ادەتتە، استانالىق جازۋشىلاردى بىرەر اڭگىمە-سۇحباتتىڭ اياسىندا ۇستاۋ قيىن. ونىسى تۇسىنىكتى - ارقا اۋىپ بارعان قالامگەرلەردىڭ كوبىنىڭ كىندىگى اقورداعا بايلاۋلى. ال بۇگىنگى قوناعىمىزدىڭ اڭگىمەسىندە ونداي كىرىپتارلىق جوق.

«امەريكانى بوقتادىم...»

- راقىمجان مىرزا، بىلتىر عانا استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ باسشىسى ەدىڭىز، قىزمەتتەن نە سەبەپپەن كەتتىڭىز؟

- ءيا، باس ديرەكتورلىقتان ەركىممەن ەمەس... كۇشتەپ كەتىردى...

- قالايشا، كىم كەتىردى؟!

- كىنا - وزىمنەن. قىسقا قايىرىپ ايتايىن. بىلتىر جاز ايىندا امەريكا كونگرەسىنەن ارنايى شاقىرتۋ الدىم، ۇلتتىق كىتاپحانا باسشىلارىنىڭ حالىقارالىق جيىنى وتەدى ەكەن. ۆاشينگتونعا باردىق. اسپەتتەپ كۇتىپ الىستى. بەس جۇلدىزدى قوناقۇيگە ورنالاستىردى. جيىن باستالدى. شاتاق سول جەردە شىقتى. كونگرەستىڭ ءبىر قىزمەتكەرى بارىمىزگە قىرعىزستاندى ۇلگى ەتىپ، كوسىلدى دەيسىڭ. توقتاۋ جوق. ونىڭ ۋاجىنە باقساق، ناعىز دەموكراتيا سوندا عانا ەكەن. كوتەرىلىسكە شىعۋ، تاس پەن تاياق الىپ پرەزيدەنتىن قايتا-قايتا قۋ، قان توگۋ - الگىنىڭ ويىنشا ناعىز دەموكراتيانىڭ كورىنىسى. ال ورتا ازياداعى وزگە مەملەكەتتەر، ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار، سول ىزبەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. سوندا ۇشپاققا شىعامىز...

ادەتتە، استانالىق جازۋشىلاردى بىرەر اڭگىمە-سۇحباتتىڭ اياسىندا ۇستاۋ قيىن. ونىسى تۇسىنىكتى - ارقا اۋىپ بارعان قالامگەرلەردىڭ كوبىنىڭ كىندىگى اقورداعا بايلاۋلى. ال بۇگىنگى قوناعىمىزدىڭ اڭگىمەسىندە ونداي كىرىپتارلىق جوق.

«امەريكانى بوقتادىم...»

- راقىمجان مىرزا، بىلتىر عانا استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ باسشىسى ەدىڭىز، قىزمەتتەن نە سەبەپپەن كەتتىڭىز؟

- ءيا، باس ديرەكتورلىقتان ەركىممەن ەمەس... كۇشتەپ كەتىردى...

- قالايشا، كىم كەتىردى؟!

- كىنا - وزىمنەن. قىسقا قايىرىپ ايتايىن. بىلتىر جاز ايىندا امەريكا كونگرەسىنەن ارنايى شاقىرتۋ الدىم، ۇلتتىق كىتاپحانا باسشىلارىنىڭ حالىقارالىق جيىنى وتەدى ەكەن. ۆاشينگتونعا باردىق. اسپەتتەپ كۇتىپ الىستى. بەس جۇلدىزدى قوناقۇيگە ورنالاستىردى. جيىن باستالدى. شاتاق سول جەردە شىقتى. كونگرەستىڭ ءبىر قىزمەتكەرى بارىمىزگە قىرعىزستاندى ۇلگى ەتىپ، كوسىلدى دەيسىڭ. توقتاۋ جوق. ونىڭ ۋاجىنە باقساق، ناعىز دەموكراتيا سوندا عانا ەكەن. كوتەرىلىسكە شىعۋ، تاس پەن تاياق الىپ پرەزيدەنتىن قايتا-قايتا قۋ، قان توگۋ - الگىنىڭ ويىنشا ناعىز دەموكراتيانىڭ كورىنىسى. ال ورتا ازياداعى وزگە مەملەكەتتەر، ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار، سول ىزبەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. سوندا ۇشپاققا شىعامىز...

