دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايى 25-27 مامىر ارالىعىندا استانادا وتەدى

«تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق». جەر جۇزىنە تارىداي شاشىلعان ءيسى قازاق كوكتەمە باسىنان بەرى ۇلكەن ءبىر جيىندى كۇتۋ ۇستىندە. ويتكەنى بۇل شارا جىل سايىن قايتالانىپ تۇراتىن قاتارداعى كوپ باسقوسۋدىڭ ءبىرى ەمەس. ارينە، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايىن وتكىزۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگى دەي المايمىز. بۇل - ۇلكەن باستامانى، سارقىلماس قاجىر-قايراتتى تالاپ ەتەتىن شارۋا. سونداي-اق بۇل - مازمۇنى جاعىنان وتكەندى سارالاپ، بولاشاقتى جالپى قازاق بولىپ باعدارلاۋدىڭ ايشىقتى كورىنىسى. قالاي دەسە دە، ونىڭ ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ۋاقيعا ەكەنى داۋسىز. مۇنداي العاشقى باسقوسۋ 1992 جىلى ەلباسىنىڭ تىكەلەي قولعا الۋىمەن وتكەنى بارشاعا ءمالىم.1515

مىنە، سودان بەرگى كەزەڭدەگى ءۇش قۇرىلتاي جەر جۇزىندەگى بۇكىل قازاق قاۋىمىنىڭ اتاجۇرتقا دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن، ماقتانىشى مەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرىپ، ولاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىن بارىنشا ىنتالاندىرۋعا اسەر ەتكەن ەدى. تيىسىنشە اعىمداعى جىلدىڭ 25-27 مامىرى ارالىعىندا بۇكىل الاشتىڭ ورداسى - استانادا وتەتىن جاڭا ءتورتىنشى قۇرىلتاي دا - وسى يگى ءداستۇردى ودان ءارى جالعاستىرۋ ءۇردىسى.

دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايى 25-27 مامىر ارالىعىندا استانادا وتەدى

«تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق». جەر جۇزىنە تارىداي شاشىلعان ءيسى قازاق كوكتەمە باسىنان بەرى ۇلكەن ءبىر جيىندى كۇتۋ ۇستىندە. ويتكەنى بۇل شارا جىل سايىن قايتالانىپ تۇراتىن قاتارداعى كوپ باسقوسۋدىڭ ءبىرى ەمەس. ارينە، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايىن وتكىزۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگى دەي المايمىز. بۇل - ۇلكەن باستامانى، سارقىلماس قاجىر-قايراتتى تالاپ ەتەتىن شارۋا. سونداي-اق بۇل - مازمۇنى جاعىنان وتكەندى سارالاپ، بولاشاقتى جالپى قازاق بولىپ باعدارلاۋدىڭ ايشىقتى كورىنىسى. قالاي دەسە دە، ونىڭ ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ۋاقيعا ەكەنى داۋسىز. مۇنداي العاشقى باسقوسۋ 1992 جىلى ەلباسىنىڭ تىكەلەي قولعا الۋىمەن وتكەنى بارشاعا ءمالىم.1515

مىنە، سودان بەرگى كەزەڭدەگى ءۇش قۇرىلتاي جەر جۇزىندەگى بۇكىل قازاق قاۋىمىنىڭ اتاجۇرتقا دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن، ماقتانىشى مەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرىپ، ولاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىن بارىنشا ىنتالاندىرۋعا اسەر ەتكەن ەدى. تيىسىنشە اعىمداعى جىلدىڭ 25-27 مامىرى ارالىعىندا بۇكىل الاشتىڭ ورداسى - استانادا وتەتىن جاڭا ءتورتىنشى قۇرىلتاي دا - وسى يگى ءداستۇردى ودان ءارى جالعاستىرۋ ءۇردىسى.

«جيىلسىن قاۋىم، قۇيىلسىن كوشىڭ» دەمەكشى، ەندىگى جيىن مامىرلاعان مامىردىڭ ايىندا، ارقانىڭ توسىندە، ەلگە ورالساق دەگەن بۇكىل قازاق تولقىنىنىڭ كوكىرەگىنە ءۇمىت وتىن جاقپاق. وسى ورايدا ءبىز ايتۋلى شارانىڭ دايىندىعى مەن ءوتۋ بارىسىنا قانىعۋ ماقساتىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى تورالقا توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆتى سۇحباتقا تارتقان ەدىك. ال ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، ءتورتىنشى قۇرىلتاي بۇرىنعى وسىنداي جيىنداردان الدەقايدا بيىك، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىمەن بايلانىس جاساۋدىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋگە ىقپال ەتەتىن ىسكەرلىك باعىتتا وتەدى.

«بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك»

- اڭگىمەنى توقەتەرىنەن باستاساق. ءتورتىنشى قۇرىلتاي بۇرىنعى باسقوسۋلاردان نەسىمەن ەرەكشەلەنبەك؟

- ەڭ الدىمەن، مىنا ماسەلەنى اتاپ وتكەن ءجون. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ العاشقى ەكى جيىنى شەتەلدەگى اعايىنداردى اتاجۇرتپەن جاقىن قاۋىشتىردى، ودان قالسا، ولاردى قازاقستانداعى جەمىستى جوبالارمەن تانىستىرۋ باعىتىندا وتكەن ەدى. ال ءۇشىنشى قۇرىلتاي شەتەلدەگى قانداستىڭ ەلمەن بايلانىسىن بارىنشا نىعايتا ءتۇستى دەسەك، ارتىق ەمەس. ياكي ولارعا مادەني-رۋحاني، وقۋ-ءبىلىم سالاسىندا قولداۋ كورسەتۋ جۇمىستارىن جەتىلدىرىپ، اتاجۇرتقا كەلۋىنە جاعداي جاساۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا ارنالعان ىسكەرلىك باعىتتا ءوتتى. ءوز كەزەگىندە ءتورتىنشى قۇرىلتاي ءوزىنىڭ الدىنداعى قۇرىلتايلاردىڭ وسى جاقسى باستامالارىن ودان ءارى جالعاستىرىپ، دامىتۋىمەن ەرەكشەلەنبەك. الدىڭعى باسقوسۋلاردىڭ قيسىندى جالعاسى، زاڭدى دامۋ ستراتەگياسى.

البەتتە، بۇعان قاراپ جاڭا قۇ­رىلتاي وتكەن قۇرىلتايلاردى تۇگەل­دەي قايتالايدى دەگەن ۇعىم تۋمايدى. كەرىسىنشە، بۇل قۇرىلتاي وتكەن باسقوسۋلاردا ەسكەرىلمەي قالعان ما­سەلەلەردى قولعا الۋعا، ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن جۇزەگە اسپاعان جۇمىستاردى قايتا جانداندىرۋعا ارنالادى.

جانە ءبىر باستى ەرەكشەلىك نەمەسە الدىڭعى قۇرىلتايلاردا بولماعان باسىمدىق دەيمىز بە، بۇل جيىنعا جاستاردىڭ كوبىرەك شاقىرىلۋى. بۇل رەتتە ەلىمىزگە جاستاردى تارتۋدىڭ ءتيىمدى ەكەندىگى بارعان سايىن انىقتالۋدا. ويتكەنى جاستار قازاقستانعا كەلسە، جاڭا ورتاعا تەز بەيىمدەلەدى. وقۋعا تۇسسە دە، جۇمىسقا ورنالاسسا دا، جاقسى ناتيجەلەرگە جەتەدى. ءبىر جاعىنان، جاستاردى مۇنداي ۇلكەن جيىندارعا كوبىرەك تارتۋ شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ بولاشاقتاعى ۇلتتىق-رۋحاني جاعدايى ءۇشىن دە وتە قاجەت. سوڭعى ۋاقىتتا شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا ءوز انا تىلىنەن، ۇلتتىق سالت-داستۇرىنەن، ادەت-عۇرپى مەن مادەنيەتىنەن الىستاي باستاۋى ەتەك الىپ بارادى. جاسىراتىنى جوق، وسىنى بولدىرماۋ ءۇشىن شەتەلدەگى قازاق جاستارىن وزىمىزگە بەيىمدەپ، باۋىرىمىزعا تارتۋدى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋ كەزەك كۇتتىرمەيدى. ياعني، جاڭا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ورتاق ىسكە جاستاردى تارتۋ ۇدەرىسى بار، ءبارى دە باعدارلاما بويىنشا وتەدى. ايتالىق، قۇرىلتايدىڭ ءبىر كۇنى ءار ەلدەن كەلەتىن قازاق جاستارىنىڭ فۋتبول تۋرنيرىنە ارنالادى. ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن جارىستار دا وتكىزىلەدى. جاس اقىندار ءمۇشايراسى مەن جاس سۋرەتشىلەر كورمەسى دە ۇيىمداستىرىلادى. ەندەشە، شاكارىم قاجى جىرلاعانداي، بۇل ءان وسىنداي باعىتتارى بويىنشا بۇرىنعى اننەن وزگەرەك بولعالى تۇر.

- باعدارلاما بويىنشا قوناقتار ءۇشىن قانداي شارالار قاراستىرىلۋدا؟

- ولاردى ساۋساقپەن ساناپ، ءتىزىپ بەرۋگە بولادى، ارينە. بىراق نەگىزگىلەرىنە توقتالعان ابزال. العاشقى كۇننىڭ كەشى استاناداعى «كەرۋەن» ساۋدا، ويىن-ساۋىق ورتالىعىنىڭ كينو پاركى كەشەنىندە رەجيسسەر رۇستەم ابدىراشەۆتىڭ «بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى» ءفيلمىن تاماشالاۋمەن باستالماق. ودان كەيىنگى كۇن، ياعني 25 مامىردا قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلاردىڭ «وتان قورعاۋشىلار مونۋمەنتىنە» گۇل شوقتارىن قويۋى، استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا «ەتنواۋىل» كەشەنىنىڭ اشىلۋى، شەتەلدەن كەلگەن قوناقتار ءۇشىن «تۇران» مەيرامحاناسىندا استانا قالاسى اكىمىنىڭ قابىلداۋى، بىرقاتار مينيسترلىكتەردەگى كەزدەسۋلەر بار. ونان كەيىنگى كۇندەردىڭ ەنشىسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ جوسپارى بويىنشا قوناقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك سارايىن ارالاپ كورۋى، تاۋەلسىزدىك سارايىندا قۇرىلتايدىڭ سالتاناتتى اشىلۋى مەن جابىلۋى جانە سالتانات سارايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ سالتاناتتى قابىلداۋى بولماقشى. وسىنىڭ ىشىندە ءان دە، كۇي دە - ءبارى دە رەتىنشە تولىمدى بولادى.

