەندەرگە ەمەس، اۋەلى جەك پە جەكتە جەڭىسكە جەتىپ، اسكەري ماسەلەدە ەلگە شەشۋشى ۇپاي نە جەڭىس اپەرگەن تۇلعاعا بەرىلەتىن اسكەري تيتۋل-اتاق ەكەندىگى ۇمىتىلىپ بارا جاتقانداي.
وسى جەك پە جەكتەن سوڭ، «ابىلاي» ۇرانىن وزىنە دارىتقان، ارۋاق جەلەپ، اللا قولداعان ابىلمانسۇرعا «ابىلاي باتىر» اتاعى بەرىلگەن بولۋى كەرەك. ال، بۇل اتاق ونى ساردارلىق، ياعني، قولباسشىلىق دەڭگەيگە كوتەرگەن. ونىڭ باتىرلىق اتاعىنىڭ تاريحتاعى حاندىق تيتۋلى بۇركەمەلەپ، ول اتاعى جايىلماعان، دۇرىسى: ابىلاي باتىردى ونىڭ حاندىق قابىلەتى باسىپ كەتكەن.
ابىلاي حانزادا
دالا زاڭىنا سايكەس جوعارىدا اتالعان جەك پە جەك ابىلايدى سوعىس جاعدايىندا - ساردار، ساياسي ورتادا - سۇلتان رەتىندە مويىنداتقان وقيعا دەپ ەسەپتەگەن دۇرىس. ونىڭ جەك پە جەككە شىعۋىنىڭ ءوزى ونى حالىققا تورە ەكەندىگىن ايگىلەگەن وقيعا بولۋى كەرەك.
سابالاقتى جەك پە جەككە شىعارتۋ تولە بي مەن ابىلمامبەت حاننىڭ كەلىسكەن ساياساتى دەۋگە بولادى. سەبەبى، ونىڭ تورە ەكەندىگىن بىلە تۇرا، ەكەۋى دە وعان ءوزىن قالىپتاسقان احۋالعا سايكەس سۇلتاندىق لەگيتيمدىگىن اقتاۋعا مۇمكىندىك بەرگەن. بۇل قيسىن بۇدان ءارى ابىلايدىڭ سۇلتان رەتىندە عانا ەمەس، حانزادا ەسەبىندە ساياسي ورتادان ويىپ ورىن الۋىنا مۇمكىن بولعان جايتتان تۋىنداپ تۇر. ايتپەسە، ابىلاي تولەنىڭ ماڭىندا ۇلى ءجۇزدىڭ باس باتىرى نەمەسە سۇلتانى بولىپ جۇرە بەرەر ەدى عوي. شاماسى، ابىلايدىڭ باس ءلوببيى تولە ابىز ونى قازاق حاندىعىنىڭ باس ورداسى بولىپ تابىلاتىن ورتا ءجۇزدىڭ حانزاداسى، بولاشاق قازاق حانى بولۋىنا بارىن سالىپ، ابىلمامبەتتىڭ كوزىن جەتكىزگەن.
ارينە، ابىلاي سۇلتاننىڭ ەلەكتورات الدىنداعى سۇيكىمى (لەگيتيمدىگى) جوڭعارمەن بولعان سوعىستا جاسالعان العىشارتتان باستاۋ الدى. ونىڭ اسكەري قايراتكەرلىگى، قولباسشىلىق قابىلەتى 1730-40 جىلدارداعى شايقاستاردا ەرەكشە كورىندى. ونى بۇقار جىراۋ «قالدانمەنەن ۇرىسىپ، جەتى كۇندەي ءسۇرىسىپ...» دەپ سۋرەتتەيدى. بۇل سوعىسقا ابىلايدىڭ قاندى كويلەك جولداستارى: كاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، قاراقالپاق قىلىشبەك، شاپىراشتى ناۋرىزباي، ت.ب. بەلگىلى ساردارلارى، ياعني قازاقتىڭ گەنەراليتەتى تىزە قوسا كاتىسادى، ءسويتىپ، ابىلاي حانزادا حاندىقتىڭ اسكەري ورتاسىندا ايىرىقشا ابىرويعا يە بولعانى ءوز الدىنا. بۇل - ابىلاي حانزادانىڭ سوعىستاعى تازا ابىرويى مەن شىنايى ەرلىگىنە سايكەس ءوز ەلەكتوراتىن عانا ەمەس، ساياسي ءارى اسكەري ەليتانى وزىنە قاراتا بىلگەندىگىنىڭ دالەلى بولىپ تابىلادى.