قانىم قىزدى. سوزبەن شارپىستىق. «امەريكا - ۇندىستەردىڭ سۇيەگىنىڭ ۇستىندە تۇرعان مەملەكەت. دەموكراتيانىڭ وتانى - ءبىز دەپ ورەكپيسىڭدەر. وندا نەگە سول ۇندىستەر ءالى كۇنگە دەيىن رەزەرۆاتسيالاردا قاماۋلى جاتىر؟! سەندەردىڭ كوكەيلەرىڭدى تەسكەن قۇرت - بايلىق. باسقا ەشقانداي ادامي قۇندىلىق قالماعان. دۇنيە ءجۇزىن قارۋمەن، قيتۇرقى ساياساتپەن جاۋلاپ العىلارىڭ كەلەدى...». ونىمەن دە توقتاماي، كوسىلە ءبىراز جەرگە شاپتىم. ءوزارا مەنى اسا قاۋىپتى ەلەمەنت دەپ جاريالاعان. سونداعى ءبىزدىڭ ەلشىلىككە، ەلدەگى جوعارى باسشىلىققا دەرەۋ حابار جونەلتكەن. بۇل وڭباعان قازاق تاعى بىردەڭەمىزدى جارىپ جىبەرمەسىن دەپ كۇندىز-ءتۇنى اڭدىعان. ون كۇن دەگەندە ۇشاققا باعىپ اكەلىپ مىنگىزدى. قالعان عۇمىردا كورمەگەنىم امەريكا بولسىن دەپ، مەن كەتتىم. ەندى مۇندا اتتاپ باستىرماسپىز دەپ اتىمدى ەلگە كىرگىزبەيتىن قارا تىزىمگە ىلىكتىرىپ ولار قالدى.

- دەمەك، الماتىعا جەتكەن ءبىر قاۋەسەتتە وتارباەۆتى قىزمەتىنەن كەتىرگەن مادەنيەت ءمينيسترى قۇل-مۇحاممەد ەكەن دەگەن ءسوز راس قوي...

- مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ ەش جازىعى جوق. ول مەنى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە قىزمەتكە شاقىرعان، قولدان كەلگەن جاقسىلىعىن اياماعان ازامات. راقمەتتەن باسقا ايتارىم جوق.

- سودان قايتىپ ەشكىم قىزمەت ۇسىنبادى ما؟

- ايتا كورمە! امەريكاداي الپاۋىتتى جەتپىس جەتى اتاسىنان ءتىزىپ بالاعاتتاعان «بۇزىقتى» كىم جولاتسىن؟ «حالىقارالىق دارەجەدەگى قاۋىپتى ادام» دەگەن قوڭىراۋىم بار عوي. ونىڭ قاسىندا «حالىق جاۋى» دەگەن اينالايىن ەكەن. قوعامنان ءبىرجولا الاستاپ جىبەرمەگەنىنە شۇكىر. اقوردا، كوكوردالاردىڭ دالىزىندە مەنىڭ «قىلمىسىم» اشىعان نانداي كۇمپيىپ، اڭىزعا بەرگىسىز بوپ تۇردى.

- ءسىز ءبىر جىلدارى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە دە قىزمەت ەتتىڭىز. ول جاقتان نەگە ورىن سۋىتىپ ەدىڭىز؟

- پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە سەكتور مەڭگەرۋشىسى بولىپ تۋرا ءتورت جىل قىزمەت ىستەدىم. ەش وكىنبەيمىن. كوپ نارسەگە كوزىم اشىلدى. ول جەردە ەشكىم بەتىمە جەل بوپ تيمەدى. كىتاپحانانىڭ باسشىلىعىن ۇسىندى. سوسىن كەتتىم.