- سالتاناتتىلىق جاعى تۇسىنىكتى بولدى. ال ەندى قۇرىلتايدا كوتەرىلەتىن ناقتى ماسەلەلەر تىزبەگى قانداي؟ جاڭا «وتكەن باسقوسۋلاردا ەسكەرىلمەي قالعان كەيبىر تۇيتكىلدەردى قولعا الامىز» دەپ قالدىڭىز. وسى ويىڭىزدى دا كەڭىنەن تارقاتا تۇسسەڭىز وڭ بولار ەدى...

- راس، جاڭا قۇرىلتايدى وتكىزۋدىڭ باعدار­لاماسى جاسالعان كەزدە ءبىز مىناداي بىرنەشە باسىمدىقتى ەرەكشە ەسكەردىك: بىرىنشىدەن، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءتورتىنشى قۇرىلتايى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىر­ماجىلدىق مەرەيتويىنىڭ قارساڭىندا وتپەكشى. سوعان بايلانىستى بۇل قۇرىلتايدىڭ ءىس-شارالارى مەن سالتاناتتى ماجىلىسىندە تاۋەلسىزدىك مەرەيتويىنا ايرىقشا كوڭىل بولىنەدى. ونى شارا باعدارلاماسىنىڭ ونە بويىنان-اق جازباي تانۋعا بولادى.

ەكىنىشى باسىمدىق - جاقىندا عانا ەلىمىزدە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتىپ، نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەل پرەزيدەنتى بولىپ قايتا سايلاندى. جيىندا ەلباسىنىڭ بۇل جەڭىسى دە نازاردان تىس قالمايدى. ويتكەنى ەلباسى 1992 جىلدان بەرى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ تورالقا توراعاسى بولىپ كەلەدى. جالپى، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ابىروي-بەدەلى، داڭقى شەتەل قازاقتارى اراسىندا وتە كەڭ تاراعان. ولار قاي ەلدە، قاي جەردە تۇرسا دا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن وزدەرىنىڭ كوشباسشىسى دەپ سانايدى. سوعان وراي قۇرىلتايعا كەلگەن دەلەگاتتاردىڭ ەلباسىن جاڭا جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ، ەڭ بولماعاندا، ءبىراۋىز لەبىز بىلدىرۋگە تىرىساتىندارى انىق.

ۇشىنشىدەن، ءتورتىنشى قۇرىلتايدا كوشى-قونعا دا ايرىقشا كوڭىل بولىنبەكشى. بارشاعا ءمالىم، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەلىمىزدە بۇل سالادا ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزىلدى. بۇل ماسەلەگە ەلباسىنىڭ ءوزى ايرىقشا نازار اۋدارىپ كەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى جيىرما جىلدا اتاجۇرتقا ورالعان اعايىنداردىڭ جالپى سانى ءبىر ميلليونعا جۋىقتادى. ايتسە دە بۇگىنگى تاڭدا بۇل سالادا كوپتەگەن كۇردەلى ماسەلەلەر دە قالىپتاسىپ وتىر. اسىرەسە، سوڭعى ۋاقىتتا شەتەلدەن كەلەتىن ورالمانداردىڭ سانى كۇرت ازايىپ كەتكەنى الاڭداتادى. جاقىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كوشى-قون پوليتسياسى كوميتەتىمەن بىرلەسىپ وتكىزگەن دوڭگەلەك ۇستەلدە بۇل ماسەلە جان-جاقتى تالقىلاندى. سوعان وراي قۇرىلتايدا قازاقستاننىڭ قۇزىرلى ورىندارى مەن شەتەل قازاقتارىنىڭ وكىلدەرى ەتنيكالىق كوشى-قون جونىندە وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالىپ، ارنايى تالقىلاۋ وتكىزەدى.

تورتىنشىدەن، قۇرىلتايدا، الدىندا تىلگە تيەك ەتكەنىمدەي، سىرت جەرلەردەگى قازاقتارعا قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار، ءتۇرلى كىتاپتار، مەرزىمدى باسىلىمداردى جەتكىزىپ، تاراتىپ وتىرۋ ماسەلەسى تالقىلانادى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل ماسەلە شەتەلدەگى قانداستارىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا كورشىلەس رەسپۋبليكالاردا تۇراتىن قازاقتارعا قازاقشا كىتاپتار، گازەت-جۋرنالدار كوپتەپ تارايتىن. قازىر بۇل مۇلدەم دەرلىك توقتالعان. تەك قاۋىمداستىقتىڭ جانىنان جارىق كورەتىن «التىن بەسىك» جۋرنالى مەن «تۋعان ءتىل» الماناعى الىستاعى اعايىندارعا ازداپ بولسا دا بارىپ تۇرادى. ال قازاقستاننىڭ وزگە باسىلىمدارى مەن وقۋلىقتارىنىڭ الىستاعى اعايىندارعا جەتۋ جولى ناقتى شەشىلمەگەن. سونداي-اق شەتەل قازاقتارىنا ارنالعان وقۋلىقتار مەن كىتاپتاردى تاراتۋعا بولىنەتىن قارجى ءتيىمدى پايدالانىلىپ ءجۇر دەپ ايتا المايمىز. مىسالى، شەتەلگە وقۋلىقتار تاسىمالداپ جەتكىزۋگە بولىنگەن قارجىنى كوپ جىلدان بەرى كەزدەيسوق بىرەۋلەر پايدالانىپ ءجۇر. شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىن زەرتتەپ، عىلىمي باسىلىمدار دايىنداۋ مەن كىتاپ، گازەت-جۋرنال شىعارۋدا دا قازاق دياسپوراسىنا ەشقانداي قاتىسى جوق ۇيىمداردىڭ اياقاستىنان ءارتۇرلى تەندەر-كونكۋرستاردا جەڭىمپاز بولىپ، مەملەكەتتەن قارجى الاتىن جاعدايلار دا بار.