ابىلاي - حان
ابىلايدىڭ حانزادا بولۋى ونىڭ مانساپقورلىعى ارقاسىندا ەمەس، دالالىق قاتال ەرەجە مەن سىناقتان ءوتۋ جانە سۇراپىل زاماننىڭ تالابىنا سايماساي بولا العاندىعىنىڭ ارقاسى ەدى. ءداۋىرىنىڭ تالابى مەن سۇرانىسىن ءاز-تاۋكەنىڭ نەمەرەسى ابىلمامبەت حان قاناعاتتاندىرا المادى.شاماسى، ونى ابىلمامبەتتىڭ ءوزى دە مويىنداعان جانە مۇراگەردى ءوز رۋلاسى ءاز تاۋكەنىڭ ۇرپاعىنان تابا الماي، ۋاليباقى تۇقىمىنا توقتاۋعا ءماجبۇر بولعان. بۇل - ابىلمامبەتتىڭ دانالىعى مەن كورەگەندى دەۋ كەرەك، ايتپەسە، ونىڭ ءوز ورتاسىن ساياسي تالاسقا سالۋىنا مۇمكىندىگى بولمادى دەۋگە كەلمەس. حاننىڭ ءوز وسالدىعىن مويىنداعان كەمەڭگەرلىگى مەن ابىلاي ءلوببيىنىڭ تەگەۋرىندىىگى حاندىق تىزگىندى تاۋكە تۇقىمىنان ۋاليباقى ۇرپاعى - ابىلايدىڭ قولىنا كوشىردى. بىزگە جەتكەن مالىمەت بويىنشا، ابىلايدىڭ ەرلىگى مەن اقىل-پاراساتىنا باس ۇرعان ابىلمامبەت ءوزىن كەڭەسشى حان دارەجەسىمەن شەكتەپتى.ءسويتىپ، ابىلاي تاعدىرى الاۋىز بولعان الاشتىڭ اۋىزبىرلىگىن بەكىتۋ كورىنىسى دە بولعان ەدى. بۇل - قازاق تاريحىنداعى اسا سيرەك ۇلتتىق ديالوگتىڭ كەرەمەت كورىنىسى مەن ۇلگىسى بولاتىن! ءتىپتى، دالالىق دەموكراتيانىڭ سالتاناتى دەگەن ءجون! بۇل - «قازاق -جىكشىل، قازاق قوعامى - ءجۇزشىل» دەيتىن بۇگىنگى بىرجاقتى ۋاجگە بەرىلگەن ون سەگىزىنشى عاسىرداعى جاۋاپ!
بۇگىنگى قوعامدا دالالىق مەملەكەت ۇلگىسىنەن ات-تونىن الا قاشۋ ءۇردىسى بار. حاندىقتى جابايى دا اۋمەسەر ديكتاتۋرا ەسەبىندە ەلەستەتۋ ورىن العان. الايدا، ماسەلە حاندىقتا ەمەس، سونىڭ تۇتۋشىلارىندا (نوسيتەل) بولار. ابىلاي بابامىز الاشى ءۇشىن ءوزىن دە ايامادى - تۇتقىنعا ءتۇستى، حالقى ءۇشىن باۋىر ەتى بالاسىن دا اماناتقا تاپسىردى. اقىرى داليعان دالانى الاشىنا امان-ەسەن قالدىرۋ جولىندا جان الىسىپ، جان بەرىستى.
شىن مانىندە ابىلاي زامانى قازاق حالقىنىڭ ءتورت قۇبىلادان قىسىم كورگەن، حاندىقتىڭ دا، حالىقتىڭ دا جويىلۋ قاۋپى تونگەن كەزەڭ ەدى. وسىناۋ قىسىلتاياڭ تاريحي جاعدايدى سول كەزدىڭ دۋالى اۋىزى ءبىر اۋىز ولەڭمەن بىلاي بەينەلەپتى:
«بىلاي بارساڭ قوقان بار،
قوقاڭداعان اكەڭ بار.
بىلاي بارساڭ قالماق بار،
كۇشىڭدى ەپپەن الماق بار.
بىلاي بارساڭ قىتاي بار،
جاپىراعىڭدى بۇتاي بار.
بىلاي بارساڭ ورىس بار،
بالاڭدى بەرسەڭ قونىس بار.
حان ابىلاي الاشتى قىرىق جىلدان اسا باسقاردى. وسى جىلداردا ول ەلدىڭ اۋماعىن تۇگەندەپ شەكاراسىن قىمتاۋمەن بولدى. سونىڭ بۇگىنگى ءبىر مىسالى - نارىنقولدان قوردايعا دەيىنگى قازاق-قىرعىز شەكاراسى ءالى كۇنگە مىزعىماي، بۇگىنگى مەملەكەتتىك شەكاراعا ۇلاسۋى - ايبىندى بابادان قالعان مول مۇرانىڭ ءبىرى.
ابىلاي حان وزىنەن بۇرىنعى تارلان ساياساتشىلار مادە، بۋمىن، كۇلتەگىن، شىڭعىس حان، ءامىر تەمىر، ەدىگە، توقتامىس، ءاز جانىبەك، كەرەي، بابىر، ەسىم حان، قاسىم حان سياقتى، ءومىرىنىڭ بارلىق ساتىندە ونەگە بولعان دالا باسكەرىنىڭ (ليدەرىنىڭ) جارقىن تۇلعاسى ەدى. ول بيلىكتىڭ بال ءدامىن تاتا المادى، ەلىن ءوزى اڭساعان جاڭا ساياسي-ەكونوميكالىق جولعا سالىپ ۇلگەرە المادى، سول كەزدەگى وبەكتيۆتىك احۋال ۇلگەرتپەدى. سونىڭ كەسىرىن ءالى كۇنگە تارتىپ كەلەمىز. ابىلاي حان - تۇركىلەردىڭ قارا شاڭىراعىن قازاقتىڭ قۇت مەكەنىنە اينالدىرۋعا بار عۇمىرىن ارناپ، اۋىر جۇكتى كوتەرۋگە قىڭق ەتپەگەن، ءوزىن حالقىنان ءبىر مىسقال جوعارى قويماي، جەكە باسىنىڭ مۇددەسىن كوزدەمەگەن، تاريحتان جاساندى ورىن الۋعا ۇمتىلماعان، بار قۋاتى مەن عۇمىرىن سارپ ەتە، ۇلتىنىڭ زارى مەن سورىن كوتەرگەن نار تۇلعا. نار حانىمىز بولاتىن.
جەزقازعان قالاسى.
14 مامىر 2011 جىل.