- ءسىز ەندى بىلتىر عانا كىتاپحانا مامانى بولعان سوڭ، سۇرايمىز-داعى: قازاقستاندا وبلىس ورتالىقتارى مەن الماتى، استانادان باسقا جەردە كىتاپحانا قالدى ما؟

- قازاقتا: «باردى جوق دەگەن - كاپىر، جوقتى تاپ دەگەن - كاپىر»، - دەگەن ءسوز بار. كىتاپحانا جوق دەپ ايتا المايمىن. قازاقستاندا ءىرىلى-ۇساقتى 12 مىڭ كىتاپحانا بار جانە كوبى جاقسى جاساقتالعان. كىتاپ قورىن ايتامىن. تەك «اتتەگەنايى» قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايلىعى تومەن. كۇنكورىسىنە جەتپەيدى. قايىرشى حالدە... ال جاڭا تەحنولوگيامەن جابدىقتالىپ سالىنعان كىتاپحانالار دا بارشىلىق. ماسەلەن، قىزىلورداداعى ءابدىلدا تاجىباەۆ، اتىراۋداعى عابدول سلانوۆ اتىنداعى امبەباپ كىتاپحانالار كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەلدەردەگى كىتاپحانالارمەن تەڭەسە الادى. مەنىڭ وسى سالادا كوپتەگەن جوسپارىم، يگى ويلارىم بار ەدى، اتتەڭ، جالعاسىن تاپپاي قالدى. وكىنىشتى...

سىڭار يىقتاپ جۇگىرمەيمىن

- استاناداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ادەبي ورتاعا، رۋحاني ارالاس-قۇرالاستىققا زارۋلىگىن ۇنەمى ايتىپ جۇرەسىز. بۇل ەندى كىمنىڭ كەمشىلىگىنەن تۋعان زارۋلىك دەپ ويلايسىز: استاناعا شەنەۋنىكتەرىن قاپتاتىپ، زيالى قاۋىمدى ۇمىت قالدىرعان بيلىكتىڭ قياناتى ما، جوق الدە بۇعا-بۇعا بەيشارا بولعان ءوز ارىپتەستەرىڭىزدىڭ السىزدىگى مە؟

- استانادا توقسانعا تارتا قالامگەر قاۋىمى بار. شىن مانىندە ارالاس-قۇرالاسقا ءزارۋمىز. بولىمشە باسشىسى، اتاقتى جازۋشى اعامىز - اكىم تارازي قولدان كەلگەن بار قامقورلىعىن جاساۋدا. دەسە دە، قىزمەت بابى، كۇنكورىس قامى ءبىزدىڭ باسىمىزدى ءجيى-ءجيى قوستىرماي كەلەدى. باياعى شىعارماشىلىق ەركىندىك جوق. ونىڭ ۇستىنە، باسى ءبۇتىن وفيسكە دە ءزارۋمىز. استانانىڭ اتاقىرداي بوس تۇرعان عيماراتىنىڭ ءبىر بوساعاسى بۇيىرماي-اق قويدى. بۇعىپ جۇرگەن جوقپىز. شىندىقتى ايتىپ شىرقاپ تا كەتكەنىمىز شامالى.

ماسەلەن، جىل سايىن ەلباسى اقساقال قالامگەرلەردى قابىلدايدى. ەلدىكتىڭ، بىرلىكتىڭ، ورتاق مامىلەنىڭ ءسوزىن كۇتەدى. ال ءبىزدىڭ ەكى-ءۇش يگى جاقسىمىزدان باسقاسى نە ايتادى دەيسىز عوي: پاتەر سۇرايدى، وردەن سۇرايدى، بالاسىنا، نەمەرەلەرىنە جىلىكتىڭ مايلى باسىن سۇرايدى، جالتاقتايدى، جالباڭ قاعادى. بەيشارالىعىن ابدەن كورسەتىپ باعادى. ءتىپتى بولماسا، جاتا عاپ حات جازادى، ودا ارنايدى، ءان شىعارادى، باتا قيىستىرادى. پرەزيدەنت تە ءتۇڭىلىپ كەتەتىن شىعار. بولاشاقتا ونداي كىساپىر پيعىلمەن كەلەتىندەرگە توسقاۋىل قويۋ كەرەك. ويتكەنى ولار جول تاڭدامايتىن جورعا سىندى.