جالپى، قۇرىلتايدا وسى ماسەلەلەر ايرىقشا ەسكەرىلىپ، بۇل جونىندەگى ناقتى ءىس-شارالار قولعا الىنادى.

- تالاپتارىڭىز تاۋداي، ماقسات­تا­رىڭىز اسقارالى. قانشا دەگەنمەن، اي­تىل­عان ماسەلەنىڭ ءبارى ۇيىمداستىرۋعا كەلىپ تىرەلەدى عوي. قۇرىلتايدىڭ دايىن­دىق جۇمىستارىنىڭ ساپاسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- قۇرىلتايدى بارىنشا ناتيجەلى وتكىزۋ ءۇشىن شەتەل قازاقتارىنا قاتىسى بار قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگى مەن ونىڭ ءتىل كوميتەتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جانە ونىڭ كوشى-قون پوليتسياسى كوميتەتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن ونىڭ كونسۋلدىق قىزمەت دەپارتامەنتى، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ، ءبىلىم جانە عىلىم، بايلانىس جانە اقپارات، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىكتەرىمەن الدىن الا ءبىراز ماسەلەلەر­دى انىقتاپ، كەلىسىپ الىپ جاتىرمىز. قازىر ءبىز بۇل جونىندەگى ءار مينيسترلىكتەرگە قاتىستى ماسەلەلەردى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، ساۋالناما رەتىندە دايىنداپ قويدىق. ەندى وسى سۇراقتاردى ءتيىستى مينيسترلىكتەرگە الدىن الا جەتكىزىپ، قۇرىلتاي كەزىندە ول ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋ جولدارى مەن مۇمكىندىكتەرىن ناقتىلاعان ءجون. ياعني قۇرىلتاي كەزىندە جوعارىدا ايتىلعان مينيسترلىكتەردىڭ ارقايسىسىندا الدىن الا دايىندالعان سۇراقتار نەگىزىندە سۇحبات الاڭىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت. بۇل باسقوسۋعا شەتەلدەن كەلگەن اعايىندار قاتىسىپ، وزدەرىنە قاجەتتى سۇراق-ساۋالدارعا ناقتى جاۋاپ الۋى ءتيىس.

«ورالماندار كوشى ازايۋىنىڭ سەبەپتەرىن ناقتى تالداپ، انىقتاپ الساق»

- كوشى-قون ۇدەرىسى - بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىز ءۇشىن ەڭ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى. وعان كوڭىل دە بولىنبەي جاتقان جوق. بىراق ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە «ورالمانداردىڭ كەلۋى نەگە ازايدى؟!» دەگەن ساۋال ءجۇر. سوڭعى ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، ورالىپ جاتقان اعايىننىڭ ەكپىنى السىرەي باستاعان. ونى ءسوز باسىندا ءوزىڭىز دە ايتىپ ءوتتىڭىز. ءسىز قالاي ويلايسىز؟ مۇنى رەتتەۋدىڭ جولدارى بار ما؟ قۇرىلتايدا وسى ماسەلەگە قاتىستى ناقتى ۇسىنىس ايتا الاسىزدار ما؟

- مەن بۇل تۋرالى «قازاقستان رەسپۋب­لي­كاسىنداعى كوشى-قون پروتسەستەرى جانە كوشى-قون سالاسىنداعى زاڭنامانى جە­تىلدىرۋ پەرسپەكتيۆالارى» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا دا اششى ايتقان ەدىم. سونداعى ويىمدى ءارى قاراي ساباقتايىن: وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، قازىر كوشى-قوننىڭ ونعا جۋىق ءتۇرى بار. ولاردىڭ ىشىندە كوڭىلگە كۇمان كەلتىرەتىندەرى دە كەزدەسەدى. مىسالى، ازاماتتىق الۋ ماقساتىنداعى كوشى-قون دەگەن بىزگە تۇسىنىكسىز. سوندا قالاي، ءبىز ءارتۇرلى ماقساتپەن قازاقستان ازاماتتىعىن العىسى كەلەتىندەردىڭ ءبارىن قۇشاعىمىزدى اشىپ، قابىلداي بەرۋىمىز كەرەك پە؟! ول از دەگەندەي، ميسسيونەرلىك كوشى-قون دەگەن دە شىعا باستادى. شەتەلدەن كەلگەن ءتۇرلى ميسسيونەرلىك ۇيىمداردىڭ ءدىنىمىزدى بۇزىپ، ۇلتتىق بىرلىگىمىزگە، مەملەكەتتىك تۇتاستىعىمىزعا زيانىن تيگىزە باستاعانى بارلىق جەردە جاپپاي ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر.