- ءسىز بيلىك الدىنداعى زيالى كەمشىلىگىن ايتىپ وتىرسىز، ال بيلىكتىڭ حالىق الدىندا دا كۇناسى ودان دا اۋىر سياقتى. قالاي جاسىرىپ-جاپقىسى كەلگەنىمەن، قازاق بيلىگىنىڭ قازاققا، قازاق زيالىلارىنا، ۇلت مۇددەسىنە ەنجارلىعى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. مۇنداي ۇدەرىس سوڭعى بەس-التى جىلدىڭ كولەمىندە تىپتەن ۋشىققان سىڭايلى. قازاق بيلىگىنىڭ ءوز قازاعىنا تاسباۋىرلىعى قايدان شىققان دەرت دەپ ويلايسىز؟

- قازاقتىڭ بيلىك باسىندا جۇرگەن ازاماتتارىنىڭ ءبارىن قاراۋ دەپ قارا كۇيە جاعۋعا بولماس. حالىق ءۇشىن قابىرعاسى قايىساتىن لاۋازىم يەلەرى بار. بىراق تىم از. ساۋساقپەن سانارلىق. بۇرىن دا ايتقانمىن. تاعى دا قايتالايىن، ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلىندا مەملەكەتىمىزدى قالىپتاستىردىق. اسىرە پاتريوتتار جەتىپ ارتىلادى. بىراق مەملەكەتشىل تۇلعالاردى قالىپتاستىرا العان جوقپىز. مىنە، تراگەديا! ويتكەنى بيلىكتىڭ قاي بۇتاعىندا دا سىبايلاس جەمقورلىق وتىر. جەرشىل، رۋشىل، ءلاپپايشىل كلاندار جايلاپ كەتكەن. جىگىن بۇزۋ ەش مۇمكىن ەمەس. «ەتو، كونەچنو، سۋكين سىن، نو ناش سۋكين سىن» (ف.رۋزۆەلت) دەگەن پرينتسيپ ۇستەمدىك قۇرىپ تۇر.

لوندوندا، دۋبايدا قازاق كوتتەدجدەرىنەن تۇراتىن تۇتاس اۋداندار بار. ول كىمنىڭ نەسىبەسىنە كەلگەن استا-توك بايلىق؟ «قۇل قاشسا، قوڭىراتتان شىعادى» دەگەن، ماسەلەن، قىلمىسى بىلىنە قالسا، قۇيرىقتارىن ءتۇيىپ قاشۋ ءۇشىن كەرەك. قانشاسى ەل اسىپ، جەر اسىپ جوعالدى. ىلعي ورنىن سيپاتىپ كەتەدى. كەشەگى الاساپىران توقسانىنشى جىلدارى كۇن سايىن باي ءوسىپ شىعىپ جاتاتىن. قازىردە الاياقتار قاپتاپ ءوسىپ شىعىپ جاتىر. ولاردى تەرگەپ، موشقاپ، تەزگە سالاتىن زاڭ ورىندارىنا دا حالىقتىڭ سەنىمى جوعالعان. زاڭ جارىقتىققا ءتىل بىتسە، ەڭ الدىمەن سول زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزىن جازالار ەدى...

- وتكەن جىلدارى ەلدىڭ ساياسي الاڭىندا «يۋجاندار» مەن «باتىستىقتار» دەگەن ەكى توپتىڭ پايدا بولعانى تۋرالى بەيرەسمي اقپارات تارادى باسپاسوزدە. سىزدىڭشە، وسى ەكى توپتىڭ اراسىنداعى كۇيىپ-جانعان ماسەلە - تاق «مۇراگەرلىگىنە» تالاس قانا ما، جوق الدە ول اڭگىمەنىڭ توركىنى تەرەڭدە مە؟

- قاۋەسەت بار. انىعىن بىلمەيمىن. اقوردادان الىستاپ كەتتىم. مۇراگەرلىككە تالاس دەپ ايتا المايمىن. مەن بىلسەم، بۇل - ىقپال ەتۋ اياسىن، كەڭىستىگىن ۇلعايتۋ جولىنداعى پەندەشىلىك تەكەتىرەس. نۇرسۇلتان نازارباەۆقا تەڭ كەلەر تۇلعا ازىرگە جوق سياقتى. الدەكىمنىڭ ءوتى جارىلىپ كەتسە دە، شىندىعى - وسى. ەگەر تاپ قازىر عايىپتان تايىپ پرەزيدەنت ورنىنان كەتەر بولسا، ەل تىنىشتىعى بۇزىلىپ، سوعىس شىعىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. وعان مۇددەلى توپتار ءوز ىشىمىزدە دە، سىرتىمىزدا دا از ەمەس.

- ءسىزدى سىنشىلار تالانتتى جازۋشى، سۋرەتكەر دراماتۋرگ رەتىندە جاقسى باعالايدى. ال ءباسپاسوز بەتىنەن قوعامدىق پىكىرگە ارالاسقانىڭىزدى، قازاقي تاعدىرعا اراشا تۇسكەنىڭىزدى كوپ ەستي بەرمەيمىز. مۇنىڭىزدى قازىرگى ءبىزدىڭ زيالىلار سياقتى بويعا دەندەگەن بۇقپانتايلىق دەپ تۇسىنسەك، ءسىز اسا رەنجي قويماسسىز...

- ەشكىم ءسوز سۇراماسا، سىڭار يىقتاپ جۇگىرمەيتىن ادەتىم بار. بىراق بۇل بۇقپانتايلىق ەمەس. كەيبىر گازەتتەردىڭ يەلەنىپ العان جەكەمەنشىك پىكىر بىلدىرگىشتەرى بار. سولاردان بوساماي جاتادى. نەبىر اششى نارسەلەردى سۇراسىن، بىلگەنىمشە تارتىنباي ايتايىن. قۇلاعىمىزدى كەسىپ الماس. السا - وزدەرى بىلەدى.

- «بۇقپانتايلىق» دەگەندە، الدەبىر اقىن-جازۋشىلار ەر-توقىمدارىن باۋىرلارىنا الىپ تۋلايدى. بىراق بۇعان اشۋلانۋدىڭ ءجونى جوق: بۇگىنگى بيلىك بۇقارا حالىقتى قاراڭعى قوراعا قاماعان قياناتتى زاماندا، اراشاعا تۇسەر زيالى تابىلماعان سوڭ، بۇقپانتاي دەمەسكە لاج بار ما؟

- كىنانى تۇتاس جازۋشىلارعا ارتۋ دۇرىس ەمەس شىعار، ويتكەنى مەملەكەتىمىزدە يدەولوگيا جوق. يدەولوگيا بولسا، استانانىڭ تورىنەن اسقاقتاتىپ پيراميدا سالىپ قويماس ەدىك قوي. پيراميدا - مولا ەمەس پە؟ مولادا قالايشا كەلەلى ماجىلىستەر وتكىزىپ، ءباتۋا باسىن بايلاسامىز؟ كونتسەرت، سپەكتاكل كورسەتىپ، قالايشا ساۋىق-سايران قۇرامىز؟.. ياسساۋي ءىلىمى، اباي ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرى يدەولوگيا بولىپ جارىتپايدى. ولاردىڭ تاربيەلىك ءمانىن باسقاشا پايدالانۋىمىز كەرەك. ال يدەولوگيانىڭ كومەكشى قۇرالى بولعان ادەبيەت - شىن ادەبيەت ەمەس. ول ءوز بەتىنشە دامۋى كەرەك.

- ءسىزدى جاس كەزىڭىزدە جازعان يساتاي مەن ماحامبەت جايىنداعى رومانىڭىزدىڭ قولجازباسىن ورتەپ جىبەرگەن دەسەدى...

- راس ورتەدىم. گوگول بولايىن دەپ ەمەس، ارينە. ەسىم ورنىندا سياقتى. ازىرگە قۇس كەلدى، قۇس كەتتىم جوق. روماندى ايتام... ەتەنە ەسكى سۇرلەۋ. دايىن وقيعالار. تانىس شايقاستار. بالا كۇننەن قۇلاققا قۇيىلىپ قالعان شەجىرە، شەرتپە سىر جانە بار. ال دا، جاز. ەڭ شىجىعى - «ال ءبىتىردىم» دەگەن جانكەشتى شاقتا باستالدى...

ارتىنشا استراحان، ماسكەۋ مەن ورىنبور مۇراعاتتارىن ءسۇزىپ ءوتۋىم مۇڭ ەكەن، قاپيادا ءتۇبى جوق تۇگەسىلمەس قازىناعا كەزىگەيىن. التىن جەلى ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ بارىپ كەرى جالعانىپتى. بوكەيحان، جاڭگىرحان، فاتيما توتاش، پورترەتى كرەملدىڭ گەورگيەۆسكي زالىندا ءىلۋلى تۇرعان گەنەرال-لەيتەنانت عۇبايدوللا جاڭگىروۆ، عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن سەمەنوۆ تيان-شانسكيدىڭ ءوز قولىنان ۇلكەن كۇمىس مەدال الاتىن م.س.باباجانوۆ، داعىستاندىق مۇسىلماندارعا الىپپە جاساپ بەرەتىن عۇلاما ماقاش شولتىروۆ، اتاقتى شاڭگەرەي بوكەەۆ...