مىنە، وسىنداي قىرى-سىرى كۇردەلى كوشى-قون ءۇردىسىنىڭ ىشىندەگى بىزگە ەڭ كەرەگى - تاريحي وتانىنا ورالۋ ماقساتىنداعى كوش، ياعني ورالماندار كوشى. رەسپۋبليكامىزدىڭ ەكونوميكاسى دامىپ، بۇكىل الەم مويىنداعان ىرگەلى مەملەكەت بولۋىندا ورالماندار ۇلەسى زور. مىسالى، وتكەن توقسانىنشى جىلدارداعى ەكونوميكالىق قيىن­دىقتار كەزىندە بىرنەشە ميلليون ادام قازاقستاندى تاستاپ، سىرت جەرلەرگە كوشىپ كەتكەن ەدى. مىنە، وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا ورالمان اعايىنداردىڭ كوپتەپ كەلۋى ەلىمىزگە ۇلكەن كومەك، دەمەۋ بولدى.

ورالماندار كوشى ەلىمىز ءۇشىن بولاشاقتا دا وتە قاجەت. سوندىقتان دا ورالماندارعا ارقاشان دا ايرىقشا نازار اۋدارىپ، ەرەكشە قولداۋ جاساۋعا ءتيىسپىز. بىراق بۇل جونىندە ويلاندىراتىن ءبىراز ماسەلەلەر بار. ءبىز دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى اتىنان الىستاعى اعايىندارمەن ۇنەمى تىعىز بايلانىس جاسايمىز، سوعان وراي كەيىنگى كەزدە شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا ورالۋعا دەگەن ىنتا-ىقىلاسىنىڭ تومەندەپ، كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ سانى­نىڭ كۇرت ازايعانىن انىق بايقاپ وتىرمىز. مىسالى، قازىر كوشى-قون كۆو­تاسىنىڭ جىل سايىنعى جوسپارىن ورىنداۋ قيىنداي باستادى. شەتەلدەن وقۋعا كەلەتىن قازاق جاستارىنىڭ سانى دا كەمىدى. وسى قالپىمەن كەتە بەرسە، ەندى بىرنەشە جىلدان كەيىن شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋى بارىنشا ازايىپ، مۇلدەم توقتاۋى ابدەن مۇمكىن. سوعان وراي بۇل جاعدايدىڭ الدىن الۋعا قازىردەن باستاپ كىرىسكەنىمىز ءجون.

بۇل ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ورالماندار كوشى ازايۋىنىڭ سەبەپتەرىن ناقتى تالداپ، انىقتاپ الۋ كەرەك. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، مۇنداي سەبەپ بىرنەشەۋ. ولاردىڭ ەڭ باستىسى - شەتەلدەردەن قازاقستانعا كەلۋدىڭ بارىنشا قيىنداۋى. مىسالى، قىتايداعى قازاقتار اتاجۇرتقا كەلۋ ءۇشىن شىڭجاننىڭ ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىنداعى قازاقستاننىڭ كونسۋلدىق بولىمىنەن رۇقسات (ۆيزا) الۋعا ءتيىس. بۇرىن مۇنداي رۇقسات الۋ ءبىر جۇيەگە تۇسكەن، ەداۋىر جەڭىل ەدى. وكىنىشكە قاراي، قازىر بۇل بارىنشا قيىنداعان. اسىرەسە، ءۇرىمجى قالاسىنان الىستا، سىرت جەرلەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كەلۋى شەشىلمەيتىن ماسەلەگە اينالدى. ويتكەنى قازاقستان كونسۋلدىعىنان رۇقسات الۋ ايلاپ كەزەك كۇتۋدى، ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت بارىپ، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. ءارى رۇقسات الۋ ءۇشىن كونسۋلدىققا ءاربىر ادامنىڭ ءوزى بارۋ كەرەك. وعان اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىن اعايىنداردىڭ مۇمكىندىگى كەلمەيدى. ۇرىمجىدەگى كونسۋلدىق وتكەن جىلدارى كۇنىنە 60-70 ادامعا رۇقسات بەرسە، قازىر بۇل كورسەتكىش 20 ادامعا دەيىن قۇلدىراعان. ونىڭ ىشىندە بۇل قۇجات قازاقتارعا كوبىنە ەڭ سوڭىنان تيەدى. ونىڭ وزىندە كوبىنە تۋريستىك ماقساتقا عانا بەرىلەدى. ال ونداي قۇجاتپەن قازاقستاندا قالۋعا بولمايدى. بۇعان ناقتى مىسال رەتىندە قىتايدىڭ سانجى وبلىسىنان كەلگەن قالي قۇدىش دەگەن قانداسىمىزدىڭ بىزگە جازعان ارىزىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «مەن ءۇرىمجى قالاسىنداعى قازاقستاننىڭ كونسۋلدىق بولىمىنە بارىپ، تەك تىزىمگە تۇرۋ ءۇشىن 45 كۇن كۇتتىم. كەيىن قۇجاتتارىمدى ۆيزا الۋعا وتكىزگەن سوڭ 21 كۇن كۇتتىم. سول قيىنشىلىقتاردان كەيىن بۇكىل مال-مۇلكىمدى، ءۇيىمدى ساتىپ، وتباسىممەن قازاقستانعا كەلىپ، تۇراقتى تىركەلىپ، ازاماتتىق الۋعا قۇجاتتارىمدى وتكىزبەك بولسام، الماتى وبلىستىق كوشى-قون پوليتسياسى «ءسىزدىڭ ۆيزاڭىز تۋريستىك ۆيزا ەكەن، سوندىقتان ءبىر ايدان قالماي قىتايعا قايتادان شىعىپ كەتىڭىز» دەپ تالاپ ەتىپ وتىر. ەندى نە ىستەيمىن؟!.»