وسى ارىستاردىڭ ءبارىن تارك ەتىپپىن. «حانشاسىن - قاتىن، كەرەگەسىن - وتىن» قىلعان ماحامبەت كوكەمشىلەپ، اسىرە شاۋىپپىن. وبال-ساۋاپتى ۇمىتىپپىن. سونىمەن، مەن رومانىمدى نەگە ورتەدىم؟ ارينە، جالاۋگەر يساتاي مەن ماحامبەتتى جەك كورگەننەن ەمەس، ادىلقازى بولماعانىم ءۇشىن!

ەسىم ءتۇزۋ بولعانىمەن، قالامىمنىڭ ۇشى قيسايىپ كەتىپتى. ءسويتىپ، كوگەنكوز كونەلەرگە كوزاپارا قيانات جاساي جازداپپىن.

ءوز-وزىمە تاڭعالدىم. ەسكى ۇعىمنان ءالى اجىراماپپىن. ءالى كۇنگە سانام ازات ەمەس ەكەن. تازارتا الماپپىن. نە سەبەپ؟

ايتەۋىر قىرىپ-جويعاندى، كۇش كورسەتكەندى، زورلىق-زومبىلىقتى جاقتاي بەرىپپىن. زيالىنى كورمەپپىن، زارىنا قۇلاق ىلمەپپىن. ءومىر بىرەۋ بولعانمەن، كەزەك ەكەۋ ەكەنىن ۇمىتىپپىن. وسى اسا قاۋىپتى دەرتتەن قۇتىلماققا شىرپىنى قولعا الدىم. ويتكەنى وزالداردىڭ وبالىنان قورىقتىم. كيەدەن سەسكەندىم. كۇنادان قاشتىم.

سانا ازات بولماعان جەردە تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى جاي اتاۋ ەكەن دە... روماندى ورتەپ الىپ، اڭتارىلىپ اقىلى اسقان اعالارىما قارايىن. ەگەمەندىك الدىق. لاي سۋ تۇندى. تاستى باسىپ كەتىلگەن، سازدى باسىپ جەتىلگەن كەيىنگى جاستارعا ارناپ ەندى نە جازارعا دەپ. جاۋاپ جوق.

مۇرتازا كوكەم - شال بالا،

ماعاۋين - باي بالا،

يسابەكوۆ - كەدەي بالا،

تارازي - جانى جاس بالا،

شاحانوۆ - قوعامعا قاس بالا،

سۇلەيمەنوۆ - ساياسي ساحنانىڭ بالاسى،

نۇرپەيىسوۆ - ويىنشىقتارى كوپ بالا.

ال ءبىز ويىنشىقتارىمىز جوق

بالالارمىز عوي.

اق بولىپ ويناي المادىق. قىزىل بولىپ ويناپ جارىتپادىق. دەموكراتيانىڭ ءوزى ءالى سۇيەگىمىزگە سىڭبەي جاتىر.

كىم بولعىڭ كەلەدى، وسى؟ - دەر ءبىر اعام شاشىن تىكىرەيتىپ، كوزىن ەجىرەيتىپ. جاۋاپ تابا الماي قينالامىن.

- ەندەشە، بوكەي مەن جاڭگىر حان تۋرالى تىڭ كوزقاراستى جاڭا شىعارما جازۋعا دايىن شىعارسىز، تاريحي ءبىر رومانعا شىرپى قيعاندا، جۇرەك پەن كوكىرەكتە ءبىر جاڭاشىلدىقتىڭ سەنىمى بار عوي، راحا؟

- ەكى سەريالى، ەش سىن كوتەرمەيتىن، ولجاس سۇلەيمەنوۆ ستسەناريىن جازىپ، رەجيسسەر سلامبەك تاۋكەلوۆ تۇسىرگەن «ماحامبەت» ءفيلمىن كورسەڭ، ماعان بۇل ساۋالدى باسقاشا قوياتىن شىعارسىڭ دەپ ويلايمىن، ءىنىم.

«جاڭگىر حان» ءفيلمىنىڭ جاڭا جوباسىن تاعى دا سول ارداقتى اقىن اعامىز ەنشىلەپ الىپتى. وسىدان كەيىن عۇمىر بويى زەرتتەگەن تاريحي شىعارماڭدى جازۋعا ىنتاڭ ويانا ما، جوق پا؟! تاريحتى، تاريحي تۇلعالاردى قولجاۋلىق ەتۋدىڭ بۇدان وتكەن سوراقىلىعىن ەشبىر ەلدەن شام سالىپ ىزدەسەڭىز دە، تاپپايسىز.

قىتايدىڭ كوز الداعان جىلتىر جىبەگى مەن جىلتىراق شىنىسىمەن ساۋدا جاساپ بولىپ، ەندى بابالار عۇمىر كەشكەن ءداۋىر شىندىعىن ساۋدا-ساتتىققا سالۋعا شىقتىق. جەتىسكەن ەكەنبىز!

تاعى دا وزەگىڭدى ورتەيتىنى - ۇلتقا ۇستىن بولار اعالارىمىز ءۇنسىز. وقيدى، كورەدى، بىلەدى، سوسىن شايعا باتا قايىرعانداي بوپ شىعا جونەلەدى. قىزىلدان قالعان قىلىق پا، دەموكراتيا دارىتقان ءداستۇر مە، تۇسىنىكسىز. ماڭگۇرت دەۋگە ءتىلىڭ كەلمەيدى.

- تاريحي جانە سالماقتى رومان جازۋدان كوڭىلىڭىز قالعان سوڭ با، سوڭعى جىلدارى اڭگىمە جازۋدى ءوندىرتىپ ءجۇرسىز. ول شىعارمالارىڭىز شەتەل تىلدەرىنە دە اۋدارىلىپ جاتىر ەكەن...

- ءيا. اڭگىمە جازۋ - جاپىراق تەرگەنمەن بىردەي عوي. ال سالماقتى، اۋقىمدى رومانعا جۇك بولارلىق دۇنيەلەردى دە توقتاتا قويعان جوقپىن، سۇبەلى تۋىندىم دەپ، جۋىردا عانا اياقتاعان «باس» اتتى رومانىمدى ايتار ەدىم.

جوعارى جاقتاعى وتىرىكتى ايت

- راحا، قوعامدىق بەلسەندىلىگى از، بيلىككە جاعىمپاز كەيبىر قالام ۇستاعان ازاماتتاردىڭ باسپاسوزدەن تىس ورتادا «اقىلدى» بولاتىندارى قالاي؟

- وندايلار كوپ. دەگەنمەن ماعان كەرەگى جوق. ازاپ قوي. يەسىنە كۇن كورسەتپەيدى.

- وتىرىك ايتاسىز با، ءسىزدى ولسەم وسى اراعا جەرلەيسىڭدەر دەپ، ورىن الىپ قويىپتى دەپ ەستىدىك، وسى ءسوز راس پا؟

- سولاي. جەردىڭ كوبى ساتىلىپ كەتتى. مولاسىز قالارمىن دەپ قورىقتىم. ءسويتىپ، اتىراۋدان جەر الدىم. قالا سىرتى. وزىممەن ءوزىم وڭاشا. راقات. جۇرتىم نە تىندىرىپ، نە ءبۇلدىرىپ جاتىر، ءبارىن ءبىلىپ جاتامىن. سوسىن سىيلاس ىنىلەرىمە ايتتىم: «باسىما تۇنەك ءۇيىن سالاسىڭدار. بۇ قازاقتا ەس جوق، ەرتەڭ ولگەن سوڭ، مەنى دە اۋليە دەيدى»، - دەپ.

ال وتىرىك ايتپايسىز با دەگەن اڭگىمەگە كەلسەك، ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر شال ايتۋشى ەدى: «وتىرىكتى قۇلپىرتىپ ايتۋىن ايتارسىڭ-اۋ، تەك تىڭداۋشىسى مەن قوستاۋشىسى كەلىسسە»، - دەپ. مىنا زاماندا وتىرىك ايتپايتىنداي، مەنىڭ نە جازىعىم بار؟ ءتىپتى ءسۇيسىنىپ ايتامىن. ويتكەنى مەنىڭ الدىما كۇن سايىن سۇيرەتىلىپ وتىرىك-اكا كەلەدى. مال باققان اۋىلدىڭ بالاسىمىز عوي. بىردەن تانيمىن. ارىعىن، سەمىزىن... ونىڭ بارىنە بىردەي شىعىنداي بەرسەم، جۇرەگىمدەگى از عانا شىندىعىمدى ءولتىرىپ الام عوي.