بۇگىنگى تاڭدا رۇقسات قۇجاتىنىڭ (ۆيزانىڭ) بەرىلمەۋى سالدارىنان ەكى ەل ورتاسىندا اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن مۇنداي اعايىندار جەتىپ-ارتىلادى. مىسالى، قىتايدا قازاقستاننان شاقىرتۋ الىپ، تۇراقتى كوشۋگە نيەتتەنىپ تولقۇجات الىپ، قىتاي ازاماتتىعىنان شىققان، بىراق قازاقستان كونسۋلدىعى رۇقسات قۇجاتىن بەرمەي، اقىر سوڭىندا نە جۇمىسقا تۇرا الماي، نە بالالارىن وقىتا الماي دالادا قالعانداي كۇيگە ۇشىراعان قازاقتار دا بار. مىنە، وسىلاي ۇرىمجىدەگى كونسۋلدىقتان رۇقسات الۋدان ءۇمىت ۇزگەن اعايىندار مىڭداعان شاقىرىم جول ءجۇرىپ، بەيجىڭگە بارۋعا ءماجبۇر. بىراق ول جاقتاعى ەلشىلىك تە رۇقسات الۋ ءۇشىن ءار قازاق بەيجىڭگە ءوزى كەلسىن دەيتىن تالاپ قويادى. شىڭجان مەن بەيجىڭنىڭ اراسىنىڭ قانشاما ۇزاق جول ەكەندىگى بارىڭىزگە جاقسى ءمالىم. ال سوندا شىڭجانداعى بۇكىل قازاق رۇقسات الۋ ءۇشىن بەيجىڭگە قالاي، قايتىپ بارادى؟!

قىتايداعى قازاقستاننىڭ ەلشىلىگى مەن كونسۋلدىق بولىمىندەگى ازاماتتار بۇل جونىندە نە ويلايدى ەكەن؟! الدە قازاقستان ۇكىمەتى قىتاي قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا كوشىپ كەلۋىنە مۇلدەم قارسى ما؟!. وسى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك.

- ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، بۇل تەك قىتاي قازاقتارىنا عانا قاتىستى تۇيتكىل ەمەس. الەمنىڭ وزگە دە وڭىرلەرىنەن اتامەكەنىنە ورالعىسى كەلەتىندەرگە كەدەرگىلەر بار ەمەس پە؟

- ءيا، ونى جاسىرا المايمىز. مىسالى، قاراقالپاقستانداعى قازاقتاردىڭ دا قازاق­ستانعا كەلۋىنە وسىنداي جاعدايلار كەدەرگى بولىپ وتىر. كۇن وتكەن سايىن وزبەكستان شەكاراسىنان شىعىپ، قازاقستانعا كەلۋى كۇردەلەنە تۇسۋدە. اسىرەسە، شەكارادا ءارتۇرلى قولدان جاسالعان ءتۇرلى قيىندىقتار ءجيى كەزدەسەدى. دۇنيە-مۇلكىمەن كوشىپ ءوتۋ ءتىپتى قيىنداعان. وزبەكستان جاعىنداعى كەدەن بەكەتتەرىندە قيت ەتسە اقشا تالاپ ەتۋ ءجيى كەزدەسەدى. ءبىر وكىنىشتىسى، قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىندا كوشى-قون ماسەلەسىن رەتتەۋ تۋرالى ماسەلە ءالى كۇنگە ناقتى قولعا الىنباي كەلەدى.

موڭعوليادان كەلەتىن اعايىندار دا وسىنداي اۋىر جاعدايدى باستان وتكەرەدى. بۇگىنگى تاڭدا موڭعوليادان قازاقستانعا تىكەلەي كەلەتىن جول جوق. شىعىس قازاقستان وبلىسىنان موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىنا تىكەلەي باراتىن جول سالىنادى دەگەن اڭگىمە كوپتەن ايتىلىپ ءجۇر، بىراق ول ماسەلە شەشىلەتىن ەمەس. وسىنىڭ سالدارىنان موڭعوليالىق اعايىندار قازاقستانعا رەسەيدىڭ بارناۋل قالاسى ارقىلى ءبىر مىڭ شاقىرىمنان استام جول ءجۇرىپ، ارەڭ جەتەدى. ءارى جول بويى شەكاراشىلار مەن كەدەنشىلەر تاراپىنان تولىپ جاتقان كەدەرگىلەرگە دۋشار بولادى.

- بۇل رەتتە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراستى كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىنىڭ جۇمىسىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- مەنىڭشە، ورالماندار كوشىنىڭ ازايۋى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراستى كوشى-قون پوليتسيا­سى باسقارماسىنىڭ جۇمىسىنا دا تىكەلەي بايلانىستى. مۇنى كوپ سەبەپتىڭ ءبىرى دەسەك تە، وسىنداي تۇيتكىلدەردەن ورتاق ناتيجەنىڭ شىعاتىنى بار ەمەس پە؟ بۇرىنعى كەزدە بۇل مەكەمە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا رۇقسات قۇجاتىن (ۆيزا) سوزۋ، تۇراقتى تىركەۋ، ازاماتتىققا قۇجات وتكىزۋ جونىنەن ءبىراز جەڭىلدىكتەر جاسايتىن. قازىر مۇنداي جەڭىلدىكتەردىڭ ءبارى توقتاتىلعان. كەرىسىنشە، كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ شەتەلدەن كەلگەن اعايىنداردى ۇستاپ الىپ، دەرەۋ قازاقستاننان شىعارىپ جىبەرۋى بارىنشا ەتەك العان. ءبىزدىڭ قاۋىمداستىققا بۇل جونىنەن دە كوپتەگەن ارىز-شاعىمدار تۇسۋدە.

بۇعان قوسا، كوشى-قون سالاسىنداعى جالعان مالىمەتتەر مەن جەمقورلىقتان تۋىنداپ وتىر. ياعني بىزدە كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ جوسپارىن جالعان، جاساندى تۇردە ورىنداۋ، ءسويتىپ، مەملەكەتتىڭ بۇل سالاعا بولىنگەن قارجىسىن بوسقا ىسىراپ ەتۋ ءۇردىسى اسقىنىپ بارادى. مىسالى، ءبىز شەتەلدەردەن 2007 جىلى 15 مىڭ وتباسى، 2008 جىلى 20 مىڭ وتباسى كوشىپ كەلدى، ءسويتىپ، كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ جوسپارى تولىق ورىندالدى دەيمىز. ال بىراق وسى جاردەماقى العان ورالمانداردى ىزدەپ، ناقتى ساناق جۇرگىزسەك، ءبىراز كەلەڭسىزدىكتەر انىقتالار ەدى. بۇل رەتتە جوق ادامداردى جاساندى قۇجاتتارمەن كۆوتاعا قوسۋ، ورالمانداردىڭ بالالارىنىڭ سانىن وتىرىك كوبەيتۋ سياقتى جاعدايلار ەتەك العان. مىسالى، قازاقستانعا كەلمەگەن ادامنىڭ تولقۇجاتىنا «شەكارادان ءوتتى» دەگەن جالعان شتامپ باسىلادى. بۇرىن كۆوتا العان ادامنىڭ شەتەلدىك پاسپورتىنىڭ ءبىر-ەكى ءارپىن وزگەرتىپ، كۆوتاعا قايتادان قوساتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى. وتكەن جىلى «ۆرەميا» گازەتىندە بۇل جونىندە كولەمدى ماقالا جاريالاندى. بيىل دا ءدال وسىنداي كوزبوياۋشىلىق جاساماق بولعاندار قولعا ءتۇستى.

- اتاجۇرتقا كەلۋشىلەر ازايۋىنىڭ جانە ءبىر سەبەبى - كوشى-قوندى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناشارلاۋى دەپ ويلامايسىز با؟ مىسالى، سىرت جەرلەردەگى اعايىنداردىڭ اتاجۇرتقا كەلۋىن بارىنشا وڭايلاتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ولارمەن الدىن الا بايلانىس جاساپ، قۇجاتتارىن دايىن­داپ، شەكارادان وتۋىنەن باستاپ تۇراقتى تۇراتىن جەرىنە دەيىنگى بۇكىل جولىن رەتتەپ، ۇيلەستىرىپ وتىرۋ كەرەك ەمەس پە؟ ياعني شەتەلدىك اعايىندار وزدەرىنىڭ قاي جەرگە ورنالاساتىنىن، باسپانا ماسەلەسىنىڭ قالاي شەشىلەتىنىن، جۇمىسقا قايتىپ ورنالاساتىنىن، ەگىن ەگىپ، مال وسىرەتىن جەردى قالاي الاتىنىن الدىن الا ءبىلىپ، انىقتاپ، قازاقستانعا سودان كەيىن عانا كەلۋگە ءتيىس قوي. وركەنيەتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبارى ءوز وتانداستارىن وسىلاي كوشىرىپ اكەلەدى. وكىنىشكە وراي، بىزدە كوشى-قوننىڭ مۇنداي دايىندىق جۇمىستارى ءالى كۇنگە جۇيەلى جۇرگىزىلمەي كەلە جاتقان ءتارىزدى.

- راس، ءبىز كوبىنە ءوز اياعىمەن كەلگەن ورالمانداردى تىزىمگە الىپ، كۆوتانىڭ كەزەگىنە قويۋمەن عانا شەكتەلەمىز. جانە ول ءۇشىن ورالمانداردىڭ ەڭ اۋەلى تۇراقتى تۇراتىن جەرىن وزدەرى تاۋىپ، تىركەلىپ كەلۋىن تالاپ ەتەمىز. ال سوندا شەكارادان جاڭا عانا وتكەن، قازاقستاندا ەشقانداي تانىسى جوق شەتەلدىك قازاق تۇراقتى تىركەلەتىن جەردى قايدان، قالاي تابادى؟!. وسى رەتتە سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى قىتايدان وتكەن جۇزدەگەن مىڭ ادامدى كەڭەس وكىمەتى ەشكىمدى اۋرە-سارساڭعا سالماي، ءتيىستى قۇجاتتارمەن بىردەن قامتاماسىز ەتكەنى ەرەكشە ەسكە تۇسەدى. ال قازىر ارادا جارتى عاسىر ءوتىپ، ءوزىمىز ەگەمەندىك الساق تا، الىستان كەلگەن اعايىندارعا ءتيىستى قۇجاتتى اۋرە-سارساڭعا سالماي، بىردەن بەرۋدى شەشە الماي وتىرمىز.