ءبىر قوماعاي ەتكە قاقالىپ ءولىپ-ءتىرىلىپ جاتىپ ايتسا كەرەك: «بۇل قاقالۋ قاقالۋ ما، قاقالۋ دەپ جاڭقالاداعى قاقالۋىمدى ايت!» - دەپ. سول ايتقانداي، ءبىزدىڭ وتىرىك دەگەن نە، ءتايىرى، ساماۋىرىننىڭ كەرنەيىن، قازاننىڭ قاقپاعىن جىمقىرعان اۋىل-ءۇيدىڭ ۇرىسى سياقتى، ۇساق-تۇيەك بىردەڭە. وتىرىك دەپ جوعارى جاقتاعى وتىرىكتى ايت، شىركىن! وعان ءبىز سياقتىلاردىڭ قولى دا، اۋزى دا جەتپەس!

- ءسىز بەن بىزگە كۋا - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارى تاريحقا اينالا باستادى. اۋەلى استانادا توقسانىنشى جىلدان بەرگى «تاريحتى» جازاتىن ينستيتۋت دا قۇرىلىپتى، وسىنىڭ مەملەكەت جانە ۇلت تاريحى ءۇشىن ماڭىزى بار ما؟

- ماسكەۋلىك جازۋشى ۆ.ەروفەەۆ: «ك نام پريشلا سۆوبودا س بانديتسكيم ليتسوم»، - دەگەن. ودان اسىرىپ نە ايتۋعا بولادى؟!

- ءسىزدى جەكە باسىڭىزدىڭ دا، قوعامنىڭ دا شىندىعىن جاسىرماي ايتاتىن ازامات رەتىندە تانيمىز، وسى ءوزىڭىزدىڭ تۇرىكمەنشالىس ەكەنىڭىز راس پا؟

- راس ءسوز. ارعى ناعاشىلارىمىز تەكەجاۋمىت رۋىنان. اتامىز جەتى مۇشەمە دەپ، جەتى ۇلتتان ايەل العان عوي. ەلدە ءبارىنىڭ دە ۇرپاعى بار. ول كىسىگە تارتا الماي، ءبىز قاي جاعىنان دا ناشار بوپ تۋعانبىز. جارىقتىق ءتىرى جۇرسە، حالىقتار اسسامبلەياسىنىڭ بەلسەندى ءبىر مۇشەسى بولىپ وتىرار ەدى. ال قۇدايدان جاسىرماعاندى ادامنان جاسىرىپ يت بولۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ وتىرىك جىلتىراپ، سىرتى سىرلانىپ قالانعاندارعا، ءجۇدا، جىنىم كەلەدى.

- ءوزىڭىز بەن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىڭىزعا، بيلىگىڭىزگە رەنىشىڭىز ءسوز لامىڭىزدەن كوپ بايقالادى ەكەن...

- ءبىر سەمىز باي كۇمىس شاقشاسىن جوعالتىپ الىپ، ەكى كۇن بويى ىزدەپتى. اينالاسىن ازان-قازان عىپ. باقسا، قارنىنىڭ قاتپارىنا قىستىرىلىپ قالعان ەكەن. ءبىز دە سول كۇمىس شاقشا سياقتىمىز عوي... قاشان تاۋىپ الارىن؟!

- «دات!» - دەپ، گازەتتىڭ بار وقىرماندارى - شەنەۋنىكتەردەن باستاپ، قاراپايىم حالىققا دەيىن نە ايتاسىز؟

- قازىرگى شەنەۋنىك پەن قاراپايىم حالىقتىڭ ورتاسىندا اۋاسىز كەڭەستىك - ۆاكۋم پايدا بولعان. ءبىرىنىڭ داۋسىن ءبىرى ەستىمەيدى. گازەت - ەكى ورتاداعى كوپىر. باردى - بار، جوقتى - جوق دەپ، ادال قىزمەت ەتسە ەكەن دەگەن تىلەك. گازەت قاۋعاسىن تالاي تارتىپ، ءبىز ءوزىمىز سۋ ىشكەن قۇدىق قوي...

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

جۇقامىر شوكە،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 18 (101) 18 مامىر 2011 جىل