كوشى-قوندى ۇيىمداستىرۋداعى وسىن­­داي كەمشىلىكتەردىڭ سالدارىنان جاڭا­دان كەلگەن اعايىندار نە جۇمىسقا تۇرا المايدى، نە ءۇي سالاتىن، ەگىن ەگىپ، مال وسىرەتىن جەر الا المايدى. سوسىن اقى­رىندا كۇن كورۋلەرى قيىنداپ، كەلگەن جاقتارىنا قايتا كوشۋگە ءماجبۇر بولادى. مۇداي جاعدايدان كەيىن وزگەلەردىڭ دە قازاقستانعا كەلۋگە دەگەن ىستىق ىقىلاسى سۋ سەپكەندەي باسىلادى. بۇل جاعداي ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى دە ويلاندىرۋعا ءتيىس.

كوشى-قون سالاسىنداعى وسىنداي كەمشى­لىكتەردى تۇبەگەيلى جولعا قويىپ، شەشەتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن كوشى-قون جونىندەگى زاڭنامانى تۇبەگەيلى قايتا قاراپ، بارىنشا جەتىلدىرۋ كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ەرتەڭگى باسقوسۋدان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەمىز.

- ال قاۋىمداستىقتىڭ ءوزى بۇل ىسكە قانداي ۇلەس قوسۋدا؟

- ءبىزدىڭ دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى بۇل ماسەلەگە ءوز ۇلەسىن قوسۋعا ارقاشان دا دايىن. قازىر بۇل جونىندە بولاشاقتا جۇزەگە اسىراتىن جۇمىستارىمىزدىڭ جوسپار-باعدارلاماسىن جاساپ، ءبىراز ءىس-شارالاردى قولعا الۋدامىز. بۇل رەتتە، ەڭ الدىمەن، قاۋىمداستىقتىڭ جانىنان كوشى-قون ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن ارنايى ورتالىق قۇرۋدى ويلاستىرىپ وتىرمىز. ارينە، ءبىزدىڭ بۇل جۇمىسىمىزعا ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ تاراپىنان ناقتى قولداۋ قاجەت. اسىرەسە، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ، ىشكى ىستەر، سىرتقى ىستەر، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىكتەرى تاراپىنان ايرىقشا كومەك قاجەت. ياعني وسىنداي جان-جاقتى قولداۋ مەن كومەك بولعاندا عانا شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا كەلۋى ۇزىلمەي، تولاسسىز جالعاسا بەرمەك.

- ابدەن تاپتاۋرىن بولعان سۇراق. بىراق ءالى كۇنگە ءوز ماڭىزىن جويماي كەلەدى. «ورالمان» دەگەن اتاۋعا قالاي قارايسىز؟

- ەلباسى ۇنەمى شەتتەگى قانداستار ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويىپ كەلەدى. اسىرەسە، ەلباسىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا «ورالمان دەگەن ءسوزدى قويساق قايتەدى» دەگەنى كوڭىلگە قونىمدى. شىنىندا، «ورالمان» دەگەن اتاۋ شەتەلدەن كەلگەن اعايىنداردىڭ وزدەرىنە دە ۇنامايدى. بۇل تۋرالى ءار جەردە ايتىلىپ تا ءجۇر. بىراق سوعان قاراماستان كەيدە اتاجۇرتقا قونىس اۋدارىپ، ازاماتتىق العاندارىنا 10-15 جىل وتسە دە «ءبىز ورالمانبىز» دەپ ءبولىنىپ شىعا كەلەتىندەر دە كەزدەسەدى. سوعان بايلانىستى مىنا ماسەلەلەردى قاداپ ايتقىم كەلەدى: «ورالمان» دەپ قولىندا وسىنداي مارتەبە بەرەتىن كۋالىگى بار ادامدى عانا ايتۋعا بولادى. ال ونداي كۋالىكتىڭ مەرزىمى وتكەن نەمەسە قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ، ءتيىستى جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزگەن كىسى ەشقانداي دا ورالمان ەمەس. «كوشى-قون تۋرالى» زاڭدا بۇل جونىندە اتاپ تۇرىپ كورسەتىلگەن. سوعان وراي، اتاجۇرتقا تۇراقتى قونىس اۋدارعان اعايىنداردىڭ ورىن­دى-ورىنسىز جەردە «مەن ورالمان ەدىم» دەپ كەۋدە سوعۋلارىن توقتاتقاندارى ءجون دەگىم كەلەدى.

سونداي-اق ەلباسىنىڭ «شەتەلدەگى اعايىن­داردى «وتانداستار» دەپ اتاساق» دەۋى دە وتە دۇرىس. مىسالى، بۇگىنگە دەيىن بىزدە «شەتەل­دەگى وتانداستاردى قولداۋ جونىندە» ەكى رەت مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداندى. قازىر ءۇشىنشىسى دايىندالۋدا. سوعان وراي شەتەلدەگى قازاقتارعا قاتىستى ماسەلەلەردىڭ ءبارى وسى «وتانداس» دەگەن اڭگىمەنىڭ توڭىرەگىندە بولعانى دۇرىس. شاما كەلسە، وسى ۇعىمدى بىردە-بىرتە اينالىسقا كىرگىزە بەرۋىمىز - ساۋاپ­تى ءىس.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان ابىلايحان قالنازار

«انا ءتىلى» گازەتى